[1] EACHDRAIDH NA H-ALBA.
CAIBIDEAL I.
EACHDRAIDH NEO-SGRIOBHTA—CIONNUS A LEUGHAR I.
CHA ’N ’EIL e comasach a dheanamh a mach le cinnteas ciod an t-àm de eachdraidh an t-saoghail ’s an tàinig daoine do na h-eileanaibh Breatunnach an toiseach. Chaidh, gu dearbh, mòran a sgrìobhadh, araon ’an Alba ’s an Sasunn o shean, le cuid a bha ’gabhail orra ’bhi làn fhiosrach air a’ phuinc so, agus a chaidh co fada ri bhi ag innseadh ainm a’ cheud righ, no na ceud ban-righ a bh’ air Alba. Ach tha luchd-eachdraidh ar là-ne ’faotainn a mach gu bheil cantasan an luchd-seanachais ud, le beagan criathraidh, a’ tuiteam gu làr, seadh nach feudar creideas sam bith a thoirt doibh.
Gidheadh cha’n- eil aobhar sam bith a chur an teagamh, nach tàinig clann-daoine gu maith moch gu bhi ag àiteachadh tir-mòr na Roinn-Eòrpa, ri oirthir na fairge, araon air an taobh sear ’s air an taobh siar. Bha Noah beò 350 bliadhna an déigh na tuile; agus tha e coslach gu’n robh an talamh air a roinn leis eadar a chuid mac ’s an sliochd roimh àm a bhàis, ni a tha Eber, an seathamh pears’ o Shem, a’ cur ’an cuimhne leis an ainm a thug e air a mhac féin, Peleg, ged nach do sgaoil iad o chéile gu beagan ùine an déigh sin, ’n uair a leig iad diubh togail Bhàbeil. Chuir sliochd Iapheit, an déigh an sgapaidh a bh’ an sud, an aghaidh air eileanaibh nan cinneach, a réir a’ chrannchuir a thuit orra roimhe sud. Agus o nach robh leithid de ni is càbhlach air domhan
[2] ’
s na h-
amaibh ud,
tha e furasd’
a chomh-
dhunadh gu’
n trialladh iad air an socair troimh ’
n Asia Bheag,
ri cois na mara, ’
n am buidhnibh fo na cinn-
fheadhna a roghnaich iad féin,
gus an ruigeadh iad an caolas ris an abrar,
Bosphorus,
eadar an Asia Bheag ’
s an Roinn-
Eòrpa,
a tha co cumhang ’
an cuid de àitibh ’
s gu’
m feudadh daoine labhairt r’
a chéile o gach taobh dheth air là feathach.
Cha bhiodh doirbheadas sam bith,
eadhon aig a’
cheud luchd-
turuis,
ann am faighinn thairis air a’
chaolas so.
Aon uair ’
s gu’
n faigheadh iad cas air tìr ’
s an Roinn-
Eòrpa,
dheanadh iad an ath sgapadh;
aon bhuidheann a’
dol an ear ri oirthir na Mara Duibhe, ’
s an ceann beagan ùine troimh ’
n dùthaich gu ceann na mara sear,
gus an ruigeadh iad a’
Ghearmailt ’
us Lochlain;
agus a’
bhuidheann eile a’
leantuinn rompa ri cois Muir Meadhon-
tire,
troimh ’
n Ghréig ’
s an Eadailt,
gus an ruigeadh iad an Spàinn ’
s an Fhraing ’
an ùine nach biodh fada;
na h-
uile ceum ri cois na mara.
Nis, ’
n uair a bheirear fainear cia co luath an déigh Tùr Bhabeil ’
s a tha luchd-
eachdraidh ag innseadh gu’
n robh rìoghachdan air an suidheachadh air taobh siar na Roinn-
Eòrpa,
ri cois Muir Meadhon-
tìre,
tha e sàbhailte gu leòir a ràdh gu’
n robh luchd-
àiteachaidh air taobh tuath na Spàinn ’
s na Frainge,
mar a b’
fhadalaiche 200 bliadhna an déigh na h-
oibre ainmeil a bha ’
n sud.
Agus o ’
n a tha caolas na Frainge co cumhang ’
s gu’
n deanadh eithear glé shuarrach e ann an greis de là samhraidh,
cha bhiodh iad ùine sam bith gu’
n tighinn a nall a dh’
fhaicinn ciod an seòrsa dùthcha ’
bha’
n sud á tuath orra;
agus mar sin sgaoileadh a’
chuid ’
s a’
chuid o cheann gu ceann de’
n eilean, ’
s o thaobh siar an eilein tarsuinn gu Eirinn.
Nis ma tha ’
n co-
dhunadh so cothromach,
bheireadh e dhuinn mu’
n cuairt do dhà mhìle bliadhna ré an robh luchd-
àiteachaidh ’
am Breatunn, ’
s gun an t-
iomradh is lugha,
de nàdur creideasach,
againn air cionnas a bha iad beò ann,
no ciod a’
ghnè caitheamh beatha a bh’
aca.
Bu linnean dorch’
iad sud da rìreadh, —
dorcha ’
s na h-
uile seadh—
rè an robh aon ghinealach a’
siubhal, ’
s ginealach eile a’
teachd an déigh a’
chéile,
mar fheur
[3] na machrach no mar dhuilleach nan craobh,
gun eadhon beul-
aithris féin a bhi ’
tilgeadh uiread is gath soluis leis am faiceamaid cionnus a bha ar sinnsearan a’
caitheamh am beatha,
no air an riaghladh,
agus a réir coslais,
nithe gu leantuinn mar so,
gus mu dheireadh thall an do smuainich an t-
Impire Ròmhanach air tighinn a nall a dh’
fhaicinn cionnus a bha dol dòibh.
2. Ach ged nach’eil aon chuid beul aithris no eachdraidh sgriobhta ’toirt cunntais sam bith mu cheud luchd-àiteachaidh nan dùthchanna so, gidheadh tha daoin’ eòlasach a’ fòghlum ni eigin de ’n dòigh bhi-beò a bh’aca le bhi cladhach anns an talamh. Tha luchd siubhail fad ’us farsuing, air muir ’s air tìr, ag innseadh an dòigh a bh’ aig Innseanach neo-chàllaichte cinn a tuath America, ’an toiseach na linn so, mur ’eil gus an là ’n diugh, air gearradh na craoibhe dheth am bheil e ’dol a dheanamh Canù, no feum sam bith eile timchioll air a ghnè ionaid-tàimh a th’aige. Fadaidhidh e teine ri bonn na craoibhe, ’s an uair a bheir e làthrach innte sgrìobaidh e ’n sin air falbh le ’thuaigh-chloiche na bhios air a ghualadh dheth ’n chraoibh, ’s cuiridh e ’n teine rìs rithe, ’s bithidh mar sin greis mu seach aige ga sgrìobadh ’s ga losgadh, gus an tuit i le ’cudthrom féin. Gabhaidh e ’n rian ceudna gu ’gearradh ’s an fhad iomchuidh, ’s anns na h-uile car eile a dh’fheumar a dheanamh timchioll oirre gus am bi i ullamh air son an uisge ghabhail leatha. Agus ’s ann direach mar so a bha seann luchd-àiteachaidh Bhreatuinn, ’s na ceud linnibh, a’ gearradh an cuid fiodha, ’s a’ deanamh an cuid eithrichean. Fhuaradh eithear beag mar so o cheann tearc bhliadhnachan air taobh deas amhuinn Chluaidh, ’n uair a bha iad a’ cladhach air son port Ghlascho fharsuingeachadh. Tha i air a cladhach a mach á aon mhaide daraich, le teine ’s le tuaigh chloiche, mar a tha na comharraidhean a tha oirre gus an là’n diugh a’ dearbhadh. Fhuaradh mòran eithrichean eile cosmhuil rithe so ’an àitibh eile de Alba, co maith is timchioll air Glascho. Bha ’n seana Bhreatunnach mar an ceudna a’ cleachdadh an inneil ud mar thuaigh-chatha. Fhuar-
[4] adh o cheann ghreis ciste-
laidhe de chloich,
air nach robh obair ghrinn,
fo chàrn mòr ann am monadh, ’
an ceann a deas Alba.
Anns a’
chiste bha cnàmhan duine de mheudachd neo-
chumanta.
Bha aon d’
a ghàirdeanan ach beag air a sgathadh o’
n ghualainn.
Bha pronnag de chloich glé chruaidh a’
leantuinn ris a’
chnàimh sgaithte.
Thugadh am buille a rinn an obair ud le tuagh chloiche. ’
Nuair a sheall am fear a bhuadhaich ’
s a’
chòmhrag air a thuaigh chatha an déigh dol dachaidh,
chunnaic e gu’
n robh i gu maith cabach leis an sgealb a dh’
fhalbh as a faobhar.
Tha ’
n sgealb ud a’
tighinn an àird,
an déigh mìltean bliadhna dhol seachad,
a dh’
innseadh a seanachais féin.
Tha mar an ceudna cinn shaighdean a bha air an gearradh á ailbhinn dheirg aig a’
chrann-
treabhaidh ’
g an dùsgadh suas ’
an iomadh àite dheth ’
n dùthaich.
Tha iad ’
an cuid de àitibh co lìonmhor ’
s gu bheil e soilleir gu’
n do choinnich cuid de na treubhan a’
chéile gu còmhrag air an làthraich.
Tha mar an ceudna cinn shleaghan, ’
us sgeanan ailbhinn ’
g am faotainn ’
s an talamh o àm gu h-
àm ’
an caochladh àitibh de’
n dùthaich.
Their seanachaidhean an Linn Chloiche ris na h-
amaibh ud ’
s an robh ar sìnnsearan a’
gnàthachadh uidheam ’
us armachd chloiche.
Nis cha’
n urrainnear a thighinn ach gu aon cho-
dhunadh a thaobh an lòin a bha iad a’
cleachdadh ’
s na h-
amaibh ud.
Ge b’
e sam bith deargadh a dheanadh an tuagh no ’
n t-
sleagh a bha ’
n sud air feòil,
cha deanadh e dad sam bith air tionndadh talmhainn leò,
no leis a’
mhaide dharaich air am mò a b’
urrainn e a chur de fhaobhar; ’
s mar sin gur i cleiteag glé bheag fearainn a bhiodh aig an tuathanach bu dìchiollaiche ’
n am measg, ’
s mar bu trice nach biodh iad a’
strì ri fearann idir,
ach gu h-
iomlan an urra ri measaibh fiadhaich nan craobh, ’
s na ghlacadh iad de iasg air aimhnichibh,
bliochd ’
us buannachd eile an cuid spréidhe, ’
s feudaidh e bhi,
ni’
s mò na riù sud uile,
eunachd ’
us fiadhach nam beann.
Agus mar a bha mòran de’
n dùthaich còmhdaichte le coille o shliabh gu sàl, ’
s nach robh an luchd-
àiteachaidh ro lìonmhor,
bhiodh an t-
sitheann gu maith pailt.
[5] 3. Ach ri ùine thàinig na treubhan borb ud, air dhòigh air chor eigin, gu eòlas fhaotainn air miotailtibh dheth am b’ fhusadh armachd a dheanamh na clach ailbhinn. Bha na miotailtean, bog ’us cruaidh, tàireil ’us prìseil, ’am pailteas ’s an talamh fo ’n cosaibh. ’S ann air a’ chuid bu bhuige dhiubh a fhuair iad eòlas an toiseach, stàin agus copar, a tha iad féin co bog ’s nach deanadh iad armachd sam bith. Ach an uair a mheasgaichear le chéil’ iad ’an tomhas àraidh, ni iad stuth ris an abrar pràis, a tha gu maith cruaidh, ’s a ghabhas geurachadh. B’e ’n ceud cheum aghartais a rinn iad gu càllachadh so fhaotainn a mach, agus e sgaoileadh nam measg. Le tuagh de ’n mhiotailt so dh’fheudadh an seana Bhreatunnach dol do’n choille, ’s na thogradh e ’ghearradh de chraobhan, ’s am feum a thogradh e dheanamh dhiubh. Agus gun teagamh bha bhuil, araon air an àitibh còmhnuidh, ’s air an cuid fearainn. ’An àite nan tighean fo thalamh ’s an robh iad a’ còmhnachadh ré a’ gheamhraidh fhad ’s a mhair an Linn Chloiche, tha iad a nis a’ deanamh thighean is fearr, ’s a deanamh àirneis tighe, ’us nithe eile ni’s comhfhurtaile. An àit’ a’ chòmhdaich de bhian nam fìadh, ’us bheathaichean eile, ris an robh iad cleachdta roimhe sud, tha iad a nis a’ deanamh innealan càrdaidh, sniomh, ’us figheidh eudaichean, ’s ged nach biodh iad glé mhìn, a bha comhfhurtail gu leòir ’an coimeas ris na nithibh a bh’ aca ’s na h-amaibh a dh’fhalbh. Gheibheadh na mnathan uaisle nis pailteas de phrìneachan umha gus am brat a cheangal umpa, ’an àite nam prìneachan adhairc leis am biodh iad a’ ceangal.na tonnaig mu’n guailnibh roimhe sud. Aon uair ’s gu’n d’fhuair iad eòlas idir air na miotailtibh bha iad a’ deanamh aghartais chabhagaich ann a bhi ’g iunnsachadh feum a dheanamh dhiubh. Feudaidh e bhi gur ann o choigrich a fhuair iad an ceud seòladh mu thimchioll nam miotailtean. Tha fios gu’n robh luingeas Thiruis, ’us taobh ’s ear Africa, a’ ceannach stàin ’an ceann a deas Shasuinn, àireamh linntean mu’n tàinig coigreach sam bith an rathad air los Breatunn a cheannsachadh. Theirear an Linn Phràis ris an ùin’ a
[6] bha iad a’
deanamh gnothuich leis a’
mhiotailt,
mu’
n d’
fhuair iad eòlas air an iarrunn a leaghadh.
4. Cha ’n fhaod teagamh sam bith a bhi a thaobh na h-aidmheil a bha aig seann luchd-àiteachaidh nan eileanan Breatunnach. B’ i ’n aidmheil Dhruidheach a bha na Ceiltich Phàganach uile a’ leantuinn anns gach àite de’n Roinn-Eòrpa ’s an robh iad, araon air tir-mòr ’s anns na h-eileinibh. Agus b’ i sin an aidmheil a bha aca ’an Alba mu’n do sgaoil an creidimh Criosduidh ann. Tha cuid de luchd-eachdraidh ag ràdh gu’n robh na Druidhich air an roinn ’n an trì òrduighibh; an ceud òrdugh, na sagarta; an dara òrdugh na Feallsanaich, no daoine glice; an treas òrdugh na Barda. Ach ’s e ’s coslaiche, ged a bha àit’ aig an dà òrdugh so mu dheiradh ’n am measg, gu’m b’ iad na sagarta a mhàin na Druidhich, an làn sheadh an ainme. Cha ’n urrainnear dad a ràdh le cinn teas mu thimchioll theagasgan nan Druidheach air son an aobhair so, nach do chuireadh focal diubh ’an sgrìobhadh riamh. Cosmhuil’ ris na cinnich iodhal-aorach uile a bha ’bonntachadh an aidmheil air sgeulachdaibh a dhealbhadh gu h-innleachdach, bha iad a’ cumail an teagasgan co dìomhair ’sa ghabhadh deanamh. Cha ’n fheudadh neach air bith dad fhaotainn a mach mu’n timchioll ach òrdugh nan sagartan a mhàin: seann sagarta ga ’n iunnsachadh do shagartaibh òg, a dh’fheumadh àireamh bhliadhnachan a thoirt air clo-bhualadh air an cuimhne na dreabhlainn ud nach feudadh iad a chomh-pàirteachadh ri neach sam bith nach biodh dheth ’n òrdugh féin. Ach ged nach ’eil dad sgrìobhta mu an teagasgan, tha ni’s leòir sgrìobhta mu’n gnìomharaibh o ’m feudar nàdur an teagasgan a bhreithneachadh. Bha ’n aidmheil Dhruidheach, cosmhuil ris gach aidmheil a bha aig cinnich fhiata an t-saoghail, ’na h-aidmhiel fhuiltich, ain-tighearnail. Bhiodh iad ag iobradh dhaoin’ air an altairibh d’ an diathaibh bréige. Bhiodh iad a’ deanamh fiosachd o’n dòigh ’an sruthadh an fhuil as an lot an déigh an sgian a chur ann, agus o ’n chràdh-chrith a bhiodh a’ tighinn air an neach a lotadh gus am bàsaicheadh e. Mar bu
[7] trice,
ged nach b’
ann a ghnàth, ’
s ann ri ciontaich,
a bha réir an lagh’
air an dìteadh gu bàs,
a bhiodh iad a’
buntainn mar so.
Cha robh teampuill idir ac’
air son aoraidh.
Bha a’
ghnè aoraidh a bh’
aca ’
s an deas-
ghnàthaidhean air am frithealadh ’
s an achadh fhosgailte.
Ach bhiodh àitean sonruicht’
ac’
air son aoraidh,
anns an robh buailtean air an deanamh de chlachaibh mòr’
air an cur nan seasamh ’
s an talamh.
Bha cuid diubh sin bu mhò na chéile; ’
s tha àireamh mòr dhiubh gus an diugh,
faisg air a bhi co slàn ’
s a bha iad riamh,
air feadh eileanaibh ’
us tìr-
mòr na Gaeltachd.
Mar bu trice ’
s ann a measg nan craobhan daraich a bhiodh an doireachan,
far am faighteadh craobhan daraich.
Bha ’
chraobh dharaich ’
na h-
aon de’
n cuspairean aoraidh.
Bha mòr ùghdarras aig na sagartaibh thairis air an t-
sluagh anns gach treubh fa leth.
B’
iad na sagarta,
araon luchd-
deanamh ’
s luchd-
frithealaidh an lagha.
Cha bhiodh e tearuinte do dhuine sam bith,
àrd no ìosal,
cur an aghaidh am focail no an reachd-
san.
Na’
n iomsgaradh iad duine o an comunn,
bu co maith dha bhi marbh féin ’
s a bhi beò.
B’
eagalach an nì do dhuin’
eile teine no uisge a thoirt do’
n neach d’
an do thoirmisg an sagart na nithe sin,
no fasgadh no caoimhneas air bith.
B’
iad na sagarta mar an ceudna luchd-
réiteachaidh ghnothuichean eadar na treubhan fa leth ’
s na rioghachdan ’
an déigh cogaidh.
Bhiodh an t-
àite no an dreuchd a b’
urramaiche ac’
a measg gach trèibh no dùthaich ’
s an robh iad.
Bha iad ag aoradh do àrd-
dhia,
riaghlair an t-
saoghail.
Fo ’
n ainm Bel bha iad ag aoradh do’
n ghréin,
a bha ’
na dia iocshlaint aca,
a chionn gur h-
ann le teas na gréine a tha na luibhean a’
fàs.
Bha dia cogaidh aca, ’
s dia malairt, ’
us dia deas-
bhriathrachd ’
us bàrdachd.
Tha e coslach gur h-
ann ’
s an àird an ear a dh’
éirich a’
ghnè aidmheil so an toiseach;
oir tha luchd-
eachdraidh ag innseadh gur h-
e ’
m focal Greugach,
Drus,
a tha ’
ciallachadh,
craobh dharaich,
freumh an ainme,
Drui no Druidh.
Anns an Uilioc bha iad a’
faicinn samhladh neo-
bhàsmhoireachd—
bhiodh ise fo bhlàth an uair a bhiodh nàdur gu h-
iomlan seargta,
agus a thaobh
[8] coslais marbh.
Cha ghearradh iad uair sam bith i ach air an t-
seathamh là de aois na gealaich.
Sgathadh aon sagart ’
an trusgan geal o’
n chraoibh i le coran òir, ’
s bhiodh sagartan eile a’
cumail brat geal gus a glacadh co luath ’
sa thuiteadh i;
oir bha iad a’
smuaineachadh nam buineadh i idir do’
n talamh gu ’
n cailleadh i ’
feartan.
Bha mar an ceudna an ais-
innleachd ris an abrar an sgoil-
dubh ’
n am measg; ’
s cha ’
n ’
eil teagamh air bith nach robh iad ’
ga chleachdadh cuideachd. ’
S ann a chionn gur ann acasan a thòisich e, ’
s gur iad bu trice a bha ’
g a chleachdadh,
a theirear druidheachd ris ’
n ar cànain-
ne, ’
s e sin cleasachd nan Druidhean.
Feudaidh e bhi gu’
n do ghabh iad aon leasan o’
n diadhachd fhirinnich dheth an d’
rinn iad am feum féin,
le bhi ’
teagasg do ’
n t-
sluagh gur sìth ’
us sonas a gheibheadh iad ’
an déigh am bàis. ’
S an aimsir is ro shine ré na Linn Chloiche bha treun-
laoich a’
chath air an adhlacadh le ’
n innealaibh cogaidh slàn,
a’
ciallachadh gu’
n robh iad gu bhi ’
cogadh ’
s a’
sealgaireachd ’
an saoghal nan spiorad,
mar an so.
Ach an déigh sin,
ré na Linn Phràis,
thàinig iad gu bhi ’
g an adhlacadh le ’
n armaibh air am briseadh,
a’
ciallachadh gu’
n robh iad gu fois a ghabhail tuilleadh.
Ach cha ’
n urrainn a bhi againn ach barail co dhiubh is iad na sagarta Druidheach a thug gus an atharrachadh beachd so iad no nach iad,
a chionn gu bheil eachdraidh na tosd air a’
phuinc.