---

[61]

CAIB. X.

A’ MHAIGHDEANN LOCHLUNNACH.

BHASAICH clann Alastair III. uile roimhe féin. Bha a nighean, Mairireat, air bhi pòsd’ aig Eiric, mac righ Lochluinn, air lorg còrdaidh a rinneadh eadar an dà rioghachd ’an àm nasgaidh na sìth’ an déigh blàr Làirg. Thàinig Eiric an déigh sin gu bhi na rìgh air Lochlunn. Ach bi aon nighean a bh’aig ban-righ Mairireat air an robh a h-ainm féin. Bhàsaich Prionns’ Alastair, mac an rìgh an déigh tighinn gu fearachas, agus ged a bha e pòsda cha d’ fhàg e duine cloinne. Cha bu luaith’ a chual a phiuthar, ban-righ Lochluinn mu ’bhàs na ’dh’fhàs i féin tinn, ’us bhàsaich i goirid an déigh sin. Cha robh, mar so, duine beò dheth’n teaghlach rioghail ’n uair a dh’ fhalbh an rìgh ach an aon ogha nighinn a bh’ aig’ an Lochlunn.

---

[62] Chaidh a’ bhan-phrionnsa sin éigheach ’na ban-righ Alba gun dàil an déigh bàis a seanar, ’s gun i ach ochd bliadhn’ a dh’ aois. ’S i ’Mhaighdeann, Lochlunnach a theirear rithe mar is tric” an eachdraidh. Chuireadh luingeas ’an òrdugh air son a toirt a nall gu rioghachd a sinnsir. Bha Sir Michel Scot, duine ro chlùiteach, ’na aon de na cùirt-theachdairean a bha ga coimheadachd a nall thar chuan.

Aig an àm so bha duine ro “shaoghalta, dàn’” air righ-chaithir Shasuinn, Eideard I. B’ esan bràthair na ceud ban-righ a bh’ aig Alastair III., agus bràthair seanar Maighdeinn Lochluinn. Bhiodh e’n tràths ’us a rìs a’ tilgeadh sùil dhéigheil a nall air Alba. Bha ’cheud oidhirp a thug e air Alba a cheangal ri ’rioghachd féin, laghail gu leòir na’m biodh e air soirbheachadh leis; be sin cùmhnant pòsaidh a dheanamh eadar a mhac féin agus ban-righ òg Alba, agus i fathast ’s an tìr ’s an d’rugadh i. Ach ’s e bha’n sud cùmhnantachadh dhaoine, ’s ged bu daoine cumhachdach iad, cha robh cumhachd ac’ a bheireadh an rùintean gu crìch. Ged bu leanabh rioghail, agus ro mhùirneach ’s an àm ud a’ bha’n Lochlunn, bha i co buailteach do thrioblaid ri leanabh eile. Chaidh gach ni gu maith leis na teachdairean Albannach gus an d’ ràinig iad Arcu a tighinn air ais. Dh’fhàs a bhan-phrionnsa tinn, ’s bhàsaich i’n sin. Bha rioghachd Alba gun oighre, ach feadhainn a bha fad as, ’s c’ àit’ a nis an robh cumhachan rìgh Shasuinn. Shaoileadh daoine gu’n leigeadh Eideard dheth a dhùil ri Alba fhaotainn tuilleadh. Ach cha b’ e sin fear a bh’ ann. Tha e air a shamhlachadh le cuid de luchd-eachdraidh ris an rìgh air a bheil an Sgriobtur a’ labhairt, “a mheudaicheas a mhiann mar ifrinn, agus a tha mar am bàs, agus nach urrainn a bhi air a shàsachadh, ach a chruinnicheas thuige féin na h-uile shlòigh.” Bha e, goirid roimh sud an déigh na Ueilsich a cheannsachadh, agus an rioghachd bheag ac’ a chur ri rioghachd Shasuinn, B’ iadsan sliochd ceud luchd-àiteachaidh Bhreatuinn a deas, a bh’ air am fuadachadh leis na Sacsonaich do oisinn an iar-dheas na dùthcha, mar dh’ ainmicheadh cheana, agus

---

[63] a chuir suas prionnsa dhiubh féin os an ceann, ’s a sheas mar rioghachd, le ’n laghannaibh ’s an seana chainnt féin ré còrr is ochd ceud bliadhna, gus an do chuir Eideard so ’n a cheann an ceannsachadh. An déigh dha buaidh fhaotainn orra ’an cogadh, dh’fhàisg e uatha cumhachan cruaidhe; agus an ùine ghoirid dh’éignich e iad le fòirneirt gus na cumhachan sin a bhriseadh, agus éiridh ’an ceannairc ’na aghaidh. Chaidh e’ n sin a mach nan aghaidh le feachd cumhachdach leis an do sgap e o chéil’ an armailt-san. Fhuair e’n làimh ’us chroch e Liu-ellen, am prionnsa, agus rinn e ’ni ceudna air a’ mheud de’n cuid bàird ’s air an d’fhuair e greim, a chum ’s nach biodh iad le ’m bàrdachd a’ cumail suas misneachd an luchd-dùthcha, le bhi seinn gniomharan euchdaidh an sinnsireachd. O’n àm so tha Ueils aonaichte ri crùn Shasuinn, agus theirear prionnsa Ueils ri tàinisteir rioghachd Shasuinn, Ach air a shon so uile ghléidh iad an seana chànain féin gus a nis, ’s tha caochladh phaipeirean naigheachd, ’us eòlasan eile de gach seòrs’ air an craobh-sgaoileadh innte. Theirear Gàeltachd Shasuinn ri Ueils, mar eadar-dhealaichte Ghàeltachd Alba.

2. Bha Eideard ’na dhuine làidir ’am pearsa. Theirteadh am Fad-luirgneach ris a thaobh co àrd ’s a bha e. Bha e mar an ceudna co seòlta ’s a bha e co fuilteach. B’ aithne dha crùbadh sìos roimh dha leum air a’ chreich, cosmhuil ris an liopard, a bha e ’giùlan mar shuaicheantas air a sgéith. ’N uair a chuir àireamh maith, mu’n cuairt do dhusan, de na tighearnan Albannach còir-thagraidh a steach air a’ chrùn, mar mhuinntir a bha ’n dlùth chàirdeas ris an teaghlach rioghail, cho-aontaich iad, air sgàth dòirteadh fola ’sheachnadh, an còraichean a chur fa chomhair rìgh Shasuinn, mar an coimhearsnach bu chumhachdaiche a bh’ aca, ’s a bhi riaraichte leis a’ bhreith a bheireadh e. Chuir e mar chumh’ orra gu’m feumadh iad e féin aideachadh mar àrd-thighearna, no uachdaran na rioghachd. Chuir an t-agartas so iongantas ’us uamhas air an àireamh de àrd mhaithean, ’s de luchd-eaglais na h-Alba, a bh’ air tional gus a choinneachadh aig a’ chrìch Shasunnaich, agus dhiùlt

---

[64] iad freagradh sam bith a thoirt gus am biodh ùin’ ac’ an comhairl’ a chur ri ’chéil’ air leth. “Ach,” ars’ esan le speuradh uamhasach, “air Naomh Eideard, d’ am buin an crùn a th’ air mo cheann, bheir mi mach mo chòir cheart, no caillear mi ’s an oidhirp.” Aig an àm cheudna sgaoil e ’n comh-chruinneachadh Albannach, a’ toirt doibh trì seachduinnean de dhàil gu iad féin a thoirt a nuas a dh’ionnsuidh an ni a bha e ’g iarraidh.

Bha ’n rioghachd co mòr air a roinn le àireamh co lionmhor de luchd comh-shreip a bha ’sealltuinn air son a’ chrùin ’s gu ’m faca na bha dhaoine glic’ innte nach robh coslas sam bith air gu’m b’urrainn iad aghaidh a chumail ris an nàmhaid chuilbheartach ud, a bha ga chromadh féin sios gu grad leum orra aig a’ cheud chothrom a gheibheadh e. Dh’fhàg iad an gnothuch gu h-iomlan eadar e féin“ ’s an dusan.” Agus ’nuair a thàinig an ceann là, choinnich an dà fhear-dheug sin Eideard a rìs, ’s mar a bha gach fear ’an dùil gu’n cuirte comain air an aon a b’ ullaimh a bhiodh gus am breitheamh a thoileachadh, dh’aidich iad uile, fear ’an déigh fir, gu’n robh iad deònach air a’ chrùn a ghabhail o làimh Eideaird mar àrd thighearna na tìre! !! Bha fios aig Fad-luirgneach gu maith co dheth ’n deanadh e atharrais rìgh. Ach ’nuair a fhuair e iad uile mar sud gu ’dhòigh féin, thòisich e le mòr shòluimteachd, ma b’fhìor, air rannsachadh còir gach aoin fa leth dhiubh air a’ chrùn. Chunnacas gu h-ath-ghoirid gu ’n robh ’chòir a’ seasamh eadar Raibeart Brus, Morair Annandail, agus Iain Bailiol, triath Ghalobhaigh. B’ iad sin da rìreadh a b’fhaisg’, a thaobh càirdeis, air an teaghlach rìoghail a dh’fhalbh. B’ e Bailiol ogha Maireireit, nighean bu shine Dhaibhidh, Iarla Huntington, bràthair Uilleam an Leòmhan, mar a chaidh ainmeachadh cheana, agus mar sin b’ e brathair seanar Alastair III. Thug Eideard an crùn do Bhailiol. Fhuair e cothrom tighinn gu ruige Scoinne gu bhi air a chrùnadh, ach b’ éigin da dol a rìs do Shasunn a dheanamh ùmhlachd do Eideard. An déigh an allabain so uile thàinig e air ais do cheann

---

[65] bhaile na rioghachd gu suidh’ air rìgh-chathair Alba ’bha glé dheilgneach.

3. B’e ’n rian a ghabh Eideard air son fàth fhaotainn gu ’thilgeadh thar na caithreach, a bhi ga shior-shàrachadh le fanoid ’s le fòirneirt, gus an éignicheadh se e gu éiridh ’an ceannairc. Na ’m biodh neach sam bith ’an Alba mi-riaraichte leis a’ cheartas a bha Baliol a’ deanamh dha, bha Eideard a’ fìadhachadh gach aon dhiubh sin gus a chùis a thogail gu ’chùirt féin. Bha e mar bu trice mar so a cur an neo-bhrigh gach cùis-bhreith a bha Baliol a’ toirt ’an Alba, ’s a deanamh cùis-mhagaidh dheth am fianuis a chuid iochdarana féin. Na’n gabhadh e dhànadas air gearan sam bith a dheanamh air deanadas Eideard, bha ’n smachdachadh air a dheanamh mòran ni bu mhiosa.

Fadheòidh, leis gach gonadh ’us tàmailt a bha e faotainn, rùnaich Bailiol còmhnadh iarraidh air righ na Frainge gus a’ chuing Shasunnach a thilgeadh dheth; agus sgriobh e dh’ionnsuidh Eideard nach robh e gu bhi ni b’ fhaide ’na eisimeil ’an ni sam bith. “Ah!” ars am Fad-luirgneach, “an dàna leis an leth-chiallach ud gniomh co amaideach a dheanamh; o nach ruig e sinne, mar is dleasdanach dha, théid sinne far am bheil esan.” Chruinnich an Sasunnach feachd lìonmhor air ceann an do thriall e do Alba. Chuir e ’n ruaig air Bailiol ’am blàr a chuireadh aig Dunbhàr. Mar a bha Bailiol ’na dhuine meath-chridheach leig e seachad an còmhrag. Thàinig e gu h-umhal ga thoirt féin suas do Eideard, ag aideachadh gu’m b’ ann le droch comhairle muinntir eile ’bha e air a bhrosnachadh gu ceannairc ’an aghaidh an neach a b’ e ’àrd-thighearna; agus ag aiseag air ais do Eideard rioghachd Alba, leis gach dligh’ a bhuineadh do ’n chrùn, chaidh a rùsgadh an sin de gach inbh’ ’us onair a bh’ aige, agus a leigeadh air falbh, ’an déigh beagan prìosanachaidh, mar chreutair gun diù, ’an déigh ainmeachas rioghalachd a mhealtuinn ré chùig bliadhna.

4. Fhuair Eideard a nis an rud a bha e ’miannachadh ’s ag iarruidh o cheann fada, cion-fàth no leth-sgeul air son Alba thoirt gu

---

[66] h-iomlan fo a chomannda féin, gun uiread ’us faileas rìgh no uachd arain a bhi seasamh eadar e ’sa thoil féin fhaotainn deant’ o cheann gu ceann de’n eilean Bhreatunnach. Thriall e troimh Alba air cheann feachd chumhachdaich, a’ toirt air an t-sluagh anns gach inbhe fa leth e féin aideachadh mar an rìgh dligheach uaithe sud a mach. Lion e daingnichean Alba gu h-iomlan le freiceadainibh de shaighdearan Sasunnach. Dh’ òrduich e Iarla Mhuireidh ’na fhear-dìon Alba, ’s shuidhich e Sasunnaich ’an àrd dhreuchdaibh stàtail na rioghachd. Thug e leis crùn agus slat rioghail Alba, agus eadhon clach a’ Mhanaidh, an Lia Fàil, air am b’ àbhaist a bhi ’cur rìghrean na h-Alba ’n an suidh’ aig àm a bhi ga’n crùnadh. Tha ’Chlach iomraiteach sin air lorg fathast ’an Lunuinn, agus a’ deanamh suas pàirt de’n chaithir air am bi righ Shasuinn a’ suidhe ’n àm a bhi ga chrùnadh. Tha cuid de luchd-eachdraidh ag ràdh mar an ceudna gu’n tug Eideard air falbh còraichean sgrìobhta nan tighean Mhanach, agus na h-eachdraidhean bu shine ’fhuair e annta gus am milleadh e na h-uile dearbhadh sgrìobht’ air gu ’n robh Alba roimhe sud ’na rìoghachd shaoir. ’An déigh na h-uile nithe chur ’s an òrdugh a thogair e féin, phill e dhachaidh le buaidh chaithream, a’ giùlain nan seudan bu ro luachmhoir’ a bhuineadh do ’n rioghachd ud a bha e nis an dùil bu leis féin ’s le ’shliochd uaithe sud a mach.