[83] CAIB. XII.
RAIBEART BRUS.
Sé mìosan an déigh do Shìr Uilleam Uallas a bhi air a chur gu bàs, chaidh Raibeart Brus a chrùnadh ’na rìgh air Alba. Ach chaidh e troimh mhòran nithibh mu’n do ràinig e air sin. B’ ogha an Raibeart Brus so do ’n Bhrusach ud eil’ a bha ’còmhstri ri Bailiol air son crùn Alba fhaotainn, agus aig an robh còir co maith air ’s a bh’ aig Bailiol. Bha araon ’athair ’s a sheanair, a reir barail cuid, air bàsachadh aig an àm so, ged nach robh ach cùig bliadhna deug o rinn Eideard rìgh de Bhaliol. Bha athair a’ Bhrusaich so ’na charaid ’s na fhear-eòlais aig rìgh Shasuinn, ’na oifigeach ’s an arm aig’, agus a’ cogadh ri ’thaobh féin ’an iomadh blàr. Bha, mar so, am Brusach òg air a thogail suas a measg chùirteirean Eideird a bha ga mhealladh le bhi ’gealltuinn crùn Alba dha ’n uair a gheibhteadh Uallas air a cheannsachadh. Cha ’n ’eil teagamh sam bith aig luchd-eachdraidh nach robh Brus a’ tighinn do Alba ’s a’ cogadh an aghaidh a luchd-dùthcha féin ri linn Uallais, air sgàth taobh réidh a chumail ri Eideard; oir bha mòran fearainn aig’ an Alba, Annandail agus Carraic, air an robh e ’na Iarla. Bha na h-Albannaich mu’n àm so air fàs co sgìth de ain-tighearnas nan Sasunnach ’s a bha iad mu’n do thog Uallas a làmh riamh ’n an aghadh. Bha na Sasunnaich a’ cumail freiceadan ’s na h-uile caisteal a bha ’n Alba, ’s luchd-dreuchd Shasunnach a’ toirt air aghart uile ghnothuichean na rioghachd. Cha robh ni anns an cuireadh na Sasunnaich sùil nach feumadh iad fhaotainn, olc air mhaith leis an fheadhainn d’am buineadh e; ’s nan gabhadh neach sam bith air gearan a dheanamh air Sasunnach, bhiodh e ’n cunnart gu’n
[84] cailleadh e ’
chuid de ’
n t-
saoghal,
no eadhon a bheath’
air son a dhànadais.
Chaidh mòran de uaislean fiachail na tìr’
a chrochadh mar na triuthairibh bu mhò,
air son nan aobharan bu lugha,
no gun aobhar idir.
Bha mòran eile,
mar bha Raibeart Brus,
air an gonadh ’
n an cridhe leis an tàmailt air son an ain-
tighearnais leis an robh iad a’
giùlan.
B’
e Iain Coimin,
uachdaran Bhàideanach,
an duin’
eil’
a bha co faisg air crùn Alba ri Raibeart Brus.
Bu mhac peathar an Coimineach so do Bhailiol;
agus còir sam bith a bh’
aig an duine sin air a’
chrùn ’
s ann do mhac a pheathar,
mar an t-
oighr’
a b’
fhaisg’
air,
a bhuineadh i.
Bha càirdeas aig Coimin mar an ceudna ri teaghlach rioghail Alba, ’
thaobh ’
athar.
Bha Brus mu’
n àm so ’
an Alba,
a réir coslais air “
gnothuch an rìgh.”
Fhuair e fàth air bruidhinn ris a’
Choimineach.
Bha iad a’
marcachd cuideachd air falbh o bhaile Shruileadh,
agus a’
comh-
labhairt air staid thruaigh na dùthcha. “
Thoir thusa dhomhsa do chuid fearainn,”
arsa Brus ris a’
Choimineach, “
agus cuidichidh mis’
thu gus ar naimhdean fhuadachadh a mach;
no bheir mise dhuitse mo chuid fearainn féin agus cuidich thusa mi ’
n am oidhirpibh gu righ-
chathair mo shinnsear fhaotainn.”
Chòrd an Coimineach ri fearann Bhrus a ghabhail,
agus cuideachadh leis gus an rioghachd fhaotainn.
Bha ’
n còrdadh so air a chur ’
an sgriobhadh, ’
s ainm gach fir air a chur ris, ’
s ghléidh iad le chéile dùblachadh dheth;
ach thug Raibeart Brus e féin as gu ruig Lunainn gun dàil,
air eagal fàth teagaimh sam bith a thoirt do Eideard mu ’
thimchioll.
Fhuair an Coimineach a mach mar an ceudna gu’
n d’
fhuair Brus gealltanas,
gu dìomhair,
air cuideachadh o chuid de àrd mhaithean na rioghachd anns am b’
urrainn e earbsadh.
Ach ’
an àite bhi dìleas da ghealladh ’
s ann a chuir an Coimineach a dhùblachadh féin de’
n chùmhnant gu Eideard,
agus beag no mòr de innseadaireachd air an ullachadh uaigneach a bha ’
dol air aghaidh a measg mhaithean Alba,
gus a’
chuing Shasunnach a thilgeadh dhiubh.
Cha do leig Eideard dad air.
Bha e,
ma b’
fhìor,
co déigheil air comunn a’
Bhrusaich ’
s a bha e riamh.
[85] B’ e ’m beachd a bh’ aige gu’m faigheadh e cinn-iùil na comhbhoinn so air an glacadh gu h-iomlan, ’s air an casgradh ceart còmhladh. Cha b’ urrainn e iad sud fhaotainn an làimh gun cuid eigin de na bha timchioll air féin fhaighinn a mach ciod a’ choir’ a bha ’n an aghaidh. Agus mar so thug neach éigin de ’n mhuinntir a bha faisg air pears’ an rìgh sanus do ’n Bhrusach mu’n chunnart ’s an robh e. Cha bhiodh e sàbhailt sin a dheanamh le cainnt beòil, ’s tha cuid ag ràdh gur e paidhir spuirean a chuir an caraid ud thuige. Ghrad leum e ’na dhiollaid, ’s mharcaich e nall do Alba co luath ’s a dheanadh ceithir-chosach e. Ràinig e caisteal Lochmabein, air an robh Eideard a bhràthair ’na chomanndair. Bha ’n Coimineach ri bhi ’n Dumfries an là air na mhàireach aig cùirt a’ Bhreitheimh Shasunnaich. Mharcaich Raibeart Brus a null do’n bhaile sin còmhladh ri dithis chàirdibh, Lindsi, agus Sìr Ròger Circpatric, air los bruidhinn a dheanamh ris a’ Choimineach. Thug e fiadhachadh dha a choinneachadh aig eaglais nan Glas-bhràithrean [Grey-friars.] ’s a’ bhaile. Dh’altaich iad beath’ a chéile, ’s phòg iad a chéile ’n uair a choinnich iad, a réir nòis nan aman ud, ’s ghabh iad suas a dh’ionnsuidh na h-altrach, a’ dian chomh-labhairt. Chuir am Brusach an ìre dha ’mhi-dhìlseachd da ghealladh, ’s mar a bhràth se e do rìgh Shasuinn. “Is breug e,” ars’ am brathadair dalma. Ghrad las nàdur a’ Bhrusaich ri aghaidh na leamhalachd ud, ’s gun fhocal tuilleadh thug e tarruing air a chlaidheamh, ’s bhuail e sios e air ceumaibh na h-altrach. Phill e mach air ball mar le sgreatachd, air son an rud a rinn e. ’N uair a chunnaic a chàirdean a bha ’feitheamh air taobh a muigh na h-eaglais e làn uamhais ’us glas-neulach, dh’ fheòraich iad ciod a b’aobhar dha sud? “Tha teagamh agam,” arsa Brus, “gu’n do mharbh mi’n Coimineach.” “A bheil sibh a’ fàgail a leithid de ghnothuch teagmhach?” arsa Circpatric, “ni mise cinnteach e.” Le sin chaidh e féin ’s a chompanach a steach,
[86] ’s mharbh iad buileach an Coimineach leònta le ’
m biodagaibh.
Chaidh brathar-
athar dha,
Sìr Raibeart Coimin,
a mharbhadh aig an àm cheudna.
’An déigh a’ ghniomh bàis a bha ’n sud dh’ fheudtadh a ràdh gu’n robh cùisean a’ Bhrusaich eudòchasach. Bha e fiachaicht’ air càirdibh a’ Choiminich, a bha cumhachdach agus lionmhor, an tòrachd a thoirt a mach air son a bhàis, a réir an lagha ris an robh saighdearan a’ sealltuinn ’s na h-amaibh ud. Bha righ Shasuinn gu éiridh ’na aghaidh air son a’ ghniomh ud, agus an aobhair mu’n d’ rinn se e. Agus ni b’ eagalaiche na iad sin uile, bha eaglais na Ròimhe gu a cumhachd féin a thionndadh ’na aghaidh air son e dhòirteadh fol’ an taobh a stigh do bhallachan eaglais, a bha ’s an àm ud air a mheas ’na naomh ionad dion ’s na h-uile cunnart. Ach an àite tuiteam ’an alltapadh ’s ann a bha spiorad a’ Bhrusaich air a dhùsgadh suas gus an tuilleadh duinealais ’us misneachd ann an coinneachadh nan doirbheasan leis an robh e air a chuairteachadh. Thug e leum, agus dol air ais cha robh ann. Bha fios aige gu’m feumadh a cheann, an dara cuid crùn a ghiùlan, no bhi air a thogail suas ri taobh ceann Uallais air drochaid Lunainn. Chuir e fios air a’ mheud de àrd mhaithean na tìre ’us as am feudadh e earbsadh, ’s thug iad sin leò na b’ urrainn iad de luchd-leanmhuinn. Thionail cuid de sheann luchd-leanmhuinn Uallais mar an ceudna, mach as an àitibh foluich, ’s chuir siad iad féin fo a bhrataich. Leis an armailt bhig so mhàrsail e timchioll Ghlascho, gu Peirt ’us Scoinne, an t-àit’ am b’ àbhaist righrean Alba bhi air an crùnadh.
2. B’ ann air 29 là de ’n Mhàirt, 1306, a chaidh Raibeart Brus a chrùnadh ’na rìgh air Alba. Deich bliadhna roimhe sud bha rìgh Shasuinn air crùn Alba, ’s an t’ slat-rioghail, ’s an Lia Fàil, ’s gach ni air bith eil’ a bhuineadh do rioghalachd a thoirt leis. Bha iomadh là soilleir, greadhnach ’an Abaid Scoinne roimhe sud aig àm crùnaidh righrean; ach ged is e Raibeart Brus, gun teagamh sam bith, righ bu mhò bha riamh air Alba roimhe no na dheigh,
[87] cha robh co beag greadhnachais co-
cheangailte ri crùnadh aon sam bith dhiubh ’
s a bha ri ’
chrùnadh-
san.
Rinn còran beag òir,
a chuireadh ri ’
chéile le cabhaig ’
s an àm,
a’
chùis air son a’
chrùin.
Thug Aba Scoinne seachad caithir ’
an iasad,
agus thug Easbuig càirdeach earradh an iasad.
Air an 18 là de ’
n Mhàigh an déigh sin,
bha e air iom-
sgaradh o chomunn nan Criosduidhean leis a’
Phàp’
air son fuil a dhòirteadh anns an eaglais.
Bha ’
n t-
iomsgaradh so a’
filleadh a stigh gu ’
m feudadh duine sam bith a thogradh a mharbhadh,
agus nach feudadh Criosduidhean comh-
pàirteachadh ris ’
an nithibh aimseireil, ’
s nach feudtadh sochair eaglais a thoirt da.
’N uair a chuala rìgh Shasuinn mu dhol a mach a’ Bhrusaich ’an Alba, thug e bòid shòluimt’ aig fleadh mhòir an làthair a chùirteirean, gu’n deanadh e làn dioghaltas air féin ’s air a luchd-leanmhuinn; agus an déigh sin nach tarruingeadh e claidheamh tuilleadh ach an aghaidh nan Sarasach, naimhdean a’ chreidimh ann am Palestin. Bha Eideard féin a nis air fàs tròm ’us anfhann. Cha b’ urrainn e ’each marcachd a làimhseachadh co aigeannach ’s a dheanadh e roimhe so, ged a bha e co garg ’na spiorad ’s a bha e riamh. Ach chuir e Iarla Phembroc air aghart gus am Brusach ’s a luchd-leanmhuinn a cheannsachadh. Ràinig Pembroc baile Pheirt. Chuir Brus armailt bheag féin ’an òrdugh ’an achadh dlù do’n bhaile sin, ’s thug e fiadhachadh do ’n t-Sasunnach gu còmhrag. Chuir Pembroc fios thuige gu ’n robh cus de ’n là air dol seachad, ach gu’m biodh e ullamh air son blàr a thoirt dha toiseach an là màireach. Dhi-chuimhnich an righ aig an àm so, a réir coslais, gu ’n robh e fo bhinn iom-sgaraidh a’ Phàpa, ’s nach robh neach sam bith mothachail air a bhi fo fhiachaibh firinn no ceartas a chumail ris, ach gu ’m bu ni glòrmhòr ’an sealladh a naimhdean cothrom fhaotainn le foill, no air sheòl eil’ air làmh a chur ’na bheatha. Agus mar sin, gun teagamh a chur ’am focal an Iarla Shasunnaich, tharruing e air ais a chuid daoine gus an oidhche ’chur seachad ’an coille Mhethbuin, ’s a choimhearsnachd.
[88] An déigh an cuid each a leigeadh mu sgaoil, ’
s an cuid armachd a chuir dhiubh thòisich gach buidheann air còcaireachd roimh dhoibh luidhe sios gu tàmh.
Ach gu h-
obann,
thogadh glaodh gu ’
n robh na Sasunnaich a tighinn orra ’
n an teann ruith le sùil ra ’
m beò-
shlugadh suas,
mas farradh iad air tionndadh.
Rug gach fear air armachd co grad ’
s a ghabhadh deanamh, ’
s am fear a dh’
fheudadh chaidh ’
na dhiollaid.
Ach bha ’
n nàmhaid orra co grad ’
s nach b’
urrainn iad a dhol ’
an òrdugh; ’
s a chionn gu ’
n robh triùir Shasunnach mu choinneamh gach Albannach cha b’
urrainn teagamh a bhi’
na leithid de chàs,
ciod an taobh air an deigheadh.
Chaidh an t-
each aig rìgh Raibeart a mharbhadh fodha, ’
s bha e féin tearc de mhionaidean ’
an làmhaibh a naimhdean.
Ach thachair gu ’
m b’
Albannach bu cheannard air a’
mhuinntir a ghlac e,
ged a bha e ’
s an arm Shasunnach, ’
s o nach robh e air son a thoirt thairis do Eideard leig e cead a choise dha.
Ach a thuilleadh air na mharbhadh ’
s an t-
sabaist so,
chaidh mòran a ghlacadh ’
n am priosunaich ’
s an cur gu bàs an déigh sin.
3. Bha Brus ’na dhuine neo-chumanta treun ’an corp ’s an inntinn; o thugadh air falbh Sìr Uilleam Uallas cha robh duin’ eil’ an Alba a ghabhadh coimeas ris ’an neart, ’s an duinealas, ’s am freagarrachd ’s na h-uile seadh air son feachd a threòrachadh. Agus cha b’ fhad’ an déigh blàr Mhetuin gus an d’ fhuair na comasan sin làn chleachdadh, an dà chuid ann e féin a dhionadh o ’naimhdibh, agus ’an giùlan ’us foighidin fo na deuchainnibh a bha ’coinneachadh ris. Thòisich a chuid daoin’, a lion buidheann ’us buidheann, ga fhàgail, o nach robh dòigh aig’ air an cumail suas. Ach dhlùth-lean àireamh maith de fhior chàirdean dìleas ris. ’N am measg sin bha Morair Seumas Dùghlas, ris an abrar an deadh Mhorair Seumas; agus mar an ceudn’ a bhràthair féin, Eideard. Thàinig a’ Bhan-righ, mar an ceudna, ’n an ceann, maille ri mnaibh ’us peathraichibh an tearc de uaislean a bha ga leantuinn. Thug iad beanntan na Gàeltachd orra, far an robh iad air an ruagadh car ùin’ o chnoc gu cnoc, ’s o ghleann gu gleann, air
[89] feadh Adhoill taobh ’
s ear Earra-
ghàeil.
Bha iad a’
tighinn beò mar a b’
fhearr a dh’
fheudadh iad,
air seilg ’
us iasgach.
Bha eagal air an luchd-
àiteachaidh féin mòran caoimhneis a nochdadh do na fògarraich bhochd ud,
a chionn gu’
n deanadh na Sasunnaich dioghaltas orra na ’
m faigheadh iad a mach e.
Fa dheòidh thug Brus an oidhirp air faotainn a steach do Lathairn,
cearna fharsuinn de Earra-
ghàeil, ’
an dùil gu ’
m biodh e na b’
fhusadh dha e féin a dhionadh ’
s a chumail suas ’
s an dùthaich sin.
Ach bha teaghlach nan Dùghallach,
de’
n goirteadh ’
s an àm sin tighearnan Lathairn,
càirdeail do na Sasunnaich.
Agus bha mòr fhuath aig Iain Lathairn,
a bha ’
n sin ’
na cheann air an teaghlach ud,
do Bhrus air son e mharbhadh a Choiminich,
a bha fagus an càirdeas da féin.
Thog e,
uime sin,
a chuid daoine ’
s chaidh e mach an aghaidh a Bhrusaich air los a ghlacaidh mar phriosunach,
no fhuadachadh air falbh as a dhùthaich.
O nach robh aig Brus ach àireamh beag dhaoine,
cha b’
urrainn e aghaidh a chumail ris an fheachd lionmhor a bha leantuinn a chinn-
feadhn’
ud,
agus mar sin dh’
òrduich e d’
a chuid daoine teicheadh tre bhealach cumhang eadar dha bheinn,
tre nach b’
urrainn a dhol còmhladh ach ro thearc de dhaoine.
Bha ’
n rìgh féin air mharcachd;
sheas e air deireadh na cuideachd gus an luchd tòrachd a chumail air ais,
gus am faigheadh iad teicheadh ’
an tearuinteachd.
Bha e ’
marbhadh ’
an sin,
thar muin an eich,
neach sam bith a bha ’
gabhail air an ruaig a leantuinn.
Bha triùir de luchd-
leanmhuinn an Dùghallaich,
athair agus a dhithis mac de ’
n goirteadh Mac Androsair,
daoine calm’,
a bhòidich gu ’
m marbhadh iad Brus no gu ’
n deanadh iad priosunach dheth,
air son e ’
bhi mar sud a’
seasamh ’
n an rathad a’
dìonadh a chuid daoine féin.
Bha creag àrd,
gheur air an dara taobh dheth, ’
us loch domhain air an taobh eile, ’
s iad sin co faisg air a chéile ’
s nach leigeadh e creutair seachad air.
Leum an triùir ud ceart còmhladh air an righ.
Rug a’
cheud fhear dhiubh air sréin an eich;
ach ghearr Brus a ghàirdean deth le aon bhuille de ’
chlaidheamh, ’
s bhàsaich e le tràghadh fola.
Rug a bhràthair
[90] air cois a Bhrusaich, ’
s thòisich e air a tharruing gu làr,
ach chuir am marcach spuirean ris an each a thug a leithid de leum as, ’
s a leag MacAndrosair gu talamh,
agus an àm dha bhi ’
g éiridh sgoilt am Brusach a cheann le aon bhuille de ’
n chlaidheamh mhòr.
Ach mas gann a bha so deanta bha ’
n t-
athair an déigh leum air a’
Bhrusach o chulaobh, ’
us greim bàis a dheanamh air a làmhaibh ’
us fhalluinn air sheòl ’
s nach b’
urrainn e làmh a shìneadh no e féin a chur saor air aon chor.
Ach ghabh e dha le dul a chlaidheimh gus an do bhris e slig’
a chinn aige;
agus ged a bha ’
n duine marbh bha leithid de ghreim aig’
air falluinn an rìgh ’
s gu’
n robh e ’
n impis a thachdadh ’
an crochadh ris an each.
B’
éigin da mar sin,
gu e féin a chur saor,
am bucall a bha ceangal na falluinn ’
uime fhuasgladh, ’
s a leigeadh sios thun an làir leis an duine mharbh.
Tha ’
m bucall so fathast air a ghleidheadh ’
an teaghlach an Dùghallaich,
mar chuimhneachan air a’
chaol thearnadh a rinn rìgh Raibeart o thuiteam an làmhaibh Iain Latharna an là ud.
4. Ach an déigh iomadh teugbhail fhuiltich de ’n t-seòrsa so, b’ éigin do’n rìgh ’s da chàirdibh sealltuinn a mach air son àite bu tìoraile na na monaidhean fiadhaich ud gus an geamhradh a chur seachad. Bha ’n là nis air fas goirid, ’s an oidhche air fàs fada, fuar; ’s cha b’ urrainn na bain-tighearnan am monadh a chumail ni b’ fhaide. Bha caisteal Chill-drumaidh, ’an Siorrachd Abaraidhein fathast a’ cumail a mach ’an aghaidh nan Sasunnach, agus ’an làmhaibh chàirdean do’n rìgh. Agus ’s e rùnaich e na bain-tighearnan a chur do’n chaisteal sin, maille ris a’ chuid eil’ a b’ anfhainne de’n chuideachd, agus a bhràthair féin, Nigel, òganach tlachdmhor, ’na fhear-iùil doibh ga ’n treòrachadh thun na daingnich sin, ’s na fhear-frithealaidh dhoibh an déigh sin, ’s cha b’ ann gun mhòran iomaguin, ’us dheur a shileadh le gruaidhibh neo chleachdta ri taiseachadh, a thachair an dealachadh so, gun fhios an coinnicheadh iad gu h-aithghearr, no idir air thalamh. Ach cha robh leasachadh air a’ ghnothuch; b’ éigin
[91] sgarachduinn a bhi ann.
Fhuair Nigel Brus a steach do’
n daingneach gu tearuinte còmhladh ris na càirdibh a bh’
air an earbsadh ris.
Ghabh an rìgh féin, ’
us tearc de luchd-
leanmhuinn,
a measg an robh a bhràthair Eideard,
air an aghart tre ’
n mhonadh,
gus an do ràinig iad Maoil Chinntìre.
Ghabh e ’
n t-
aiseag á sin ’
am bàta beag gu ruig Rachluinn,
eilean beag air taobh tuath Eirinn,
mu thuaiream ceithir mìl’
o thir-
mòr. ’
S an eilean so chuir e féin ’
s a chàirdean an geamhradh seachad tearuint’
o thòrachd a naimhdean fuilteach.
Ach cha b’
ann mar sin a thachair do’
n bhuidhinn ris an do dhealaich iad air monaidhibh fuara Bhraidalba.
Ghlac na Sasunnaich caisteal Chill-
drumaidh, ’
s chuir iad gu bàs Nigel Brus àluinn,
agus Sìr Cristopher Seton,
bràthair na ban-
righ,
agus mòran eile de fhior chàirdean a’
Bhrusaich,
a bha ’
n an àrd-
mhaithibh na rioghachd.
Thugadh a’
bhan-
righ féin,
maille ri ’
leanaban nighinn,
agus dithis pheathraichean an rìgh,
do Shasunn mar phrìosunaich;
agus chuireadh Ban-
Iarla Bhuchain ’
an gainntir,
ann an aon de na prìosuna ’
bu treise ’
s an rioghachd.
Thug ise mòran oilbheim do na Sasunnaich air son i chur a’
chrùin air ceann a’
Bhrusaich ann an Scoinne; ’
s bha do réir sin ni’
s mò de thàir ’
s de chuing aice ri ’
ghiùlan ’
s a’
phriosun na aig na bain-
tighearnan eile.
Agus a thuilleadh air so uile chaidh fearann a’
Bhrusaich arfhuntachadh,
no a thoirt air falbh o theaghlach-
san gu h-
iomlan,
agus a bhuileachadh air daoinibh mòr eil’
a bha ’
g aideachadh ùmhlachd do rìgh Shasuinn.
Is co ìosal sin a thàinig nithe gu bhi maille ri Raibeart Brus air a’
cheud bhliadhn’
an déigh crùn Alba fhaotainn.
Cha bu bheag an spionnadh cridhe do neach sam bith seasamh ris gach cruaidh fhortan a bha ’
n sud gun ni-
eigin de lagachadh a thighinn air a mhisneachd.
Agus ma’
s fior na sgeòil,
cha ’
n ’
eil e mi choslach nach tàinig eadhon Raibeart Brus, ’
an uair dhuirch,
gu bhi ’
cur teagamh co dhiù rachadh no nach rachadh e air aghart a dhaingneachadh a chòraichean air a rioghachd féin. ’
S ann an uair a bha e gu muladach a’
cunntadh na bha roimhe ’
s na dhéigh
[92] a thaobh a’
ghothuich sin,
a thachair an ni ud o na thogadh an seanachas mu dhéighinn an damhan-
allaidh,
a bha ’
na bheul-
aithris aig an àm ud, ’
s o’
n uair sin air feadh Alba.
Bha ’
n rìgh ’
na luidh’
air a leabaidh maduinn àraidh, ’
s na smuaintean muladach ud a’
dol tre ’
inntinn,
co dhiubh a b’
fhearr crùn Alba ’
chur uaithe, ’
s aghaidh a chur air Palestin,
gus na Sarasaich fhuadachadh air falbh, ’
s gu’
m biodh an tìr sin aig na Criosduidhibh,
no oidhirp a thoirt fathast air a dhùthaich féin a shaoradh o fhòirneart ’
us ain-
tighearnas nan Sasunnach, ’
n uair a bhuail a shùil air damhan-
allaidh os a cheann,
a bha crochta ri snàthainn fada air a shnìomh as féin,
agus a bha e ’
g oidhirpeachadh a thilgeadh seachad o aon sail gu ceann sail eile,
le sùil ri lìon fhigheadh air an t-
snàthainn sin eadar an dà shail.
Thug am faoin-
chreutair ud oidhirp an déigh oidhirp air an t-
sail a ruigsinn leis an t-
snàthainn gun an gnothuch a dhol leis,
gus mu dheireadh an do chunnt Brus gu’
n d’
rinn e deuchainn air sud sé uairean,
agus co tric sin gu’
n robh ’
shaothair air a call.
Agus ’
s e ’
smuainich Brus gu’
n robh ’
n damhan-
allaidh ’
s an aon suidheachadh ris féin.
Bha e air sé blàir a chur ris na Sasunnaich,
no ri’
n càirdibh,
mu’
n d’
fhàg e Alba,
agus chaill e iad uile. “
Nis,”
ars an rìgh, “
ma bheir an damhan-
allaidh aon oidhirp fathast agus gu ’
n teid leis,
gabhaidh mise sin mar chomharr’
air gu ’
n soirbhich an t’
aobhar leam féin ann am oidhirp air mo rioghachd a shaoradh o ’
namhaid.”
Thug an damhan-
allaidh an seachdamh oidhirp leis an deachaidh aig air greim a dheanamh air an t-
sail ’
s an snàthainn a cheangal rithe.
Bha ’
s an aithris gu’
n do ghabh am Brusach misneachd o sin Tha cuid de Bhrusaich gus an là ’
n diugh nach fuiling damhan-
allaidh a mharbhadh,
a chionn gu ’
m b’
ann le seòladh an fhaoin-
chreutair sin a ghabh am fear-
cinnidh misneachd gu aghaidh a chur a rìs air an nàmhaid.
5. Co-dhiù, ’n uair thàinig a steach gu maith ’s an earrach rinn, an rìgh na h-uil’ ullachadh a bha ’na chomas air son a chòraichean féin a thoirt a mach o ’naimhdibh cumhachdach. Fhuair e
[93] càirdean ’
us cuideachadh a measg cinn-
fheadhna nan eilean a ’
s iar, ’
s mar sin thionail e càbhlach beag ’
s an robh tri bàtaichean deug thar fhichead,
agus tri ceud fear air bòrd annta.
Leis an fheachd so thàinig e air tìr ’
an eilean Arrain,
fo sgàile na h-
oidhche.
Tha ’
n t-
eilean beag so air taobh Caolas Chluaidh,
dìreach mu choinneamh a chuid fearainn féin,
Carraic,
a th’
air taobh deas a’
chaoil sin.
Dh’
fheòraich an righ de ’
n cheud mhnaoi a choinnich e ’
n déigh dol air tìr,
ciod an àireamh shaighdearan a bha ’
s an eilean?
Fhreagair ise,
gu ’
n tàinig buidheann de choigrich armaichte do ’
n eilean o cheann ghoirid; ’
s gu’
n do chuir iad an ruaig air an oifigear Shasunnach a bha na fhear-
riaghlaidh air Caisteal Bhrothaic,
gu’
n do mharbh iad e féin ’
s a’
chuid bu mhò de chuid daoine, ’
s gu’
n robh iad a nis a’
caitheamh an aimsir a’
sealg feadh an eilein.
Thug an rìgh mu ’
n airidh e féin a bhi air a threòrachadh a dh’
ionnsuidh na coille bu tric leis na coigrich so a bhi taghall.
Nis b’
e ceann-
feadhna na muinntir ud a chuir an ruaig air na Sasunnaich,
agus a chuir cuid duibh gu bàs,
Morair Seumas Dùghlas,
caraid a’
Bhrusaich,
ris am b’
éigin dealachadh mu’
n do ghabh e ’
n cuan Eireannach toiseach a’
gheamhraidh.
Shéid Brus an adharc ’
s a choille, ’
s co luath ’
s a’
chuala Seumas Dùghlas am fuaim ghlaodh e mach le aoibhneas,
gu’
m b’
e sud an rìgh;
gu’
n robh e ga aithneachadh air an dòigh séididh a bh’
aige.
Cha b’
fhada gus an robh na càirdean a’
fàilteachadh a chéile le mòr shubhachas,
ged nach b’
urrainn gun searbhadas a bhi ac’
a’
cuimhneachadh air ciod a thachair o dhealaich iad.
Ach cha bu daoine meath-
chridheach na laoich a bha ’
n sud.
Chuir iad an cinn ri chéil’
ach ciod an dòigh an tòisicheadh iad air ruagadh an nàmhaid a mach as an tìr gu h-
iomlan.
Rùnaich Brus tòiseacheadh ’
na chearna féin de’
n dùthaich,
a measg a luchd-
eòlais,
a bha e’
n dùil a dheanadh còmhnadh ris.
B’
e ’
cheud ni a chaisteal féin,
a bha ’
an Turnberi,
a’
bhuntainn á làmhaibh nan Sasunnach.
Chuir e null duin’
earbsach a mhuinntir Charraic féin,
mar bheachdair gu sealltuinn timchioll air, ’
s gu faotainn a mach ciod an inntinn ’
s an
[94] robh an sluagh,
agus ciod an àireamh shaighdearan a bh’
aig na Sasunnaich timchioll air a’
chaisteal.
Agus na ’
m mothaicheadh e.
gu ’
m biodh an sluagh deònach air éiridh an aghaidh nan Sasunnach,
no gu ’
n robh coslas sam bith air gu ’
n soirbhicheadh leò,
bha e gu teine fhadadh air cnoc os ceann a’
chaisteil air là àraidh.
Thàinig an là, ’
s bha Brus ’
s a luchd-
leanmhuinn gu h-
iomguineach a’
spaisdearachd air ais ’
s air aghart air a mhol, ’
s cha robh teine no soillse ri fhaicinn.
Fa-
dheòidh goirid an déigh an àm shuidhichte,
chunacas solus air an dearbh bhad ’
s an robh Cutbert,
beachdair a’
Bhrusaich,
gu ’
fhadadh;
sgaoil ’
us mheudaich an solus gu bhi na theine mòr,
lasrach.
Thòisich Brus ’
s a chuid daoin’
air tarruing nam bàtaichean thun na mara le mòr aigneadh,
an dùil gu ’
n robh iad air am fiadhachadh leis a’
bheachdair gu leum air na Sasunnaich.
Cha deachaidh iad fad’
o thir ’
nuair a thuit an oidhche dhoibh.
Ràinig iad fearann Charraic mu mheadhon oidhche.
Choinnich Cutbert dìleas air a’
chladach iad le sgeul dhubhach.
Thuirt e gu ’
n robh Morair Percey ’
s a’
chaisteal le àireamh mòr shaighdearan, ’
s gu’
n robh e air uiread de eagal a chur air an t-
sluagh le ’
bhagraidhibh ’
s le ’
ghniomharaibh, ’
s nach robh misneachd sam bith aca gu éiridh an aghaidh rìgh Shasuinn.
“Agus a bhrathadair,” ars an righ, “carson a dh’ fhadaidh thu ’n teine ud?” “Oh! Fhir-uasail,” ars Cutbert, “cha d’ fhadaidh mise riamh e, ’s cha ’n ’eil fios agam co rinn e, no car son; cha ’n fhaca mi e gus an do dhorchaich an oidhche, ’s o’n bha fios agam gu’m mealladh e sibhse ghreas mi’n so gu bhur cunnart innseadh dhuibh. Chuir an naigheachd so oglachd mhòr air Brus. Bha e car greis eadar dha bharail co dhiubh a dh’fhanadh no philleadh e. Dh’ fheòraich e de ’chàirdean ciod a bha iad an dùil bu chòir a dheanamh? “Air mo shonsa, mar aon neach” ars Eideard Brus, “cha ’n ’eil mi dol a philltinn, la ’s tàinig mi do dhùthaich mo bhreith air an dòigh so; an dara cuid aisigidh mi saorsa do ’n tìr, no tuitidh mo cholunn air an fhearann ’s an d’ rugadh mi.” An déigh beagan smuaineachaidh thàinig an rìgh féin thun na h-inntinn cheudna.
[95] Rùnaich iad uile,
mar so,
fantuinn a dh’
fhaicinn ciod an soirbheachadh a chuireadh freasdal nan rathad.
Bha mu dhà cheud saighdear aig Morair Percey air chairteilibh ’s a’ bhaile ri taobh a’ chaisteal, a thuilleadh air àireamh àraidh a bha ’freiceadain a stigh ’s a’ chaisteal féin. Air mharbhan a’ mheadhon oidhche ud féin chualas fuaim, ’us glaodhaich, ’us éigheach neo-àbhaisteach feadh a’ bhaile. Ged a bha freiceadain a’ chaisteil a’ cluinntinn so uile ’s a’ gabhail uamhais mu ciod bu chiall da, cha dùraichdeadh iad tighinn a mach ré na h-oidhche, gun fhios co an nàmhaid ùr a bha air tighinn, no cia co làidir ’s a bha e. ’N uair a shoilleirich a’ mhaduinn chunnacas na h-Albannaich a’ roinn mòran creiche—armachd, eich-chogaidh, agus uil’ acfhuinn campachaidh Mhorair Percy. Fhuair an Sasunnach dùbhlan a rìs tighinn a mach as a’ chaisteal do’n achadh fhosgailt’ a chogadh ri Brus. Ach o nach robh saighdear beò aig’ ach an dòrlach a bha ’s a’ chaisteal còladh ris, bu bhuidhe leis fantuinn far an robh e, ’s tàmailt an diùltaidh a ghiùlain. B’e so an ceud car soirbheachail a chuir Raibeart Brus deth ann a oidhirpibh air Alba shaoradh o fhòirneirt nan Sasunnach. Ach goirid an déigh sud thàinig feachd eile Shasunnach do chaisteal Charric, ’s b’ éigin da aig an àm a chùl a chuir air. Ach aig an àm cheudna chuir e ’n ruaig air dà Iarla Shasunnach ’am blàr tarruingte, ’s theich iad gu caisteal Ara, far an do chuir e séisde theinn riu.
6. Goirid an déigh dhoibh dol air tìr an Carraic rinn Morair Seumas Dùghlas air son a chaisteal féin a spionadh á lamhaibh nan Sasunnach. Thàinig e do ’n choimhearsnachd ré na h-oidhche agus nochd se e féin do iochdaran dìleas a bh’ aig ’athair, a b’ aithne dha ’n uair a bha e ’na bhalach, agus a ghuil le aoibhneas ’n uair a chunnaic se e. Dh’ fholuich se e féin ’an tigh an duine so, ’s chuir e fios gu h-uaigneach, a lion fear ’us fear, air àireamh maith de ’chàirdean dìleas as am feudadh e earbsadh. Chuir e ’chomhairle riu sin mu ciod an rian a ghabhadh iad air cumhachd an nàmhaid a
[96] bhriseadh.
Bha aon de làithean féille nam Pàpanach dlùth air làimh,
Di-
domhnuich Buadhach,
air an robh fios aca gu’
m fàgadh na saighdearan uile an caisteal, ’
s an rachadh iad a dh’
éisdeachd na searmoin Phàpanaich do ’
n eaglais a bha ’
s a’
choimhearsnachd.
Bha ’
n Dùghlasach ’
s a luchd-
cuideachaidh ag ullachadh air son dol do ’
n t-
searmoin iad féin.
Bha iad rud-
eigin fadalach mu ’
n do ràinig iad an eaglais.
Bha cuaille fada bata aigesan ’
s aig a’
chuid mhòr de ’
luchd-
leanmhuin, ’
gus nach aithnichteadh iad o’
n chuid eile de thuath cheathairn na dùthcha; ’
s bha eudaichean uachdair fad’
orra fo ’
n robh an cuid armachd foluichte.
Mu ’
n robh an ceann-
feadhna air e féin a nochdadh ’
an taobh a stigh de bhallachan na h-
eaglais bha e air aithneachadh, ’
s thuig mòran,
mar is maith a dh’
fheudadh iad,
nach b’
i’
n t-
sìth a bh’
ann.
Thogadh an’
éigh thall ’
s a bhos, “
An Dùghlasach!
an Dùghlasach.”
Thilg gach fear uaithe a chuaille ’
s fhalluing, ’
s thug e tarruing air a chlaidheamh.
Bha ’
n sagart a’
dol air aghart le seirbhis na h-
aifrinn;
ach cha robh urram sam bith gu bhi air a thaisbeanadh dha sin.
Shuidhicheadh freicidein mhaith làidir ’
an dorsaibh na h-
eaglais; ’
s ghabh buidheann eile troimpe le ’
n armailt rùisgte,
a’
reubadh ’
s a’
marbhadh nan Sasunnach.
Chaidh na saighdearan uile ’
mharbhadh no ghlacadh ’
n am priosunaich.
Co luath ’
s a bha obair a’
chasgraidh so criochnaichte thug an ceann-
feadhna,
le ’
luchd-
leanmhuinn aghaidh air a’
chaisteal.
Cha robh ’
chaismeachd air an aitreabh sin a ruigsinn.
Fhuair iad an geata fosgailte,
gun duine stigh ach am portair ’
s an còcaire.
Bha ’
n dìnneir deas, ’
s am bòrd air a chòmhdachadh ’
s an talla air choinneamh nan saighdearan.
Dh’
òrduich an Dùghlasach an geat’
a dhruideadh ’
s a’
chuideachd a shuidhe timchioll a’
bhùird. ’
N uair a ghabh iad an dìnneir,
chruinnich esan ri chéile gach ni a b’
urrainn a chuid daoine a ghiùlan leò—
armachd,
eudach ’
us séudan.
An dèigh sinn rinn e aon tòrr de gach gnè bìdh a bha ’
s a’
chaisteal, ’
s dhòirt e air an tòrr sin gach gné deocha bha ri ’
m faotainn ann—
mharbh e ’
n sin na priosunaich, ’
s thilg e’
n cuirp ’
san tòrr còladh ris
[97] gach ni eile, ’
s chuir e ’
n caisteal r’
a theine leis na bh’
ann.
Thug sluagh na dùthcha “
Tigh-
biatachd an Dùghlasaich”
mar ainm air an dioghaltas uamhasach so.
7. Cha robh iomradh air gniomharaibh euchdach a’ Bhrusaich ’s an Dùghlasaich fada gun Lunuinn a ruigsinn. Bha ’m Fad-luirgneach fathast beò, ged a bha e air fàs gu maith tròm, lag, le aois. Cha b’ urrainn e tuilleadh an t-each marcachd a laimhseachadh, mar dheanadh e roimhe. Ach bha e co brùideil, garg ’na spiorad a bha e riamh, agus co rùnaicht’ air na h Albannaich a cheannsachadh, ’s am peanas a b’ eagalaich’ a dheanamh air na cinn-fheadhna chrosd ud nach robh idir air choslas géilleadh dha. Thog e air gu tighinn a nall do Alba, ’s dh’òrduich e do ’fheachd cogaidh ad ga choinneachadh aig Carslile. ’N uair a ràinig e féin am baile sin leig e air gu’n robh e air ath-nuadhachadh co mòr ’an neart ’s gu’n tug e suas an carbad siubhail a bh’ aige mar thabhartas anns an àrd-eaglais, ’s gu’n do ghabh e each marcachd. Ach thug e ceithir là air marcachd séa mìle. Leis an triall mhall so ràinig e àite ris an abrar Bail’ -air-tràigh, air taobh deas Ghallbhaigh. Ghabh e ’leabadh ’an sin ’s bhàsaich e air an 6mh là de mhìos deireannach an t-samhraidh, 1307, mu’n cuairt do chùig mìosan ’an déigh do’n Bhrusach eilean Rachlainn fhàgail. B’ e ceannsachadh Alb’ an ni àraidh a bh’ air smuaintibh Eideird air leabaidh a bhàis. Thug e air a mhac, air an robh ainm féin, bòideachadh, co luath ’s a dh’fhalbhadh an t-ànam as, gu’m bruicheadh e a chorp ann an coire mòr, gus am falbhadh an fheòil bhàrr nan cnàmh; gu ’n adhlaiceadh e ’n sin an fheòil, ’s gu’m fuaigheadh e suas na cnàmhan ann an seiche tairbh, ’s gu’n tugadh e ma’n airidh an giùlan gu ruig Alb’ air ceann an airm Shasunnaich, co tric ’s a dh’ éireadh na h-Albannaich ’an ceannairc ’na aghaidh. Bha e ’n dùil gu ’n do dhùisg na rinn e dh’ fhòirneirt ’s a shàrachadh air sluagh na rioghachd sin a leithid de uamhas na’n uchd, ’s gu ’n tugadh glagadaich a chuid chnàmhan fada, fuar’, orra an cuid armachd a thilgeadh uatha, na’n tachradh dhoibh aig àm sam bith droch comhairl’ a
[98] ghabhail gu éiridh.
Cha robh na h-
eòlaich a toirt creideas sam bith do Eideard II.
air son géire no gliocais.
Ach bha de chéill aig’ ’
an toiseach a rioghachaidh nach do choimhlion e ’
bhòid a thug an uile-
bheist ud, ’
athair,
air a dheanamh,
ach gu ’
n do chuir e’
n corp air ais gu bhi air adhlacadh le eireachdas ’
an Abaid na h-
Iarmhinsteir ’
an Lunuinn.
Ghabh Eideard òg féin air aghart do Alb’
air cheann an airm gus an do ràinig e siorrachd Ara, ’
s mharsail e’
n sin air ais gu ruig Sasunn,
gun bhuill’
a bhualadh.
Dh’
fhàg e aig a chuid oifigearan stiùireadh an airm, ’
us ceannsachadh Alba.
Bha e,
gun teagamh,
a’
deanamh a ghnothuich ni b’
fhusadh do rìgh Alba gur leanabh a thàinig ’
an sud gu suidh’
air righ-
chaithir Shasuinn.
Ach an déigh sin uile bha obair gu leòir roimhe fathast,
na nàimhdean a sguabadh a mach as an tìr.
Ged phill Eideard dhachaidh bha mòran shaighdearan aige fathast ’
an Alba.
Bha caistealan ’
us daingnichean làidir na rioghachd,
cha mhòr,
gu h-
iomlan aige ’
na chumhachd féin.
Agus ni bu ro mhiosa na sin,
bha mòran de àrd-
mhaithean na h-
Alb’
ag aideachadh an ùmhlachd do rìgh Shasuinn mar an rìgh dligheach,
air eagal gu’
n cailleadh iad an cuid fearainn buileach na’
n aidicheadh iad Brus,
agus nach soirbhicheadh leis an déigh gach saothair.
Ach air an làimh eile,
bha mòran a’
gabhail misneachd gu cruinneachadh thuig’
as gach cearna de ’
n dùthaich, ’
n uair a bha iad a’
cluinntinn an tomhas de shoirbheachadh a bh’
aige féin ’
s aig Morair Seumas Dùghlas air feadh siorrachd Ara.
Agus ’
an ùine ghoirid thàinig a luchd-
leanmhuinn gu bhi co lionmhor ’
s gu’
n do chuir e gu maith tric an ruaig air na h-
oifigearaibh Sasunnach,
de Ualens agus Morair Cliford,
air sheòl ’
s nach gabhadh iad orr’
a choinneachadh tuilleadh ’
s an achadh fhosgailte,
gus am faigheadh iad àireamh mòr sluaigh cruinn.
Ach o nach robh rian aig Raibeart air an armailt a phàigheadh,
b’
éigin a bhi ga ’
n cumail aig seirbhis thall ’
s a bhos, ’
n am buidhnibh,
a’
creachadh na Sasunnach, ’
s a’
glacadh air an rathad an cuid bìdh ’
us armachd;
agus mar sin bhiodh an rìgh gu maith tric air fhàgail na aonar le glé thearc còmhladh ris mar gheard pears’,
agus aig na
[99] h-
amaibh sin bhiodh e ’
n cunnart a bheatha chall leis na buidhnibh Sasunnach, ’
s an càirdibh ’
an Alba,
de ’
n robh siorrachd Ara nìs air a lionadh.
Thàinig Iain Lathairn,
mu ’
n cualas roimhe so,
a nall do Ghallobhaigh,
far an robh fearrann aige féin, ’
s fhuair e buidheann ’
s an robh da cheud fear cruinn,
gu dhol air tòir a’
Bhrusaich.
Thug iad coin-
luirg leò,
chum ’
s mur glacadh iad aig an tigh e gu ’
n lorgadh iad e ’
s na monaidhibh,
ge b’
e àit’
an teicheadh e.
Fhuair an rìgh sanas o charaid éigin gu’
n robh na naimhdean so a’
deanamh air son a ghlacadh an oidhche sin fèin.
Bha fios aige féin ciod a dheanadh e ’
n a leithid sin de chàs.
Cha robh ach mu thrì fichead fear co faisg air ’
s gu’
n cluinneadh iad uaithe le cabhaig.
Chruinnich e iad sin, ’
s dh’
fhalbh e air an ceann tre mhonadh ’
s tre choille nach robh fad as,
agus an sin tre amhainn a bha ’
ruith tre àite cas,
agus bruthach àrd air a thaobh thall,
agus rathad domhain,
cumhang air a chladhach ’
s a’
bhruthach sin,
anns nach robh rùm ach aig aon duine còmhladh.
Cha robh beul-
àth fagus do làimh ach sin a bha mu choinneamh a’
cheum chumhaing so.
Chaidh e féin ’
s a chuid daoine seachad air a’
bheul-
àth so.
Threòraich e iadsan tacan beag suas o sin,
gus an leigeadh iad an anail, ’
s gu ’
n gabhadh iad beagan tàimh an déigh an turuis.
Phill e féin ’
s dà fhear-
frithealaidh a dh’
ionnsuidh a’
bheul-
àth.
Bha fios aige ma bha na coin-
luirg aig an luchd-
tòrachd gu’
n treòraicheadh iad a dh’
ionnsuidh an àit’
ud iad; ’
s cha ’
n iarradh e chaochladh a dh’
àite gus an coinneachadh.
An déigh feitheamh ùine ghoirid,
chualas tabhannaich nan con a’
tighinn air aghart.
Ach cha robh e ’
dol a dhùsgadh a chuid daoine trom,
sgìth,
air son fuaim coin sam bith.
Fadheòidh,
ri solus na gealaich chunncas an luchd-
tòrachd a’
tighinn air aghart,
a’
bras choiseachd an déigh nan con.
Ghrad chuir e air falbh a sheirbhisich a dhùsgadh nan daoine;
sheas e féin roimh an nàmhaid aig a’
cheann chumhang.
Bha ’
n ceud fhear a thàinig air aghart air mharcachd;
ghabh e troimh’
n bheul-
àth, ’
us suas tre ’
n rathad chumhang ud.
Ach cha bu luaithe chaidh e steach ann na bha sleagh a’
Bhrusaich sàithte ’
na chorp;
thug an ath shàthadh
[100] dhi tre chorp an eich an t-
ainmhidh gu talamh.
Bha mar so an t-
each ’
s am marcach marbh a’
torradh suas an rathaid air sheòl ’
s nach bu ni soirbh faotainn seachad orra tre ’
n cheum chumhang ’
s an robh iad.
Chaidh an aon diol a dheanamh air an ath fhear, ’
s air an treas fear a dh’
oidhirpich dìreadh. ’
S bha ’
n fheadhainn a bh’
air taobh thall na h-
aimhne ’
glaodhach riu greasad air aghart,
nach bu chomasach do aon duine seasamh ris na bh’
acasan de shluagh.
Ach mu’
n deachaidh obair a’
chasgraidh ro fhad air aghart chunncas luchd-
cuideachaidh an rìgh nan teann ruith a nuas gu bruaich na h-
aimhne.
An sin thug Iain Lathairn ’
s a chuid daoine na buinn dhi, ’
s cha do chuir iad tuilleadh dragh air aig an àm sin. ’
N uair a ràinig a chuid daoin’
e fhuair iad an gaisgeach ’
an déigh a chlogad a chur dheth,
agus a’
tiormachadh an fhalluis air falbh dheth ’
eudan,
agus cùig fir dheug,
mar a tha cuid ’
ga chunntadh,
de ’
naimhdean muin air mhuin air bruaich na h-
aimhn’
air tuiteam.
Ach ’
s e ’
n cunnart bu mhò ’
s an robh ’
n rìgh gu’
m biodh e air a bhrath le cuid a bha ’
g aideachadh a bhi ’
n an càirdibh dha,
chum ’
s gu’
m faigheadh iad an t-
airgiod ceann a bha rìgh Shasuinn an déigh a chur air,
agus a bha ’
n a suim anabarraich mhòir ’
s an linn ud,
anns an robh airgiod co gann.
Thugadh iomadh ionnsuidh air a bheatha le cuid a bha ’
sanntachadh an airgid so,
ach uatha sin uile shaor an Tighearn e.
7. Ach mar bha mòran, araon de àrd-mhaithean na tìre, ’s de’n t-sluagh chumant’ a’ gabhail misneachd o’n tomhas de shoirbheachadh ris an robh Brus a’ coinneachadh, ’s le bhi ’faicinn nach robh aon chuid comasan no togarrachd air son cogaidh aig Eideard òg Shasuinn, thòisich iad air tional as gach cearna dhe ’n dùthaich gu bratach an rìgh dhlighich féin. Fhuair e nis e féin comasach air aghaidh a thoirt do bhuidheann sam bith de na Sasunnaich a choinneachadh e ’s an achadh fhosgailte. Ghabh e null thar amhainn Chluaidh air ceann armailt lionmhoir air los séisd a chur ris na daingnichibh bu treis’ a bh’ aig an nàmhaid air taobh sear na dùthcha, ’s an glacadh. ’S mar a bha e ’g an toirt uatha lion aon ’us aon bha
[101] e ’
g an leagadh gu talamh,
chum ’
s nach deanadh iad dion do ’
n nàmhaid aig àm sam bith ’
an déigh sud.
Bha cuid de na daingnichean bu ro threis’
a bh’
ann,
mar bha Caisteal Dhunéidin ’
us Linlithgo,
&c.,
air an glacadh le seòltachd.
Ach cha do dhi-
chuimhnich rìgh Raibeart an tàir ’
s an dragh a chuir Iain Lathairn air roimhe sud.
An déigh cumhachd nan Coimineach,
a bha ’
cogadh air taobh nan Sasunnach,
a bhriseadh,
le mòran diubh a chur gu bàs leis a’
cheann a chur dhiubh, ’
s an adhlacadh ’
an aon uaigh,
ris an abrar, “
Uaigh nan Coimineach gun cheann,”
chuir e mu’
n cuairt gu tighinn air Iain Lathairn. ’
N uair a chual Iain gu’
n robh an rìgh a’
tighinn ’
n a aghaidh air cheann feachd lionmhoir,
rinn e ullachadh air son a choinneachadh mar a b’
fhearr a dh’
fheudadh e.
Ghabh e sealbh air bealach cumhang,
eadar bonn Beinn Cruachan ’
s a’
bheinn eile ’
s faisg oirre.
Bha ’
m bealach so co cumhang ’
s nach faigheadh ach tearc de dhaoine còmhladh ann, ’
s am fearann ro àrd,
cas air gach taobh dheth.
Ach fhuair am Brusach a mach nàdur an òrduigh a bha ’
n so, ’
s tharruing e buidheann de ’
chuid daoine fa chomhair a’
bhealaich ud, ’
s chuir e leth eile na h-
armailt,
fo chomannd’
an Dùghlasaich,
timchioll na beinne gu tighinn air saighdeiribh Iain Lathairn,
o ’
n cùlaobh. ’
N uair a rinn an Dùghlasach suaicheantas ris an rìgh gu’
n robh e air tighinn gu ionad tharruing lann,
ghabh e ’
n sin air aghart gu slighe dheanamh troimh’
an nàmhaid. ’
N uair a dh’
aithnich na h-
Earghaelich gu’
n robh iad eadar dhà theine, ’
s gu’
n dol as ann,
chaill iad am misneachd ’
s an òrdugh, ’
s chaidh an cur gu bàs le àr mòr.
Bha ’
n ceann-
cinnidh féin air bòrd ’
an soitheach beag air Loch Odha, ’
s ’
n uair a chunnaic e mar chaidh an là theich e, ’
s fhuair e rian air dol a null a Shasunn.
Ghéill athair Iain, ’
s an teaghlach uile,
do ùghdarras an rìgh;
ach thug e uatha mòran creiche, ’
s mòran fearainn a bhuilich e air mac a pheathar,
Sìr Cailean Caimbeul.
Tha e aig sliochd an duine sin,
a tha ’
n an teaghlach ainmeil ’
s an tìr,
gus an là ’
n diugh.