[102] CAIB. XIII.
BLAR ALLT A’ BHONNAICH.
B’ IAD Sìr Tomas Randolph, mac a pheathair, Morair Seumas Dùghlas, agus Sìr Eideard Brus, a bhràthair féin, Seanalairean, a b’ àird’ a bh’ aig rìgh Raibeart os ceann na h-armailt, agus fodha féin. Chum e obair riu eadar a sea ’s a seachd a bhliadhnachan na bha chaistealan ’s an rioghachd a spìonadh a’ làmhaibh nan Sasunnach. Bha Caisteal Shruileidh ro làidir, agus freiceadain lionmhor Shasunnach ann. B’ e sin an aon daingneach a bha nis aig an nàmhaid ’an Alba, agus chuir Sìr Eideard Brus séisd theann rithe mu ’n cuairt, gun ni no neach a leigeadh a mach no steach. ’N uair a chunnaic Sìr Philip Moubraigh, an comanndair Sasunnach, gu ’n robh gach biadh ’us dibh a’ fàs gann, ’s nach b’ urrainn e cumail a mach fada, thairg e do Eideard Brus an daingneach a lìbhrigeadh thairis dha, mur cuireadh rìgh Shasuinn còmhnadh thuige roimh leth an t-samhraidh. Ghabh Eideard Brus ris an; tairgse sin, ’s leig e le Sìr Philip a dhol gu ruig Lunuinn a dh’innseadh so uile do ’n rìgh. Ach chuir righ Raibeart fios gu ’bhràthair, gu ’n do rinn e ro amaideach leis a’ chothrom ’s an ùìn’ ud a thoirt do rìgh Shasuinn, a bha co cumhachdach, le Eirinn ’us mòran de ’n Fhraing, a thuilleadh air Sasunn a bhi fo a thighearnas ’s gu ’m b’ urrainn e roimh ’n àm ud feachd a thoirt do Alba, bhiodh ro làidir air an sonsan. “Tha chead aige,” ars’ Sìr Eideard, “thigeadh righ Shasuinn leis a h-uile duine a th’ aige, cogaidh sinne riu ged a bhiodh iad ni bu lionmhoire.” Bha fios aig an righ gu ’n robh ’bhràthair ’na shaighdear misneachail, ged a bha e bras, ’s leig e leis na cumhachan ud seasamh, ’s chuir e fios thuig’ o
[103] ’
s ann mar sud a bha gu ’
n seasadh iad ri blàr gu duineil, ’
s air son an aobhar sin gu ’
n coinnicheadh na h-
uil’
aig an robh saorsainn Alba mòr gu bhi deas air choinneamh an t-
Sasunnaich ’
n uair a thigeadh e.
Thòisicheadh air ullachadh air son a’
chogaidh a nis a cheart da rìreadh,
araon ’
an Alba ’
s an Sasunn.
Ged a bha Eideard òg,
rìgh Shasuinn, ’
na dhuine slaodach,
gun suim do ni sam bith ach cluich,
gidheadh ’
n uair a chuir Sìr Philip Moubraigh f’
a chomhair staid Alb’
aig an àm, ’
s mur cuireadh e còmhnadh sluaigh ’
us armachd,
roimh leth an t-
Samhraidh,
a dh’
ionnsuidh Caisteal Shruileidh,
an aon daingneach làidir a bha fo ’
ùghdarras,
gu ’
n robh ’
n caisteal, ’
s mar sin Alba gu h-
iomlan,
gu bhi air a liùbhairt do Raibeart Brus air a cheann là. ’
N uair a chunnaic ’
s a chual àrd-
mhaithean Shasuinn,
a bha timchioll air a’
chùirt mar a bha ’
n gnothuch,
cha leigeadh iad tàmh no fois do ’
n rìgh gus am falbhadh e féin do Alb’
air cheann armailt co lionmhor ’
s a b’
urrainn e thogail, ’
s gu ’
n deanadh e ’
n aon diol air gach ceannairceach a bha ’
s an rioghachd, ’
s a b’
àbhaist d’
a athair roimhe ’
dheanamh.
Their an leisgean tha leòmhan ’
s an t-
slighe.
Cha robh uiread de aobhar aig leisgean riamh air a leithid de leth-
sgeul a’
ghabhail ’
s a bh’
aig Rìgh Eideard II. ’
S ann roimhe féin a bha ’
n leòmhan.
Ach co dhiù,
b’
éigin falbh.
Chaidh armailt Shasunnach, ’
us Eireannach, ’
us Fhrangach a thogail anns an robh ceud mìle fear,
eadar choisichean ’
us eile, ’
s thriall an rìgh féin a nall do Alb’
air an ceann.
2. Bha rìgh Raibeart Brus, aig an àm cheudna ’trusadh nan Albannach ri chéile mar a b’ fhéarr a dh’ fheudadh e, agus bha ’n àireamh sluaigh a fhuair e cruinn mar nach b’ olc, ’n uair a bheirear fainear an staid ’s an robh a rioghachd, agus gu ’n robh eadhon cuid de na h-Albannaich féin, thall ’s a bhos, nach robh fàthast ga ’aideachadh mar an righ dligheach. Bha fios gu maith aig gach inbhe sluaigh, air Ghàeltachd co maith ’s air Ghalldachd, ciod ris am feudadh sùil a bhi aca, na ’m faigheadh righ Shasuinn cothrom ruith mar thuil thairis air an tìr a rìs. Agus ’s e rùnaich
[104] iad,
a tuath ’
s a deas,
an strìthean ’
s an cogaidhean beaga féin a leigeadh fa làr car greis,
agus an guaillean a chur ri chéile còmhladh ris an rìgh ’
an aghaidh nàmhaid coitchionn na rioghachd.
Cha ’
n ’
eil iomradh air gu ’
n robh uiread riamh de na Gàeil an aon Bhlàr còmhladh ris na Gaill, ’
s a bh’
ann là Allt a’
Bhonnaich.
Tha Seanalair Stiùbhart ag innseadh dhuinn gu ’
n robh na h-
ochd cinn-
fheadhna dheug so a leanas a làthair an là ud.
Mac Aoidh,
Macantòisich,
Mac a Phearsoin,
an Camshrònach,
an Sincleireach,
an Caimbeulach,
am Mengiseach,
Mac ’
Illeadhain,
an Sutharlanach,
an Robastonach,
an Granndach,
am Frisealach,
MacFarlain,
an Rosach,
MacGriogair,
an Rothach,
MacCoinnich,
agus MacCuaraidh.
Agus mar tha fios gu ’
m biodh àireamh maith de luchd-
leanmhuinn còmhladh ris gach ceann-
cinnidh dhiubh sud,
tha e soilleir gu ’
n robh na Gàeil a’
deanamh suas roinn nach bu bheag de armailt na rioghachd an là ud.
Ach leis gach tional a bh’
ann,
á tuath ’
us deas,
cha bu mhò na deich mìle fichead saighdear a fhuair an rìgh thun na h-
àraich.
Bha so ni bu lugha na ’
n treas cuid de ’
n fheachd Shasunnach.
Agus cha b’
e mhàin gu ’
n robh iad co fad air deireadh air na Sasunnaich a thaobh àireimh;
ach bha iad mar sin a thaobh armachd mar an ceudna.
Bha na Sasunnaich,
eadar eachraidh ’
us choisichean,
air an armachadh co maith ri feachd ’
s an Roinn-
Eòrp’
aig an àm ud,
no ni b’
fhearr.
Agus bha na fir-
bhogha Shasunnach air an iunnsachadh gu foirfeachd ann an cleachdadh an cuid féin de eòlas arm.
Ach a dh’
aindeoin sin uile rinn rìgh Raibeart air son ’
aghaidh a chumail riu.
Threòraich e’
n t-
arm sios do chòmhnard a tha faisg air Sruileadh,
ris an abrar a’
Phàirc. ’
S ann dlùth do ’
n Phàirc sin,
agus air grunnd ni b’
isli a dh’
fheumadh an t-
arm Sasunnach gabhail seachad tre bhoglach ’
us shruthaibh uisge.
Bha mar so rogha làthraich aig na h-
Albannaich.
Bha làn fhios aig an rìgh o chuid de ’
àrd-
oifigearan féin,
ciod an rathad ’
s an t’
òrdugh ’
s an robh an fheachd a tighinn. ’
N uair a nochd iad mu dheireadh o’
n Eaglais-
bhric,
le ’
n cuid bhrataichibh ’
us eile, ’
s a bha ’
n dùthaich uile mar
[105] gu ’
m b’
eadh,
còmhdaichte le luchd armachd,
air mharcachd ’
s air choiseachd,
cha robh feachd ’
san Roinn-
Eòrp’
an aghaidh am biodh iad a’
tighinn,
nach feudadh fiamh a ghabhail.
Bha rìgh Raibeart a nis an déigh an t-arm Albannach a tharruing an òrdugh o dheas gu tuath, air làthraich a thaighe féin, ’s a bha fios aig a bhi ro fhàbharrach. Bha e air àireamh mòr shlochd a chladhach ré na h-oidhch’, anns an talamh chòmhnard, tre ’m feumadh an eachraidh Shasunnach ruith anns a bhi ’dol a chòmhnadh nam fear-bogha, agus beòil nan slochd a chòmhdach thairis a rìs leis na sgrathaibh a bha e air thoirt asd’ an toiseach. Agus far nach robh slochd bha bioran geura de fhiodh cruaidh an so ’s an sud air an sàthadh ’s an talamh, ’s gu leòir ris de ’n cheann bhiorach gu each sam bith a sheasadh air aon diubh a dheanamh cuagach. Bha ceann a deas an airm a’ ruigsinn gu bruachaibh Allt a’ Bhonnaich, a tha ’n sin co creagach ’s nach b’urrainn eachraidh sam bith ionnsuidh a thoirt orr’ air an làimh sin, ’s bha ceann tuath an airm a’ ruigsinn glé’ dhlù air baile Shruileidh. Bha àireamh mòr sheirbhiseach, nach robh idir fo armachd a’ leantuinn a’ chaimp; gillean cartach, co-chàirdean, ’s a leithid sin. Dh’ òrduich e ’n dream sin uile air falbh gu cùl cnuic a bha tuath air àite na h-armailt, ris an abrar “Cnoc nan gillean” o’n là sin. Bha ’n rìgh féin a’ marcachd air ais, ’s air aghart o cheann gu ceann de ’n arm, a’ gabhail beachd air an òrdugh ’s an robh iad, agus ag earalachadh nan saighdearan iad a bhi fearail, seasmhach, agus a’ bhuaidh a thoirt a mach, no bàsachadh ’s an àraich: ag innseadh dhoibh aig an àm cheudna gu ’n robh e féin rùnaicht’ air a’ bhuaidh a thoirt a mach no tuiteam air an àraich, ’s nach robh teicheadh gu bhi ann.
3. Air feasgar an 23 là de mhios mheadhonach an t-samhraidh, 1314, dhlùthaich an t-arm Sasunnach riù. Thàinig cuid de ’na marcaichean bu tapaidh glé dhlùth gus am faiceadh iad ciod a bha na h-Albannaich a’ deanamh. Bha rìgh Raibeart an sin a’ marcachd fa chomhair an airm, air ais ’s air aghart, ’s gun fodh’ ach
[106] beag-
each,
a’
chionn nach robh sùil aige ri cath air an fheasgar sin.
Bha e aithnichte thar gach oifigeach eile,
le còran òir a bh’
air a cheann os ceann a’
chlogaid.
Bha e ’
giùlan tuagh-
chatha stàilinn ’
na làimh.
Bha gaisgeach mòr an sin a measg nam marcaichean Sasunnach da ’
m b’
ainm Eanruic de Bohun.
Smuainich e so gu ’
m bu ghasd an cothrom a bh’
aig a nis air cliù a chosnadh leis an rìgh a mharbhadh,
a bha marcachd air each co beag,
agus air leth o ’
chuid saighdearaibh.
Chuir e ’
n t-
each cogaidh na chruinnleum a null air muin a’
Bhrusaich.
Bha ’
n t-
Albannach neo-
sgàthach ga fhaicinn a’
tighinn ’
s dearbh-
fhios aige ciod mu ’
n robh e.
Ach teicheadh cha deanadh e.
Bha ’
n t-
sleagh fhada,
gheur,
aig Bohun ga cumail roimhe gus a sàthadh troimh chorp an fhir eile;
ach ’
n uair a bha e gu bhi aige,
thug am Brusach starradh beag as a rathad de ’
cheann air sheòl ’
s gu’
n do sheachainn e ’
n t-
sleagh,
agus ag éiridh ’
na sheasamh ’
s an diollaid,
thug e ’
n t-
suaibeag ud thar a ghuaille air ceann a’
Bhohuin leis an tuaigh-
chatha,
a chaidh tre ’
n chlogad ’
s tre ’
n chloigeann a bha ’
na bhroinn.
Thuit am Bohun mòr as a dhiollaid, ’
s bha e marbh mun do ràinig e ’
n talamh.
Thug a chuid oifigearan aghaidh dha nis,
air son e dheanamh gniomh co bras,
agus na ’
m b’
e féin a bha air tuiteam gu ’
m bu cho maith dhoibhsan teicheadh còmhladh.
Ach ’
s ann a bha ’
m Brusach a’
sior amharc air a’
bhearn a chuir clogad a’
Bhohuin as an tuaigh, ’
s gu’
n e ’
toirt freagradh sam bith ach “
Mhill mi mo dheadh thuagh-
chatha.”
Air maduinn a’ cheathramh là fichead dhlùthaich an dà armailt ri ’chéile air son còmhraig. Thòisich a’ mhire-chath leis na fir-bhogha Shasunnach a dhòirteadh a nall làdach shaighdean air na h-Albannaich, agus ’s eagalach an cunntas a tha luchd-eachdraidh, le aon ghuth, a’ toirt air a’ mharbhadh sluaigh a rinneadh fhad ’s a mhair i. Mur biodh grabadh sam bith air a chur air na sgriosadairibh ud, dh’ fheudadh iad an aon diol a dheanamh air na h-Albannaich an là ud ’s a rinn iad sea bliadhna deug roimhe sud air daoinibh Uallais, là na h-Eaglais-brice. Ach bha marc-
[107] shluagh a’
Bhrusaich dìleas agus làn ullamh air son ùmhlachd a thoirt do ’
n òrdugh a bhi thall a measg nam fear-
bogha.
Bhuail iad air na Sasunnaich a ghearradh sios thar muin nan each le claidheamh ’
us sleagh, ’
s o nach robh aig a’
chuid ud de ’
n arm Shasunnach ach bogh’ ’
us saighead,
cha b’
urrainn siad iad féin a dhionadh o gharg bhuillibh nam marcaichean, ’
s chaidh iad gu tur ’
n am breislich, ’
s dheth ’
n rian.
Bha àireamh mor de eachraidh thaght’
aig rìgh Shasuinn a bha ullamh gus na marcaichean Albannach a chumail air falbh.
Ach mar is maith a bha fios roimh làimh aig rìgh Raibeart air an rathad a bha iad gus a ghabhail a’
tighinn ’
an aghaidh a chuid marcaichean féin,
bha e uile ’
n a thalamh toll, ’
s air a lionadh le bioraibh sgriosach.
An àm tighinn air aghart ’
n an leum,
thachair do mhòran diubh dìreach mar bha sùil aig rìgh Raibeart a thachradh.
Bha na h-
eich a’
dol fodha ’
s na slochdaibh, ’
s a’
briseadh an cnàmhan, ’
s na marcaichean air an tilgeadh as an diollaidibh, ’
s an druim ri talamh gun chomas éiridh aig truimead an armachd mhàilich, ’
n an creich do shleaghaibh fada,
geura,
nan Albannach.
Chaidh,
mar so,
gach earrann de’
n arm Shasunnach gu all-
tapadh;
chaill iad an òrdugh ’
s an comas air a chéile chuideachadh. ’
An ùine nach robh fada, ’
n uair a bha na gillean a bha ’
fàireachas air cùl a’
chnuic a’
faicinn gu’
n robh an càirdean féin a’
gleidheadh an gruinnd gu maith, ’
s gu’
n robh an là air lunn a dhol leò,
bhrùchd iad a nuas le leathad a’
chnuic ’
n an aon mheall,
gun rian,
gun òrdugh, ’
s ni eigin de atharrais armachd—
cabar no ni sam bith air am faigheadh e greim aig gach fear air a ghualainn,
no na làimh. ’
Nuair a chunnaic na Sasunnaich am pràbar ud a’
dòmhlachadh a nuas taobh a’
chnuic, ’
s a smuainich iad gur e bh’
ann armailt lionmhor a bha ’
m Brusach a’
toirt as ùr ri ’
n aghaidh, ’
s ann a thuit an tud ’
s an tad buileach uatha.
Thionndaidh iad air falbh, ’
s rinn gach buidheann air leth, ’
s gach neach fa leth,
air son am beatha thearnadh mar a b’
fhearr a dh’
fheudadh iad.
Bha rìgh Eideard féin a measg a’
cheud fheadhainn a thug
[108] buinn dhi.
Chuir e aghaidh an toiseach air Caisteal Shruileidh, ’
an dùil gu’
m faigheadh e dìdean ’
an sin.
Ach dh’
innis ceannard na daingnich sin da gu’
m feumtadh a toirt suas do rìgh Alb’
an là air-
na-
mhàireach, ’
s nach robh e sàbhailte dha fuireach uair a thìm innte.
Thionndaidh e’
n sin gu deas,
agus mharcaich e féin ’
s an grunnan a bha còmhladh ris tri fichead mìle mu’
n do lasaich iad eang.
Ràinig e Caisteal Dhun-
bàrr air a’
chrìch Shasunnaich.
Bha fear-
gleidhidh na daingnich sin dìleas da gus an uair mu dheireadh.
Leig se e féin ’
s a luchd-
coimhideachd a steach do’
n Chaisteal, ’
s dh’
aisig e ann am bàt’
iasgaich a null do Shasunn e.
Phill Morair Seumas Dùghlas,
a bha ga ruagadh o Shruileadh gu Dun-
bàrr,
air ais gun dad air son a shaoithreach,
ach an t-
eagal a chuir e air an t-
Sasunnach.
4. Cha do chaill Sasunn riamh blàr a b’ fhuiltiche, ’s bu challaile na blàr Allt a’ bhonnaich. Thuit deich mìle fichead diubh an là ud, eadar an cath ’s an ruaig a lean an déigh a’ chatha. Bha Gil bheag a th’ anns an Allt, aig ceann a deas an airm, air a lìonadh suas, ’s air a deanamh còmhnard le eachaibh ’us daoinibh, mar gu’m bu drochaid a bh’ ann, ’s bha uisg’ an uillt sin co dearg le fuil nam marbh ’s ged a b’ fhuil e uile. Ghlac na h-Albannaich mòran phriosunaich ’us mòran creiche. Tha Sasunnach àraidh, Manach Mhàmesburg, anns an tuireadh a rinn e air an là dhubh ud, ag ràdh gu’n do chaill iad co maith ri fiach thrì muilliona de airgiod an là ’n diugh. Chaidh éiric mhòr a phàigheadh air son a’ chuid de na priosunaich a bha ’n an daoinibh saoibhir. Agus anns an iomlaideachadh so fhuair rìgh Raibeart a bhan-righ agus a nighean air ais á Sasunn, far an robh iad ’n am priosunaich ré ochd bliadhna.
5. Cha do bhuinnig Alba blàr riamh, ’an linn sam bith, a b’ fheumaile dhi na blàr Allt a’ Bhonnaich. Leis a’ bhuaidh so, bha làn shaorsainn air a cosnadh o aintighearnas Shasuinn. Agus ged nach do leig an tàmailt leis an rìgh sin aideachadh, no sìth a dheanamh ri Alba ré a là féin, b’ i rioghachd-san is mò gu mòr
[109] a chaill air sin na Alba.
Bha cumhachd Shasuinn co mòr air a briseadh ’
s nach b’
urrainn i ni b’
fhaide legionan de eachraidh ’
s de choisichean armaicht’
a thaomadh a nall air Alba.
Ach air an làimh eile bha Seanalairean a’
Bhrusaich,
Sìr Tòmas Randolph,
agus an Dùghlasach,
gu maith tric a’
briseadh a steach air taobh tuath Shasuinn, ’
s a’
deanamh mòran millidh, ’
us creachaidh feadh nan cearnan sin.
Cha do thuit ach àireamh beag de na h-
Albannaich là Allt a’
bhonnaich.
Cha ’
n ’
eil luchd-
eachdraidh ag aithris ach dithis dhaoin’
ainmeil a thuit ’
s a’
bhlàr.
Sìr Uilleam Utpont agus Sìr Ualter Ross,
dlùth-
charaid Eideird Bhruis.
Lean an còmhrag ri Sasunn ri linn Eideird.
Ach anns an dara bliadhna de rioghachadh a mhic,
Eideard III,
chaidh an t-
sìth a nasgadh ri Alba,
leis an d’
aidich rìgh Shasuinn gu ’
n robh Alba saor o sud a mach gu bràth o thighearnas sam bith a bhi aig righribh Shasuinn thairis oirre.
Agus gus an t-
sìth a dheanamh ni bu treise dh’
aontaich Eideard gu’
m biodh Ioanna,
a phiuthar,
air a pòsadh ri Daibhidh,
mac agus oighre rìgh Alba.
Rinneadh an còrdadh so ’
s a’
bhliadhna 1328.
6. Feudar ainmeachadh mu Eideard Brus, a bha na shaighdear co curanta, gu ’n tug e oidhirp air Eirinn a shaoradh o chumhachd Shasuinn. ’N uair a chunnaic na h-Eireannaich gu ’n deachaidh aig na h-Albannaich air cuing Shasuinn a thilgeadh dhiubh gu buileach, thug iad fiadhachadh do ’n Albannach theinnteach so gu crùn rioghail Eirinn a ghabhail, agus Alltabhonnaich eile a dheanamh mar a bh’ ac’ an Alba. Bha fios aig rìgh Raibeart ged bu deadh shaighdear a bhràthair nach deanadh e rìgh maith am feasd’. Ach co-dhiù leig e leis falbh an sìth air an turus, ’s gheall e gach còmhnadh a b’ urrainn e ’dheanamh ris. Chuir e ’n ruaig gu maith tric air buidhnibh de na Sasunnaich, agus an ùine ghoirid chaidh a chrùnadh gu sòluimte na rìgh air Eirinn. Ach cha do mheal e’n onair sin fada. Lean a bhraisead nàdurrach ris gus an là mu dheireadh. Agus o nach bu ni so-dheant’ an linn sam bith na h-Eireannaich aonadh ri ’chéile, mar nach gabh iarrunn ’us cré
[110] tàthadh r’
a chéile,
bha na Sasunnaich a’
gleidheadh an gréim air an tìr.
Bha cath aige féin ’
s a chuid Eireannach riu sin air a’
5 là de mhios deireannach an fhoghair,
1318,
anns an do chòmhraig Eideard agus curaidh Sasunnach da ’
m b’
ainm Iain Maupas ri chéile.
Lean iad air cath gus an do mharbh iad a chéile, ’
s gu’
n do thuit iad muin air mhuin.
Thug na h-
Albannaich thairis an sin còmhnadh tuilleadh a dheanamh ri Eirinn.