---

[110]

CAIB. XIV.

BAS RIGH RAIBEART.

CHUNNAIC Raibeart Brus a nis crioch a shaothrach, ’s a thrioblaidean uile, a rioghachd a chur saor o chumhachd ’us ain-tighearnas coigrich sam bith. Ach tharruing na h-easbhuidhean ’s na cruadalan troimh an deachaidh e ’n toiseach a rioghachaidh, tinneas air nach gabhadh leigheas, ’n uair nach robh e fathast ach am meadhon aois. Chuir e seachad a’ chuid mu dheireadh de ’làithean ’an lùchairt Chairdrois air amhainn Chluaidh. ’N uair a bhiodh dad de fheabhas air, bhiodh e luingeireachd air an amhainn ann am bìrlinn a bha e ’cumail a dh’ aon bhàgh air son sin; agus gu maith tric ag amharc thairis air togail luingeas, araon air son malairt ’us cogaidh, ni a bha e ro dhéigheil air fhaicinn ’an Alba. Bu ro thoigh leis mar an ceudna bhi faicinn aitreabhan na rioghachd a’ dol am feabhas, ni anns an robh e féin a’ toirt eisimpleir d’a chuid iochdaranaibh.

An uair a dh’aithnich e ’chrioch a’ teannadh ris chuir e fios air àrd-mhaithibh na tìr’ as am feudadh e earbsadh, agus thug e teann òrdugh dhòibh, air an onair ’s air an dìlseachd, a bhi firinneach

---

[111] d’a mhac, Daibhidh, agus an crùn a chur air a cheann co luath ’s a thigeadh e gu aois a bhiodh freagarrach. Ghairm e thuig’ an sin Morair Seumas Dùghlas, agus labhair e ris ’an éisdeachd chàich uile. “A charaid chaoimh,” ars’ esan, “cha ’n ’eil neach sam bith aig an fhearr a tha fios na agadsa cia mòr an t-saothair agus na fulangais troimh an deachaidh mis’ air sgàth chòraichean na rioghachd so. ’N uair bu mhò bha mi air mo theannadh thug mi bòid do Dhia, na ’m bithinn air mo chaomhnadh gu crioch fhaicinn air mo chogaidhibh, agus an rioghachd so a riaghladh an sìth, gu ’n rachainn an sin a chogadh an aghaidh naimhdean ar Tighearn’ agus ar Slànuighir. Cha do sguir mo chridhe riamh a lùbadh do’n mhiann so, ach cha tug an Tighearn aonta do ’ni so, oir bha ni’s leòir agam air mo làmhaibh ré m’ uile làithean, agus tha mi nis air mo bhualadh leis an tinneas throm so, mar a chi sibh uil’, air sheòl ’s nach ’eil ni air mo shon ach bàsachadh. Agus o nach urrainn mo chorp dol an sud, rùnaich mi mo chridhe ’chur ann an àite mo chuirp, air son mo bhòid a choimhlionadh. Agus a nis, a charaid ionmhuinn agus dhìleis, a chionn gu bheil fios agam nach ’eil ’s an rioghachd air fad uasal is gaisgeile na thusa, tha mi ’g aslachadh gu’n gabh thu os làimh an turus-cuain so, agus gu’n diol thu na fiachan so air son m’ anma; oir tha ’bharail sin agam air d’ fhirinn ’s air d’ uaisleachd gu bheil mi dearbhta gu’n coimh-gheall thu ciod sam bith a ghabhas tu os làimh. ’S i mo thoil, uime sin, co luath ’s a bhàsaicheas mi gu’n toir sibh an cridh’ as mo chorp, ’s gu’n toir sibh mu’n airidh spìosraidh a chur air, ’s gu ’n gabh sibh de ’m chuid ionmhais a mheud ’s a shaoileas sibh a bhi pailteas araon duibh féin ’s do bhur companachaibh; agus gu ’n toir sibh leibh mo chridhe ’s gu ’n càirich sibh e ’an uaigh naoimh ar Tighearn, a chionn nach urrainn an corp so a dhol an sin.” Bha gach neach a bha làthair a’ sileadh nan deur ag éisdeachd na h-òraid so, agus an Dùghlasach curanta mar chàch. ’N uair a fhuair e fo ’anail, fhreagair e gu ’n robh e toirt mìle taing do ’n rìgh air son na h-earbsa bha e cur ann; agus

---

[112] gu ’n robh e ro dheònach air ùmhlachd a thoirt gu ro dhìleas d’a àithne.

Thug an rìgh an sin taing dha, ’s thug e air gealltuinn, air focal firinneach ridire, gu ’n deanadh e ni a bha e ag iarraidh. ’N uair a gheall an Dùghlasach a réir sin e; thug an rìgh taing do Dhia an sin, ’s thuirt e gu ’m bàsaicheadh e ’n sìth a chionn gu ’n robh fios aige gu ’n deanadh an duine bu treubhaiche ’na rioghachd an ni ud air a shon nach b’ urrainn e féin a dheanamh riamh.

An déigh so thruimich a thrioblaid air, ’s chaochail e, anns a bhliadhna 1329, an 7 là de mhios-meadhonach an t-samhraidh. Bha e da fhichead ’s a cuig deug a dh’ aois agus na rìgh 23 bliadhna. Rinneadh caoidh mhòr ’an Alb’ air a shon. Agus na ’m b’ fhiach do Alba cumha dheanamh air son aon sam bith de ’cuid mac, b’ e phearsa rioghail so, gun teagamh, a b’ fhearr an airidh air an onair sin. Ach bha aobharan an caoidh ni bu mhò na bha iad a’ faicinn an là ud. Rinn iad uaigh riomhach mharmoir air a shon ann an coisin chùil Abaid Dhunfermlin. Ghnàthaich an eaglais gach greadhnachas a bha ’na comas aig àm a bhi ga adhlacadh, na ’n deanadh ceòl-thuireadh, ’us tional easbuigean, ’us luchd-dreuchd de gach inbh’ ’us ainm e. Ach anns na stadaibh a bha ’n tràths ’us a rìs a’ dol air ceòl nan innealan, chluinnteadh fuaim a ghuil ’s an tuiridh a measg a chomh-chruinneachadh lionmhoir ud.

Tha e soilleir gu ’n tàinig eaglais na Roimhe gu bhi gabhail ri rìgh Raibeart a dh’ aindeoin an iomsgaraidh a rinn i air ’an toiseach a rioghachaidh. Bha ’n eaglais sin ro ghlic ’na ginealach féin, air son a bhi seasamh a mach ’an aghaidh neach a bha co soirbheachail ri Raibeart Brus, agus co cunnartach d’a leas féin e bhi dealaichte ri ’comunn. Cha b’e mhàin gu ’n robh cléireachd a rioghachd féin ’na ’m fior chàirdibh dìleas da ’uachdaranachd, ach tha e dearbhta o eachdraidh gu ’n robh comh-sgriobhadh eadar e féin ’s cùirt na Ròimhe. Sgriobh am Pàpa d’a ionnsuidh ’s a’ bhliadhna 1324, a’ gearan gu ’n robh mòran shaobh-chreidmheach an Alba, agus ag iarraidh air rian a dheanamh air an cur fodha.

---

[113] Cha ’n ’eil teagamh sam bith nach b’ iad na saobh-chreidmhich ud luchd-leanmhuinn theagasgan nan Cùil-de-ach a bha, réir coslais, gu maith lionmhor ’an cearnaibh àraidh de Alba fathast, ged a thugadh uatha gach uile chumhachd air an cùisean féin a riaghladh, no cruth eaglais fhaicsinnich a ghabhail; agus mu thimchioll an robh a chuid easbuigean a’ sgriobhadh gu Pàpa na Roimhe. Ach ’s e ’s coslaiche nach robh Raibeart Brus a’ dol a thionndadh a chlaidheamh ’an aghaidh a chuid iochdarana siochail, dìleas, féin air chomhairle Pàpa no easbuig air domhan. Tha rìgh Raibeart air a chumail fa chomhair luchd-leughaidh mar is trice, mar fhear-cogaidh—mar neach a dhoirt mòran fola. Cha bu deic leis na b’ éigin da dheanamh dheth sin ’an dion a bheatha féin, ’s a’ seasamh còraichean a rìoghachd. Ach tha caochladh nithe sgriobhta mu ’thimchioll a tha deanamh soilleir gu’m bu duin’ iochdmhor, truasail e, co maith is gaisgeil ri aghaidh cruadail; ach ris nach b’ urrainn sinn eadhon beantuinn anns a ghiorrachadh so a rinn sinn air a ghniomharaibh euchdail.

3. Goirid an déigh bàis an rìgh, dh’ fhalbh am Morair Dùghlas, le àireamh maith de luchd-leanmhuinn, air los cridh’ a’ Bhrusaich adhlacadh ’s an uaigh Naoimh ’an Ierusalem. Bha e aig’ ann an soireig airgid, crochta m’a amhaich, le sreing de òr ’s de shìde. Air an turus do’n àird an ear chaidh na h-Albannaich air tìr ’s an Spainn. Ghabh rìgh na Spainne riù gu subhach. Thachair gu’n robh cogadh ’s an àm eadar Alphonso, rìgh na Spainne, agus Osruin, rìgh nan Sarasach, luchd-leanmhuinn Mhahomeit, a bha ’n déigh sealbh a ghabhail air roinn mhòr de’n Spainn fada roimhe sud. Thug Alphonso air na h-Albannaich aontachadh ri dhol ga chuideachadh an aghaidh nan naimhdean so. Choinnich an dà armailt ann an achadh faisg air Gibraltar. Rinn Alphonso Morair Seumas Dùghlas ’na Sheanalair air roinn mheadhonach an airm. Chuir a’ chuid sin de’n armailt air theicheadh na bha mu’n coinneamh de’n nàmhaid. Ach lean iad an ruaig ro fhada, ’s thug

---

[114] na Spainnich an aghaidh air creachadh. Ach phill an eachraidh Sharasach air an ais, ’s chuartaich iad an tearc a bha ’g an ruagadh. ’N uair a dh’ fhairich an Dùghlasach an nàmhaid a’ dòmhlachadh timchioll air, dh’fhuasgail e ’n còrd a bha ’ceangal na soireig o ’bhroilleach ’s thilg e i fad a ghàirdein do mheadhon an nàmhaid, ag ràdh aig an àm cheudna, “Gabh air thoiseach ’s a’ chòmhrag mar bu nòs duit, ’s leanaidh an Dùghlasach thu, no bàsaichidh e.” An sin dh’oibrich e ’chlaidheamh mòr co maith ’s gu’n do réitich e àit’ anns an robh cothrom dol mu’n cuairt aige. Ach bha na naimhdean co lionmhor ’s co guineach timchioll air ’s nach robh dol as aige. Fhuaradh a chorp làn de lotaibh, faisg air an àit’ ’s an robh an t-soireag airgid le cridhe an rìgh ’na luidhe. Phill na mhair beò ’an déigh a’ bhlair ud de na h-Albannaich dhachaidh. Thug iad leò cnàmhan an Dùghlasaich, agus chuir iad air leth am fear a b’ urramaiche ’na measg air son an t-soireag phrìseil a ghiùlan air ais do Alba. Dh’ adhlaiceadh cnàmhan an Dùghlasaich ’n a eaglais féin, maille ri ’aithrichibh. Dh’ adhlaic iad cridhe Raibeirt Brus ’an Abaid Mhelros.

Anns a’ bhliadhna 1818 bha luchd-oibre ’gearradh bunait air son eaglais ùr a thogail air làthrach seann Abaid Dhunfermlin. Anns a’ ghlanadh a bha iad a’ deanamh an sin thàinig iad air uaigh rìgh Raibeirt. Bha còmhdachadh luaidhe air a tharruing ’an cumadh crùin aig a cheann, a’ cuairteachadh a chuirp. Bha mìrean de’n lìon-eudach òir ’s an deachaidh ’adhlacadh fathast ri ’m faicinn. Fhuaradh gu ’n robh na h-aisnean air taobh clì a’ bhroillich air an sàbhadh as a’ chéil’ air son an cridhe thoirt a mach. Thàinig òrdugh a nuas á Lunuinn na cnàmhan a bhi air an gleidheadh gu curamach gus am biodh tàmh-thigh ùr air ullachadh air son an càradh ann le mòr urram. Chruinnich mòran de shluagh na dùthcha, iosal ’us uasal, gu sealladh fhaicinn de ’na bha ’n éis de ’n ghaisgeach chliùiteach. Bha iad a sealltuinn le ioghnadh ’us fiamh air a’ chloigionn ’s an robh comhairle

---

[115] co glic a’ còmhnachadh uair eigin, agus air a’ chnaimh chaithte ud, a b ’e aon uair an gàirdean neartmhor a bhuail gu talamh am Bohun garg.