---

[115]

CAIB. XV.

RIAGHLADH ALBA ’AN DEIGH BAIS A’ BHRUSAICH.

O NACH robh Alba riamh roimhe co soirbheachail ’s a bha i ri linn Raibeirt Brus, tha so ’na àite freagarrach air son cunntas goirid a thoirt air cionnus a bha laghanna na rioghachd air an deanamh, no cò aig an robh còir air suidhe ’s an àrd-chomhairle ris an abrar Pàrlamaid a nis. Rinneadh iomradh chean’ air an rian ud a bh’ air àite ’ghabhail, fada roimhe so air feadh rioghachdan na Roinn-Eòrpa, a réir an robh gach rìgh air a mheas mar àrd-uachdaran an fhearainn ’na dhùthaich féin, agus a réir an robh na h-oifìgich, air an do thoilich e roinn sam bith de’n fhearann a bhuileachadh, ceangailte gu ’n ùmhlachd a thaisbeanadh dha ri àm cogaidh, le greasadh a dh’ ionnsuidh a bhrataich air cheann a chuid iochdarana féin. Thàinig an rian so a steach do Alba glé ghoirid an déigh dha tighinn do Shasunn, mar chaidh ainmeachadh. Bha ’n còraichean, aig na tighearnaibh fearainn uil’ o’n rìgh féin; ’s ma bha iadsan a’toirt chòraichean do oifigich eile fopa féin, bha iad sin fo na h-aon cheanglaichibh dhoibhsan ’s a bha iadsan do ’n rìgh. ’N uair a shumaineadh an rìgh na h-Ard mhorairean, shumaineadh na morairean sin gach uachdaran beag ’us iochdaran a bh’ air an cuid fearainn, ’s dh’ fhalbhadh iad uile chuideachadh an rìgh an aghaidh an nàmhaid choitchionn.

---

[116]

2. Nis cha b’ e mhàin gu ’n robh na Morairean ud fo fhiachaibh gu làmh chuidich a thoirt do ’n rìgh ri àm cogaidh, ach bha e fiachaicht’ orra mar an ceudna frithealadh aig a’ chùirt air son comhairle ghabhail còmhladh ris mu ghnothuichibh follaiseach na rioghachd. Bha so fiachaicht’ air na h-uile fear fearainn, am beag co maith ris a’ mhòr, aig an robh an còraichean o’n rìgh. Ach mar a bhiodh e draghail do na h-uachdaranaibh beaga, agus a’ tarruing mòran costais orra, a bhi feitheamh air a’ chomhairl’ ud, thàinig e lion ceum ’us ceum gu bhi ’na chleachdadh ac’, anns gach Siorrachd fa leth, a bhi tional an ceann a chéil’ agus a’ taghadh aon as am measg féin a chuireadh iad thun na Comhairl’ air an son uile. Theirteadh Fear-ionaid, no Ball-ionaid ris an fhear sin. ’S ann uaithe so a dh’ éirich an cleachdadh a fhuair àit’, o chionn iomadh grathunn ’an Siorrachdaibh fa leth nan trì rioghachdan so; a bhi cur fear-ionaid uatha féin gu suidhe ’s a’ Phàrlamaid air an son. Ach thàinig rìghrean Alba, gu maith tràth ’an eachdraidh na rioghachd, gu bhi ’toirt chòraichean do bhailtibh àraidh an sud ’s an so a bh’ air an togal air an oirthir, ’an àitibh goireasach air son malairt ri tìribh céin, ’s ri cearnaibh eile na’n tìr féin. Theirteadh Borgh Rioghail ris gach baile dhiubh sin aig an robh còraichean o’n rìgh. Bha iad saor o ain-tighearnas gach Morair ’us Aba ’s an tìr. Theirteadh Saorannaich ri luchd-àiteachaidh nam Borgh Rioghail sin; gu h-àraidh ris a’ chuid de na Buirgh Rioghail a bha uile cuairtichte le ballachaibh làidir, le geatachaibh ’us crannaibh làidir air gach rathad a bha treòrachadh da ’n ionnsuidh. Bha ’n luchd-àiteachaidh uil’ iunnsaicht’ ’an arm-chleas a’ chogaidh, mar a dh’ fheumadh iad araon a bhi ga ’n dionadh féin o chonachd nam morairean, a bhiodh ag iarraidh an spùinneadh; agus a bhi ullamh gus an rìgh a leantuinn ri àm cogaidh, an aghaidh nàmhaid coitchionn na rioghachd. Bha còir, ma ta, aig na Buirgh Rioghail so, air fear a thaghadh as a measg féin a bhiodh a’ tagradh ’s a’ seasamh air son an còraichean ’s an àrd chomhairle.

3. Ach a thuilleadh air na tighearnan mòr ’us beag ud, agus

---

[117] luchd-ionaid nam Borgh Rioghail, bha dream eil’ aig an robh àite ’s an àrd chomhairle, ris an abradh iad An Treas Stàite. Bha làmh an uachdar aig eaglais na Roimh’, an Alba, ’s na linnibh ud, mar a bh’ aic’ ’an rioghachdaibh eile na Roinn-Eòrpa. Agus mar bha caochladh dhòighean ’s an robh buntanas aig laghabh na rioghachd ri gnothuichibh na h-eaglais, fhuaradh rian air rathad a réiteachadh d’a cuid Easbuigibh a steach a dh’ ionnsuidh na h-àrd-chomhairle, air sheòl ’s gu ’n robh làmhan luchd-dreuchd na h-eaglais co gniomhach ann a bhi deanamh nan reachdan leis an robh ’n tìr air a riaghladh, ri lamhan nam Morairean a b’ àird’ inbhe ’s an rioghachd. Agus mar a bha na trì Stàitean so a dh’ainmich sinn, —luchd-fearainn, luchd-ionaid shaor-bhailtean, agus luchd-dreuchd na h-eaglais, a’ deanamh suas na h-àird-chomhairle, theirteadh Stàitean na rioghachd ris a’ chomhairle ’n uair a bhiodh i ’na suidhe.

4. Bha atharrachadh an dràsd ’s a rìs ga dheanamh air comh-shuidheachadh na comhairl’, air fheabhas tha sinn an dòchas, ach lean iad riamh air suidh’ ’s an aon tigh fhad ’s a bha Alba na rioghachd air leth; gun tigh Mhorairean idir a bhi aca mar ’an Sasunn. Mar bu trice b’ amanna carraideach ’s an robh aig an t-seann luchd-lagh ud ri suidhe gu reachdan ’us breitheanais a dhealbh, agus ma tha daoin’, a réir an t-sean-fhocail, air an atharrachadh leis na tìmibh, cha b’ ioghnadh ged a bhiodh na laghanna a bha iad a’ deanamh gu maith cnapach mar, gun teagamh, a bha cuid diubh. Ach ’s ann as na cnapaibh garbh ud, a bha dol tre làmhaibh nan Trì Staitean, a tha lagh Alba gus an là ’n diugh air a gearradh a mach. Ged a chaidh Alb’ aonadh ri Sasunn greis mhaith an déigh bàis Raibeirt Brus, gidheadh bha solarachadh air a dheanamh ’san aonadh sin gu’m biodh an rioghachd air a riaghladh le a seann reachdaibh féin, mar anns na linnibh a chaidh seachad. Feudaidh gu ’n cluinn sinn tuilleadh air a’ phuinc so ’n uair a ruigeas ar sgeul àm an Aonaidh. Ach aig an dearbh àm feudar ainmeachadh ge’ b’e sam bith co maith ’s a dh’ fheudadh na laghanna a bhi, gu ’n robh e anbarrach doirbh an cur an gniomh, gu h-àraidh am fior

---

[118] cheann a deas na rioghachd, ris a’ chrìch Shasunnaich, agus a ris an leth ’tuath na rioghachd, ’s e sin, ’an Gaeltachd Alba. Bha luchd-àiteachaidh na roinn sin de ’n rioghachd, riamh o linn Challum Ceann-Mòr, araon ’s na h-eileanaibh agus air tìr-mòr, air tighinn gu bhi na ’n treubhaibh, no na ’m fineachaibh air leth; gach fine dhiubh sin, co aonaichte ri chéil’ am bannaibh càirdeis ’us féin-dhion ’s ged a b’ aon teaghlach a bhiodh ann. Bha mhi-riaghailt ’s an troimhe-chéil’ a bh’ anns gach cearna fa leth de ’n tìr ag agairt gu ’m biodh Clanna na Gael, mar so, ’an guaillibh a’ chéile. Cha robh dòigh aig duin’ air a bhi beò air feadh nan garbh chrioch ’s na h-amaibh ud, mur dionadh a chinneadh féin e. Nis bha gach fine dhiubh sin mòran ni bu cheangailte ri ’n ceann-feadhna féin na bha iad eadhon ris an teaghlach rioghail. Agus bha na treubha so air an riaghladh le ’n laghannaibh féin, nach robh aig na h-uil’ àm dìreach a réir lagh na rioghachd. Cha robh ròidean ann, ’s bha e ro dhoirbh turusan tric a dheanamh o thuath gu deas. ’N uair a thogradh fear de na cinn-feadhna, fhritheileadh e ’n àrd-chomhairl’, agus ’n uair a thogradh e féin dh’fhanadh e aig a’ bhaile. ’N uair a bha rìgh cumhachdach air a’ chaithir, roimh an robh eagal air, ’s da ’n robh urram aig na cinn-fheadhna, bhiodh iad a toirt tomhas éigin de ùmhlachd do reachdaibh na h-àrd-chomhairle. Ach ’n uair a bha rìgh fann air a’ chaithir, no rìgh fo aois mar is tric a thachair an déigh a’ Bhrusaich, b’ éigin a bhi fàgail nam fineachan gu bhi nan lagh dhoibh féin.