[119] CAIB XVI.
DAIBHIDH II.
THUGADH fainear gu tric gu’m bu daoine beaga mic dhaoine mòra; gu’m bu daoine gòrach mic dhaoine glice. Bha sin, gun teagamh, firinneach a thaobh an aoin mhic a dh’fhàg rìgh Raibeart mòr. Cha robh Daibhidh ach mu chùig bliadhn’ a dh’ aois ’n uair a bhàsaich ’athair. Thugadh an t-ainm sin air mar onair ri ’roimh-shinnsir a rioghaich ceud bliadhna roimhe sud. Shuidhich rìgh Raibeart, roimh a bhàs, gu ’m biodh Sìr Tòmas Randolph, Iarl’ an taobh Mhuirich, air a dheanamh ’n a Thàinistear, ’s e sin ’na àrd-riaghlair, air an rioghachd gus an tigeadh Daibhidh gu aois. Bha Randolph ’n a dhuine comasach, agus bha e ’riaghladh na rioghachd ’an ceartas; car cruaidh, theireadh daoine ’n diugh a bha e. Fhuair e Achd air a dhaingneachadh leis a’ chomhairle, gu’m feumadh na h-uile Siorraimh pàigheadh air son gach coltair, no inneal treabhaidh eil’ a rachadh a ghoid an taobh a stigh de chriochan na Siorrachd, a chionn gu’m b’ e dleasdanas an fhir-dreuchd sin luchd-braid a chumail fo eagal. Ghabh fear-eigin de dhànadas air iaruinn a chroinn fholuch, agus a ràdh gu ’n do ghoideadh iad. Fhuair e o ’n t-Siorraimh an t-suim a mheasadh do na h-iaruinn sin. Ach fhuaradh a mach air ’an déigh sin gu’m b’ e féin a dh’ fholuich iad. Chroch an Táinistear e air son a chuid cleasachd. B’ ann air an dòigh so a bhuin Randolph ris gach fear droch-bheirt. Bha e ’n a shaighdear gaisgeil; agus cha b’ fhad’ an déigh bàis an rìgh gus an robh e air a ghairm gu dhol air ceann an airm an còdhail an nàmhaid. Thug Eideard Bailiol oidhirp air crùn Alba fhaotainn da féin goirid an déigh bàis a’
[120] Bhrusaich.
Bu mhac e so do Iain Bàiliol,
dheth ’
n d’
rinn Eideard I.
Shasuinn rìgh ma’
s fhìor,
agus a dhruid e rìs ’
am prìosun ’
n uair a rinn e féin air son sealbh a ghabhail air Alba.
Fhuair e cead a choise greis an déigh sin, ’
s chaith e deireadh a làithean ’
s an Fhraing ’
an dìmeas.
Thàinig a mhac a nis a nall as an Fhraing, ’
s thug rìgh Shasuinn cuideachadh dha os iosal,
gu rioghachd Alba thoirt o theaghlach a’
Bhrusaich,
air chumha gu’
n aideachadh e righ Shasuinn féin mar Ard-
uachdaran Alba.
Fhuair e àireamh luchd-
leanmhuinn a measg dhaoine mòra Shasuinn,
agus mar tha ’
nàr ri aithris,
a measg dhaoine mòr’
Alba mar an ceudna. ’
N uair a bha Randolph a’
cur an airm an òrdugh air son an ceannairceach ud a chur sios,
bhàsaich e bàs grad ’
am Baile nan Feasgan, ’
am mìos deireannach an t-
samhraidh,
1332.
Rinn Pàrlamaid na rioghachd Iarla Mhàrr,
caraid eile do rìgh Raibeart, ’
na Thàinistear ’
an àite Randolph.
Cha bu shaighdear Iarla Mhàrr ann; ’
s bha bhuil.
Thàinig Eideard Bàiliol air tìr ’
s an Eilean-
loisgte, ’
s àireamh Shasunnach ’
ga leantuinn.
Fhuair e beagan cuideachaidh air taobh ’
s ear Alba.
Bha Iarla Mhàrr le buidheann de’
n arm Albannach air campachadh air monadh Dhuplin,
ri taobh amhainn Earna.
Agus tha e dearbhta gu’
n robh luchd-
brathaidh ’
s a’
champ aig’,
a thug misneachd ’
us seòladh do Eideard Bàiliol tighinn orra gun fhios feadh na h-
oidhche.
Cha robh freiceadan no luchd-
fair’
aig Màrr idir timchioll a’
chaimp;
agus mharbh daoin’
a’
Bhàliolaich àireamh mòr de na h-
Albannaich, ’
n uair thàinig iad orra gun fhios,
agus an Tàinistear féin ’
us triùir no ceathrar eile de àrd mhaithean na tìre ’
measg chàich.
Bha Iarla Mharch a’
triall gu tuath le roinn de’
n arm gus an Tàinistear a chuideachadh; ’
s ’
n uair a chual e mar a thachair chleachd se e féin ’
an dòigh co neònach ’
s gu’
n do smuainich an sluagh gur h-
ann air taobh a’
Bhàiliolaich a bha e.
An déigh na buaidh big’
ud,
ghreas Eideard Bàiliol gu ruig Scoinne,
far an d’
fhuair se e féin a chrùnadh.
Thug e ’
n ath starradh as gu ruig Sasunn a dheanamh ùmhlachd do Eideard, ’
s an ath char air ais do Alba gu
[121] fleadhachas.
Ach cha b’
fhad’
a mheal e ’
n onair.
Cha ’
n fhuilingeadh na h-
Albannaich a chluinntinn gu’
n robh iad gu bhi air an riaghladh le seirbhiseach do rìgh Shasuinn; ’
s mar sin rinn iad air son Eideard a rotadh air falbh an taobh as an tàinig e.
Thog dithis no triùir de’
n fheadhainn bu tapaidh a measg àrd-
mhaithean na rioghachd buidheann luchd-
leanmhuinn gu folchuidh, ’
s thuit iad air a’
Bhàiliolach ’
s e air féisd an àite faisg air Annan, ’
s ghearr iad ’
n am mìribh a luchd-
coimhideachd,
a measg an robh a bhràthair, ’
s theich e féin air muin eich gu ruig Sasunn le leithid de chabhaig ’
s nach d’
fhuirich e ri ’
fhalluinn a chur uime,
no diollaid a chur air ’
each.
2. Fhuair Eideard Shasuinn samhladh lethsgeil a nis gu briseadh a steach air Alba, gus an sluagh a pheanasachadh air son an ceannairc. Threòraich e armailt mhòr do Alba, ’s chuir e séisd ri Bearuic, baile mòr air a’ chrìch Shasunnaich. Thog Sìr Aindreas Muireagh, a bha nis ’n a Thàinistear, armailt bheag, ’s chaidh e gu deas ’an coinneamh an t-Sasunnaich. Chuir iad blàr air cnoc Halidoin, mu dhà mhìle o Bhearuic. Chaill na h-Albannaich an latha, ’s bha’n Tàinistear féin a measg an fheadhainn a thuit. An déigh a’ bhlàir so thriall Eideard gu tuath, ’s chuir e Bàiliol suas a rìs ’na rìgh air taobh ’s iar ’us tuath Alba, ’s ghabh e sealbh air cearnaibh deas na rioghachd dha féin. Cha d’ fhuair Bàiliol ach àireamh beag de na h-àrd-uaislean gu ùmhlachd idir a thoirt da. Agus an déigh caochladh oidhirpean neo-shoirbheachail a thoirt air cuid de na caistealan a bha ’cumail a mach an aobhar rìgh Daibhidh a cheannsachadh, b’ éigin da ’chasan a thoirt leis á Alba a muigh ’s a mach, agus an déigh sin rinn e atharrais air an dearbh ghniomh tàireil, fealltach, a rinn ’athair roimhe, ann an toirt seachad riaghladh Alba gu h-iomlan, ’s gu bràth do rìgh Shasuinn; ’s mar shamhladh air a’ mhagaireachd so thug e dha làn a dhuirn de ùir Alb’ agus crùn òir. Ma b’ fhior do Eideard III. gu’m bu leòir sud gu làn chòir a thoirt dha féin air Alba.
[122] Thug e blàthachadh pàighidh do ’
n Bhàiliolach,
a thug a chasan leis do’
n Fhraing, ’
s cha ’
n ’
eil eachdraidh a’
deanamh tuilleadh iomraidh air.
Rinn Eideard Shasuinn a nis air son Alba fhaotainn air na h-
uile cor. ’
An toiseach nan trioblaidean so bha Daibhidh òg Brus ga ghleidheadh ’
an Caisteal Dhunbartoin,
daingneach co làidir ’
s a bha ’
n Alb’
an uair ud.
Ach ’
n uair a chunncas gu ’
n robh rìgh Shasuinn ’
s an eadraigin chuireadh Daibhidh a null do’
n Fhraing,
anns a’
bhliadhna 1332,
a chum gu ’
m faigheadh e fòghlum iomchuidh do’
n inbhe ’
s an robh e,
agus gu’
m biodh e tearuint’
o chunnart gus an tigeadh e gu aois.
Agus lean an cogadh gun lasachadh eadar Alb’ ’
us Sasunn am feadh a bha e air chuairt ’
s an rioghachd sin.
Ach cha ’
n ’
eil eachdraidh a’
deanamh iomraidh air gu’
n do sheas an t-
arm Albannach là blàir ré na h-
ùine sin ris an nàmhad an déigh Halidoin.
Bhiodh buidhnean beaga gun teagamh,
a’
coinneachadh a chéile dhiubh,
timchioll air séisd chaistealan,
agus a’
tarruing fol’
o àm gu h-
àm.
Ach an déigh an là fhuiltich ud a dh’
ainmich sinn,
tha e soilleir gu’
n do lean na h-
Albannaich a’
chomhairl’
a thug rìgh Raibeart dhoibh,
ris a bheil “
Tiomnadh an deadh rìgh Raibeirt,”
air a ràdh.
B’
e sin,
co tric ’
s a bhriseadh na Sasunnaich a steach air an tìr,
gu’
n tugadh an sluagh iad féin as do na beanntaibh, ’
s do na h-
àitibh garbh eile a bha feadh na dùthcha le ’
n cuid spréidh’, ’
us gu’
n loisgeadh iad na h-
uile sion a bha fàs á talamh de ’
m b’
urrainn an nàmhaid feum a dheanamh; ’
s gu’
n tugadh so air an arm Shasunnach pilltinn air an ais gun dad air son an saothrach.
Agus fhuair na h-
Albannaich a mach le ’
m féin-
fhiosrachadh gu’
m b’
e sud dòigh bu fhreagarraiche sam bith air son iad féin a chumail saor o chuing nan Sasunnach.
Thàinig Daibhidh air ais gu ’
rioghachd féin ’
s a’
bhliadhna 1341.
Bha e ochd bliadhna deug a dh’
aois ’
an sin,
agus air pòsadh Ioanna,
piuthar rìgh Shasuinn.
Bha e ro mheasail aig a chuid iochdaranaibh an uair a thàinig e air ais;
ach bha aobhar ac’
am barail uime chaochladh
[123] an déigh sin.
Bha e ro fhada ’
na cheann,
ro bhras ’
na nàdur,
ro dhéigheil air cluich,
agus anns na h-
uile seadh neo-
fhreagarrach air son riaghlaidh.
3. Mu ’n àm ’s an tàinig Daibhidh air ais do Alba, bha cogadh eadar Sasunn ’s an Fhraing, ni a thug cothrom anail a tharruing do na h-Albannaich bhochda. Chuir rìgh na Fraing’ impidh air Daibhidh briseadh a steach air Sasunn le armailt gus an tarruingeadh e uaithe féin ni-eigin de chumhachd na rioghachd sin. Bha Daibhidh co amaideach ’s gu ’n do ghabh e ’n impidh sin o rìgh na Frainge; ’s bha e co fada ’na cheann ’s gu ’m feumadh a luchd-comhairle, comhairl’ a ghabhail uaithe. Ghabh e air aghart gu deas le àireamh maith shaighdearan, ag oidhirpeachadh a dheanamh air na Sasunnaich an nì is tric a rinn iadsan air Alba, creachadh ’us losgadh le tein’ ’us claidheamh. Bha Eideard III. ’s an Fhraing an sin. Ach thog na Sasunnaich arm aig a bhail’ a chuir iad ’an aghaidh nan Albannach. Choinnich an dà armailt aig aite ris an abrar Crois Nebhil. Cha robh Daibhidh ach mu thrì bliadhna fichead a dh’ aois an uair sin, agus gidheadh dh’ fheumadh e comannd an airm fhaotainn ’na làmh féin. Dh’ innis àrd-oifigich an airm dha mar bu chòir na daoin’ a chur ’an òrdugh, agus an cunnart a bhiodh ann mur biodh marc-shluagh deiseil air son na fir-bhogha Shasunnach a sgapadh. Cha tugadh Daibhidh éisdeachd do mhòr no beag, ach a dhòigh féin a leantuinn. ’S e bun a bh’ ann, chaill na h-Albannaich an là. Thuit mòran de ’n àrd-uaislean ’s a bhlàr, ’s chaidh, mòran a ghlacadh nam priosunaich, a measg an robh Daibhidh féin. Lean làmh chlì an airm air cath fad’ an déigh do’n chuid eile an ruaig a ghabhail, tharruing iad an sin air falbh an deadh òrdugh, agus gu sàbhailt. Bha ’chuid so fo stiùireadh Iarla Mharch, agus Stiubhart Alba. Chuireadh Daibhidh air muin eich mhòir, dhuibh, ’s threòraicheadh e ’m fianuis an t-sluaigh uile, mar phriosunach gu Tùr Lunuinn, far an do choinnich e Iain, rìgh na Fraing’, a bha co ionann mi-fhortanach ris féin, air a dheanamh na phriosunach cogaidh leis a’ Phrionnsa Dhubh,
[124] mac rìgh Shasuinn.
Chumadh Daibhidh aon bliadhna deug ’
na bhraighdeannach ’
an Sasunn.
Agus lean Eideard ré na h-
ùine sin air cogadh ri Alba mar a b’
urrainn e,
le sùil ris an rioghachd a cheannsachadh dha féin gu h-
iomlan.
Bha cuimhne ré ùine fhad’
air garg-
ionnsuidh a thug e air Alb’
an toiseach na bliadhna 1355.
Tha meud a challa ’
rinn e air an turus ud air a chuimhneachadh leis an Fhéill-
Bhrìde Loisgte.
Tha e coslach gu ’
n robh araon na Sasunnaich ’
s na h-
Albannaich a’
losgadh ’
s an àm ud.
Fadheòidh, ’
n uair a dh’
aithnich an Sasunnach nach robh feum a bhi ri Alba,
leig e cead a choise le Daibhidh,
air chumha gu ’
m pàigheadh e còrr maith ’
us muillean punnd Sasunnach mar éiric air son a shaorsainn.
Ghabh Daibhidh os làimh an t-
suim sin a thional co luath ’
s a gheibheadh e d’
a thìr féin.
Ach cha robh na muilleana co lionmhor an Alb’
an uair sin ’
s a tha iad a nis,
bha’
n t-
airgiod a’
tighinn an ceann a chéile gu h-
anabarrach mall.
Bha na fiachan ud mar chloich-
mhuillinn mu mhuinneal an rìgh,
ga chumail ’
an seadh àraidh, ’
na chiomach,
ged a bha ’
shaorsainn aige.
Agus ’
s ann a fhuaradh a mach gu’
n robh Daibhidh a’
cùmhnantachadh ri Eideard Shasuinn air son oighre ’
dheanamh dheth air rioghachd Alba,
chionn nach robh duine cloinn’
aige féin,
air sgàth e mhaitheadh nam fiachan da.
Ach an uair a thàinig an gnothuch os ceann bùird,
b’
éigin do’
n dà rìgh sgur dheth.
Cha robh na h-
Albannaich a’
dol idir a ghéilleadh d’
a leithid.
Bha,
mar sin,
bha gnothuch an airgid air fhàgail aig na rìghribh gus a réiteachadh eatorra mar a b’
fhearr a dh’
fheudadh iad.
4. B’ ann mu’n àm so a bha plàigh ro eagalach air feadh uile rioghachdan na Roinn-Eòrpa. Bha na h-ainmhidhean féin ga gabhail o aon a chéile, agus eadhon o dhaoinibh, na’m buineadh iad ri eudach duin’ a bhàsaich leatha. Bha i air sgaoileadh feadh Shasuinn greis mhaith mu ’n tàinig i dh’Alb’ idir. Theireadh na h-Albannaich “bàs sgreataidh nan Sasunnach,” rithe. Thachair gu ’n robh armailt Albannach cruinn ’am frìdh Shelcirc, ’an ceann deas na rioghachd. Thàinig a’ phlàigh ’n am measg gun fhios
[125] cionnus.
Chaidh cùig mìle de’
n armailt adhlacadh an sin mu ’
n do sgaoil iad o chéile.
Ach lean a’
phlàigh iad do gach cearna de’
n rioghachd.
Tha luchd-
eachdraidh ag aithris gu ’
n do bhàsaich treas earrann an t-
sluaigh leatha.
Gun teagamh ’
s i plàigh a b’
oillteil’,
agus is mò chuir de uamhas air daoinibh air a bheil iomradh ’
an eachdraidh an t-
saoghail.
Bhàsaich Daibhidh II. ’s a’ bhliadhna 1371, ’s an t-seachdamh bliadhna thar dhà fhichead de ’aois, agus rioghaich Raibeart Stiubhart, mac a pheathar, ’n a àite.