[136] CAIB. XIX.
TAINISTEARACHD ALBA.
FHUAIR Albani a nis an ni gus an robh e ’g iarraidh o cheann fada, rioghachd Alba dha féin, cha b’ ann gus a riaghladh, ach a h-an-riaghladh. Fhad ’s bu bheò mac a bhràthar aig cùirt rìgh Shasuinn, cha bu dàna leis tàmhadh a thoirt air a’ chrùn. Ach bha e ’na rìgh, co cinnteach ri Eanruic IV. féin, ’s na h-uile seadh ach an t-ainm. Fhuair Albani, agus Eanruic IV. an cumhachd tre na h-aon mheadhonaibh—le ain-neart a chleachdadh a thaobh an dlù-chàirdean a bha seasamh ’na ’n rathad. ’S maith a thuigeadh an dithis a bha ’n sud a chéile. Bha fios aig Eanruic nach robh ni air domhan bu lugh’ air Albani na gu ’n leigteadh dhachaidh air Seumas òg Stiùbhart. Agus uime sin bha e ga chumail mar bhòcan os a cheann gu eagal a chumail air ach am biodh e ’na choimhearsnach sìochail. Agus bha buaidh an eagail ud, an caochladh dhòighibh, ri fhaicinn air Albani. Ma b’ fheudar dha air uairibh a bhi, air sgàth coslais a’ cumail suas còmhstri ri Sasunn air son ni-eigin de thoileachadh a thoirt do na Morairibh Albannach, bha e ri fhaicinn aig gach àm dhiubh sin gu’n robh e ga chleachdadh féin air a leithid de dhòigh ’s nach faigheadh Sasuun ach co beag calla ’s a b’ urrainn e o bhriseadh a steach nan Albannach. Anns a’ bhliadhna 1405 chuireadh an ceud mhairtireach gu bàs ’an Alba leis na Pàpanaich, air son theagasgan an Ath-leasachaidh, mar a dh’ fheudtadh ràdh riu. Bu Shasunnach an duin’ a dh’ fhuiling aig an àm sin. Aon de dheisciobuil Uiclif. B’e ’ainm Iain Resbidh. Bha e ’teagasg nach b’ e ’m Pàpa Fear-ionaid Chriosd air thalamh; agus nach bu chòir duin’ aig an robh caitheamh beath’ ain-diadhaidh a bhi ’na
[137] Phàpa.
B’
e losgadh am bàs a dh’
fhuiling e.
Ach bha mòran troimh’
chéil’ ’
an Alba féin fhad ’
s bu bheò Albani.
Bha so ag éiridh o’
n aon aobhar ris gach ceannairc bheag eil’
a thachair ri linn an dithis righrean a chaidh roimhe;
b’
e sin,
nach robh mòran eagail air na tighearnan cumhachdach rompa,
no mòran urraim doibh.
Bha ni bu ro lugh’
urraim aca do Albani.
Agus tha ri chur as a leth gu ’
n robh e leigeadh cus de ’
n toil féin leis na daoinibh sin,
ged a bha e,
gu coitchionn,
a’
cumail ceartais a measg dhaoine bochda.
Ach ’
s e ni bu ro chomharraichte ’
s bu challail’
a thachair ré a thàinistearachd,
a’
cheannairc fhuilteach a rinn tighearna nan eilean ’
s a’
bhliadhna 1411,
agus air son an robh ’
n urra mhòr sin a’
smuaineachadh gu ’
n robh deadh aobhar aige.
Fhuair aon de Iarlachan Rois bàs gun fhàgail ach aon nighean a bha pòsda ri Sìr Ualter Lesli.
Bha dithis chloinn’
aig Sir Ualter—
Alastair,
a thàinig an déigh sin gn bhi na Iarla Rois,
agus Mairireat a phòs Tighearna nan Eilean.
Phòs Alastair,
Iarla Rois,
nighean do Dhiùc Albani;
agus cha robh duine cloinn’
aigesan ach aon nighean—
Euphemia,
ban-
Iarla Rois.
Ach chaidh a bhan-
tighearna sin ’
na h-
òige steach do chomunn nau Cailleachan-
dubha, ’
s dh’
fhàg i Iarlachd Rois,
aig bràthair a màthar,
Iarla Bhuchain.
Cha ’
n ’
eil teagamh nach robh Morair nan eilean a’
faicinn làmh Albani anns gach car dhiubh sud.
Ach co-
dhiù chuir am Morair a steach air son Iarlachd Rois fhaotainn da mhnaoi féin,
mar an t-
oighre dligheach, ’
s a’
tagairt nach robh còir sam bith aig Iarla Bhuchain air ni a bhuineadh do theaghlach a mhnà-
san, ’
s nach robh còir aig an òig-
mhnaoi a leig dhith an saoghal,
air an oighreachd mhòir ud a thoirt seachad do neach nach buineadh do ’
n teaghlach idir.
Ach cha ’
n éisdeadh Albani ri cùis-
thagairt fhir nan eilean.
Bha e air son an dà Iarlachd,
le ’
n tiodalaibh,
a bhi aig a mhac féin.
Thog an t-
eileanach an sin suas bratach na Ceannairc.
Chaidh e ’
n comh-
bhoinn ri Sasunn as an robh e gu càbhlach fhaotainn bu chumhachdaiche na càbhlach Alba.
Agus thog e deich mìle saighdear,
a chuir e fo làn armachd,
le bogha ’
s dòrlach,
a reir nòis nan eilean,
agus leis an do ghabh e
[138] sealbh air Iarlachd Rois dha féin,
a’
cur air theicheadh nan uil’
a bha seasamh roimhe.
A thuilleadh air feadhainn eil’
a sheas roimh ’
n Mhorair,
thug Aonghas Dubh MacAoidh,
le àireamh de luchd-
leanmhuinn deannal maith air;
ach ghlacadh Aonghas féin ’
na phriosunach, ’
s mharbhadh mòran de ’
luchd-
leanmhuinn a measg an robh a bhràthair.
Ghabh Morair Dòmhull an sin air aghart thun a mhachair Ghallda,
gu Abaraidhean a losgadh,
mar bhagair e roimhe sud.
Cha robh ni no neach a’
coinneachadh ris a b’
urrainn bacadh a chur air.
Fhuair e leasachadh mòr sluaigh timchioll air Inbhernis.
Ach’
n uair a bha e teannadh ris a’
bhaile a’
bha e gu ’
sgrios,
thaghadh àireamh maith shaighdearan fo chomannda Iarla Mhàrr.
Bha Probhaist Abaraidhein ’
us àireamh maith de mhuinntir a’
bhaile ’
s an armailt Ghallda.
Choinnich na Gaill ’
s na Gàeil a chéil’
a tuath air Abaraidhean,
aig amhainn Urui,
dlùth air baile beag ris an abrar Harlagh.
Thug Deasaich ’
us Tuathaich na h-
aon rioghachd deannal eagalach air a chéil’
an sin.
Bha na Gàeil mòran ni bu lionmhoir’,
ach bha na Gaill ni b’
fhearr air an armachadh.
Thuit mòran air gach taobh,
a measg an robh Probhaist Abaraidhein agus mòran a mhuinntir a’
bhaile.
Ach ghleidheadh bratach a bhaile, ’
s thugadh air ais i,
reubta agus dearg le fuil.
Tha i ri faicinn fathast ’
an Talla an t-
sean bhail’
ud. ’
N uair a thàinig an oidhche, ’
s a bha na laoich air an sàrachadh le obair an là,
luidh Iarla Mhàrr ’
s na bha beò dheth na Gaill air an àraich.
Cha b’
urrainn iad dol ni b’
fhaide,
bha iad làn lotan ’
us chreuchdan. ’
N uair a shoilleirich a’
mhaduinn an ath là chunncas gu ’
n robh na Gàeil air togail air falbh, ’
s nach robh iad air son tuilleadh còmhraig aig an àm sin.
Chuireadh blàr Harlaigh air a 24 là de mhios-
meadhonach an t-
samhraidh,
1411. ’
N uair a chuala Diùc Albani mar bha,
thog e féin armailt air cheann an deachaidh e air tòir an eileanaich,
gus a thoirt gu géilleadh.
Bha neart Mhorair Dòmhull air a bhriseadh, ’
s cha robh e ach a’
cumail air falbh mar a b’
urrainn e.
B’
eigin da Iarlachd Rois a’
leigeadh seachad,
agus aideachadh a bhi ’
na iochdaran umhal do chrùn Alba,
agus riaraichte leis na bh’
àige de fhearann,
[139] agus braighde-
gill a thoirt seachad mar dhearbhadh air a dheadh chaitheamh-
beath’
an déigh sud.
Chaidh cùmhnantan a sheulachadh eadar na pàirtidhibh,
a réir a’
chòrdaidh so,
aig ceann Lochgilp, ’
an Siorrachd Earraghàeil.
3. A’ bhliadhna an déigh blàr Harlaigh, fhuair Alba a ceud Oil-thigh, no Collaist. B’ e so oil-thigh Chill-rìmhinn. Cha ’n fhaigheadh iad ni sam bith de ’n t-seòrsa so ’s na linnibh ud gun chead a Phàp’, air son a chur air chois air an costas féin. ’N uair a thàinig an teachdair, a chuir easbuig Chill-rìmhinn a dh’ iarraidh cead a Phàp’ air ais as an Ròimh a’ giulan làn chead o’n Phàp’ air son an oil-thigh a chur suas, bhuail iad na cluig le aoibhneas ’us aighear. Bu tioram, falamh, crion, am fòghlum a bha na sagartan a’ toirt seachad ’s an oil-thigh ré iomadh bliadhn’ an déigh a chur suas. Ach cha mhaith a bhi deanamh tàir air là nan nithean beaga. Thàinig e ’n déigh sin gu bhi ro fheumail do ’n rioghachd.
4. Bhàsaich Diùc Albani air an 3 là de dhara mios an fhoghair, 1419, agus bha e air a leantuinn ’s an tàinisteireachd le ’mhac, Murchadh, dara Diùc Albani. Bha e so air tighinn gu greis mhaith de aois mu ’n tàinig e dh’ ionnsuidh na tàinistearachd, agus bha mhic air fàs suas. Bha eachdraidh na rioghachd a’ ruith ’s a’ chlais ghnàthaichte ré na h-ùin’ a bha esan air ceann an riaghlaidh. Cha do thachair nithe àraidh sam bith an taobh stigh de chriochan na rioghachd féin. Ach tha mòr iomradh ’an eachdraidh an ama so air cruadal ’us gaisge cuid de na h-Albannaich an tìribh eile na Roinn-Eòrpa; gu h-àraidh ’an cogaidhibh na Frainge. Ach mar nach buin sin gu h-àraidh do eachdraidh Alba, cha bhi sinn a’ leudachadh air. Cha robh Diùc Murchadh aon chuid co maith no co olc ri ’athair. Cha robh e co cuilbheartach no co seasmhach ris. Bha e furasd a mhealladh. Agus a measg cuid eil’ a bha deanamh tàir air air son sin, bha mhic féin a’ taisbeanadh eas-ùmhlachd dha. Agus tha ’s an aithris gu ’m b’ e sin an t-aobhar àraidh a thug air aontachadh ris an oidhirp a thoirt air Seumas, righ dligheach na h-Alba, fhaotainn air ais as a’ bhraighdeanas. Rinn a mhic cleasachd
[140] mhi-
mhodhail,
thàireil ’
na fhianuis,
air son an do bhagair e orr’,
o nach gabhadh iad comhairl’
uaithe-
san,
gu ’
n tugadh esan maighstir dhachaidh orr’,
a riaghladh gu maith teann os an ceann uile.
Riamh o ’
n là sin shocraich e ’
chridh’
air mac bhràthair athar fhaotainn dachaidh gu caithir a shinnsir.
Bha cùirt Shasuinn ’
s an àm so air tighinn gu bhi ni bu chàirdiche.
Bha Eanruic IV.
a rinn priosunach do Sheumas,
air bàsachadh ’
s a’
bhliadhna 1413,
agus a mhac Eanruic a rioghachadh ’
na àite.
Bha Seumas air pòsadh nighean Iarla Shomerset a bha ’
n dlù-
dhàimh do theaghlach rioghail Shasuinn.
Agus bha luchd-
riaghladh ’
na rioghachd sin a’
meas gu ’
m biodh e ’
na choimhearsnach maith dhoibh a thaobh e bhi ’
s an dàimh siu riu.
Agus mar sin dh’
aidich iad a bhi toileach air Seumas a leigeadh dhachaidh gu ’
dhùthaich féin,
ach a mhàin air a’
chumha gu ’
m feumadh Alba bribid beag a phàigheadh air son na chost Sasunn ris ga fhòghlum, ’
s ga bheathachadh ré ùine co fada.
Chuireadh an cunntas so a steach gu Pàrlamaid Alba.
Cha robh ann ach dà fhichead mìle Punnd Sasunnach,
a bha co maith ri dheich uiread sin de airgiod an là ’
n diugh.
Chaidh bailtean Dhuneidin,
Pheirt,
Dhundeagh,
agus Abaraidhean ’
an urras air gu ’
m biodh an t-
suim so air a pàigheadh, ’
s mar sin phill Seumas gu dùthaich ’
us lùchairtean a shinnsir an ceann a naoi bliadhna fichead a dh’
aois,
an déigh a bhi ochd bliadhna deug ’
na bhraighdeanach aig cùirt Shasuinn.