[141] CAIB. XX.
SEUMAS I.
CHAIDH Seumas I. agus a’ bhan-righ a chrùnadh ’an Scoinn’ air an ceud là fichead de cheud mhìos an t-samhraidh, 1424, agus rùnaich e co luath ’s a shuidh e air a’ chaithir tòiseachadh air ath-leasachadh a thoirt air aghaidh feadh na rioghachd gu h-iomlan. O bhàsaich rìgh Raibeart bha na cinn-fheadhna ’s na h-àrd-uaislean air fàs co ceannasach ’s nach tugadh iad ach an tomhas ùmhlachd a thogradh iad féin do’n lagh shìobhalt. Bha ’chuid mhòr dhiubh sud a’ gabhail brath air an-fhainneachd nan rìghrean a lean ’na dhéighsan, agus ni’s ro mhò na sin air an dà thàinistear. Chuir Seumas roimhe nach giùlaineadh e le sud ni b’ fhaide; an dara cuid gu’n cuireadh e fodha na ceannaircich ud, no gu’n cuireadh iadsan esan fopa. Fhuair Seumas ’an Sasunn am fòghlum a b’ fhearr a bha ri ’fhaotainn ’s an linn ud, agus bha comasan inntinn aige mar dhuin’, air son feum a dheanamh dheth na chunnaic ’s na dh’fhòghlum e. Thòisich e gu riaghailteach ach gu h-eagallach air obair an ath-leasachaidh. Ghairm e Pàrlamaid cruinn ’am baile Pheirt, air son comhairl’ a thoirt mu nithibh a bhuineadh do’n rioghachd. ’N uair a bha iad uil’ air tional, agus gu deas-bhriathrach, ’s gu neo-umhaileach a’ comh-labhairt mu ciod bu chòir a dheanamh, chuairtich feachd armaicht’ an tigh ’s an robh iad cruinn, ’s chaidh sea duine fichead de na Morairean co cumhachdach ’s a bha ’s an tìr a ghlacadh ’s a chur ’am priosun. ’N am measg sin bha Murchadh, Diùc Albani, agus a dhithis mac, agus Iarla Lenocs, ’athair-céile. Aig an àm cheudna, bha buidhnean shaighdearan air an cur air leth gu ionnsuidh a
[142] thoirt air na daingnichibh làidir a bh’
aig cuid de na morairean bu cheannairich am feadh a bha iad féin o’
n bhail’
aig a’
Phàrlamad.
Agus o nach robh smuaineachadh sam bith aca roimh làimh air ciod a bha ’
s an amharc aig an rìgh,
fhuair e sealbh air na caistealaibh ud uile gu furasd, ’
s gun dòirteadh fola.
Chuir ealamhachd nan gluasadan sin eagal ’
us uamhas air mòran a bha cleachdta ri bhi cur an neo-
shuim òrdugh sam bith a gheibheadh iad o rìgh no o Thàinisteir.
Chaidh Diùc Albani,
a dhithis mac,
agus athair-
céil’
a dhìteadh,
agus an cur gu bàs còmhladh,
leis a’
cheann chur dhiubh.
Bu ghniomh cothromach,
gun teagamh,
ceud Diùc Albani a thoirt gu deuchainn, ’
s a dhìteadh gu bàs;
thoill e sin.
Ach bha esan air dol far nach ruigeadh dioghaltas duin’
air.
B’
iad na cùisean dìtidh a bha ’
n aghaidh an dara Diùc agus a chuid mac gu’
n d’
rinn iad mi-
ghnàthachadh air an ùghdarras rioghail ri àm dha bhi ’
na Thàinisteir.
Ach tha daoin’
a’
cur’
an teagamh gu’
m bu ghniomh ceart a mhac ’
us mic a mhic a chur gus bàs air son nithe ain-
dligheach de ’
m feudadh iad a bhi ciontach.
Bha na h-
òganaich na’
n daoinibh àrda,
flathail, ’
s bha tomhas de chomh-
fhulangas ri fhaicinn a measg an luchd-
amhairc ’
n uair a chuireadh an ceann diubh.
Ach ’
n uair a dhìrich Iarla Lenocs an sgàlan, ’
s a chuir e ’
cheann air an ealaig,
thàinig goirseachadh ’
us grath a measg an t-
sluaigh,
a bha ’
taisbeanadh gu’
n robh iad diombach.
Bha ’
n t-
Iarla ceithir fichead bliadhna, ’
s bha ’
fholt air gealadh.
Bu shealladh sgreataidh a leithid de cheann fhaicinn làn fola;
agus cha ’
n fhurasd a dheanamh a mach a nis ciod na coirean a bha ri ’
n cur as a leth.
2. ’An déigh laghanna maith fhaotainn troimh ’n Phàrlamaid, chuir rìgh Seumas aghaidh air a’ Ghàeltachd, a bh’ air dol dheth a rian buileach, le cleachdaidhibh mi-laghail cuid de na cinn-fheadhna. Ghairm e coinneamh Pàrlamaid ’an Inbhernis, ’s a’ bhliadhna 1427, agus chuir e fios air na cinn-fheadhna Ghàelach a b’ ainmeil’ iad ’ga choinneachadh ’an sin. Bha Aonghas Dubh MacAoidh Shrath-nàbhair air togail mòran creich’ ’an cearn’
[143] àraidh de Ghall-
thaobh,
goirid roimhe sud.
Chuir e féin ’
us dream lionmhor a’
mhuinntir an àite sin blàr aig àite ris an abrar Harpisdail.
Chaidh mòran a mharbhadh air gach taobh;
ach o’
n a thearuinn Aonghas féin ’
us roinn mhaith de ’
chuid daoine,
lean e air togail chreachan mar roimhe sin.
Thionail na cinn-
fheadhna gu ruig Inbhernis,
co dhiùbh a b’
eagal peanais o’
n rìgh na’
n diùltadh iad,
no dùil gu’
n gabhadh e gu caoimhneil riu, ’
s gu’
n tugadh e làn mhaitheans doibh,
a thug orra sin a dheanamh.
Ach co luath ’
s a chaidh iad a steach do’
n talla ’
s an robh ’
Phàrlamaid cruinn,
chaidh dà fhichead diubh chur an làimh, ’
s an druideadh ’
am priosunaibh fa leth,
le òrdugh an rìgh.
Cha ’
n fhaigheadh iad cothrom aon a chéile,
no aon de’
n luchd-
leanmhuinn fhaicinn.
Bha Aonghas Dubh MacAoidh, ’
us Alastair Dòmhnullach,
morair nan eilean,
agus a mhàthair,
ban-
Iarla Rois,
a measg na muinntir a chuireadh ’
an làimh.
Chuireadh iad sin uile fo dheuchainn air son am beatha,
agus chaidh an fheadhainn bu ro chiontaiche dhiubh a chur gu bàs.
Fhuair Fear nan eilean ’
us Aonghas Dubh cead an cois’,
an déigh an cumail greis na ’
m priosunaich.
Ach b’
éigin do Aonghas a mhac,
Nial,
a thoirt seachad mar gheall air gu ’
n cumadh e ’
n t-
sìth an déigh sin.
Rinneadh priosunach de Nial ’
s an sgeir mhara ris an abrar am Bas,
far an do chumadh àireamh bhliadhnachan e, ’
s air son an d’
fhuair e ’
n t-
ainm Nial Basa Mac Aoidh.
Dh’
éirich Alastair Dòmhnullach nan eilean ’
an ceannairc a rìs,
co luath ’
s a phill an rìgh do ’
n taobh deas.
Thog e deich mìle duine ’
s na h-
eileanaibh agus ’
an Ros;
leis an fheachd làidir so loisg ’
us dh’
fhàsaich ’
e roinn mhòr de ’
n dùthaich,
agus gu h-
àraidh fearann a’
chrùin,
ris an robh fearg mhòr aige;
agus loisg e gu làr baile Inbhernis,
a bha na bhaile rioghail.
Ach thionail an rìgh armailt lionmhor air cheann an deachaidh e ’
n dara uair do ’
n Ghàeltachd a’
ruagadh a cheannaircich so.
Thàinig e co grad air fear nan eilean aig Lochabar ’
s gu ’
n do ghlacadh le clisg’
e.
Ach rinn Alastair air son e féin a dhionadh le còmhrag mar a b’
fhearr a b’
urrainn e.
Mu’
n tàinig na laoich gu ionad tharruing lann,
theich
[144] na Camshronaich agus Clann Chatain gu taobh an rìgh ’
s mar a chaidh taobh Alastair a lagachadh co mòr leis an treigsinn ud,
cha do sheas e fad sam bith ri armailt an rìgh.
Lean iad an t-
eileanach bochd co teann ’
s an ruaig ’
s gu ’
n d’
aithnich e nach robh dol as aige.
Chuir e teachdaireachd thun an rìgh a dh’
iarraidh maitheanais,
agus a’
gealltuinn gu ’
m biodh e ’
na iochdaran umhal,
dìleas as a dhéigh sud.
Ach cha ’
n éisdeadh an rìgh ris.
Thug e teann òrdugh da chuid oifigearaibh Alastair a ghlacadh, ’
s gun deigh a chur gu bàs. ’
N uair a dh’
aithnich an t-
eileanach nach robh dol as ann o shior leanmhuinn a luchd-
tòrachd,
rinn e air son e féin a thilgeadh air tròcair an rìgh ’
an dòigh co iriosal. ’
s air am b’
urrainn e smuaineachadh.
Ghoid e do Dhun-
eidin co uaigneach ’
s a b’
urrainn e,
agus thaisbean se e féin ’
am fianuis an rìgh ’
s na ban-
rìgh air Didomhnaich-
càsg,
ann an eaglais Holirud, ’
n uair a bha iad ag aoradh fa chomhair na h-
altrach,
air an cuairteachadh le àrd-
uaislibh na cùirte.
Cha robh gruag no bonaid air Alastair,
no armachd no breaghachd sam bith;
bha ghàirdeana ’
s a luirgnean dearg lomnochd.
Cha robh mu ’
cholainn ach aon fhilleadh plaide,
agus bha claidheamh rùisgt’
aige ’
na làimh,
agus a’
cumail a’
chlaidheamh air a roinn,
thairg e ’
n dòrn-
chur do ’
n rìgh,
a’
tuiteam air a ghluinibh ’
na fhianuis.
Rinn a’
bhan-
rìgh ’
s na h-
ard-
uaislean uiread de aslachadh air an rìgh ’
s gu ’
n robh e air aomadh gu beath’
an truaghain a chaomhnadh.
Ach chuir e air ball ’
na phriosunach e do Chaisteal Thuntalla,
fo churam Iarla Aonghais.
Ach thaisich an rìgh goirid an déigh sin agus thug e ’
shaorsainn do Alastair an déigh a chumail bliadhna ’
na phriosunach.
Fhuair a mhàthair,
ban-
Iarla Rois,
a saorsainn aig an àm cheudna.
Thachair so ’
s a’
bhliadhna 1429.
3. Am feadh a bha mòrair nan eilean ’na phriosunach, thog Dòmhull Ballach caraid dha, feachd lionmhor ’s na h-eileanaibh, agus air tìrmòr na Gaeltachd an iar, leis an d’ rinn e mòran call’ air feadh na dùthcha. Chuir e air theicheadh Iarla Mhàrr ’us Iarla Ghall-thaobh le àr mòr aig Inbherlòchaidh. Ach thàinig
[145] feachd lionmhor a bhuineadh do ’
n rìgh,
air ann an sin,
agus dh’
fhàg Dòmhull ’
armailt air a’
bhad, ’
s theich e do dh’
Eirinn,
far an do mharbhadh e goirid ’
an déigh sin.
4. Ach mu’m fàg sinn eachdraidh na Gàeltachd ’s an rioghachadh so, feudar aon saimpleir fathast a thoirt air a’ mhi-riaghailt agus an troimhe-chéil’ a bh’anns a’ chuid sin de ’n rioghachd. Thug creachadair comharraichte d’am b’ ainm Dòmhull Ros, air falbh, a measg nithean eile, dà bhoin o bhantrach bhochd ’an Siorrachd Rois. Ann an searbhadas a spioraid air son an fhòirneirt a rinneadh oirre, bhòidich i nach beanadh bròg da ’cois gus an ruigeadh i ’n rìgh, ’s gu’n innseadh i le ’beul féin da ciod an t-ana-ceartas a fhuair i. Thàinig so gu cluas bhraidein. “Is bòid bhrist’ a bhitheas an sin,” ars’ an t-uamhair. Thug e ma’n airidh greim a dheanamh air a’ bhoireannach, agns crùidhean eich a thairingneachadh air a bonnaibh le gobha. “Nis,” arsa Dòmhull, “rach do Dhuneidin co luath ’s is urrainn thu.” Cha do rinn so ach a cur thuige ni bu ro mhò gus a bòid a choimhlionadh. Cho luath ’s a shlànuich a bonnan chaidh i do’n taobh deas. Fhuair i cothrom an rìgh fhaicinn, ’s dh’innis i ’n réidh sheanachas da mar a rinn Dòmhull oirre. Ghrad chuir an rìgh òrdugh gu Siorraimh na Siorrachd ’s an robh e, Dòmhull a chur da ionnsuidh gu ruig Peirt. ’An ùine nach robh fada bha Dòmhull ’us dà chompanach dheug nan seasamh air beulaobh an rìgh. Thugadh binn am bàis a mach. B’ e ’n dòigh bàis a fhuair Dòmhull féin an ceann a chur dheth. Chrochadh an dà fhear dheug eile.
5. Mu’n àm so bha Pòl Cragh a’ tarruing air’ an t-sluaigh ’an taobh deas Alba gu teagasgaibh an Ath-leasachaidh. Bu léigh-misionairi am Pòl so, a chuir càirdean na firinn a nall á rioghachd Bhohemia, gus na h-Albannaich bhochd a theagasg ’an eòlas na firinn. Bha àireamh ann aig an robh cuimhne air teagasgan Resbi, agus a fhuair maith dhiubh. ’S e ’s coslaiche gur h-ann air iarrtus na muinntir sin a chuir Criosduidhean Bhohemia, am fear so a nall. Ged is ann ’an rathad folchuidh, ’an comh-cheangal ri bhi
[146] ’
toirt seachad chungaidhean leighis do’
n chorp,
a bha e ’
g oidhirpeachadh slàint’
an t-
soisgeil a chur fa chomhair neach sam bith a thigeadh ’
na rathad,
gidheadh ’
an ùine nach robh fada tharruing e aire nan sagartan Pàpanach aig an robh an sluagh fo’
m meòraibh.
Thugadh Pòl Cragh fa chomhair an Fhir-
cheasnachaidh Phàpanaich,
Prior Laurence á Lindores,
an dearbh dhuin’
a chuir Resbi gu bàs.
Dhion am Bohemianach gu duineil na teagasgan a bha e ’
cur fa chomhair an t-
sluaigh;
ach cha b’
aithne do’
n chùirt aig an robh e tròcair.
Cha ’
n aidicheadh Pòl mearachd,
ach b’
urrainn e bàsachadh.
Dheinn iad peileir ùmha steach ’
na bheul gus nach cluinnteadh focal uaith’
aig a bhàs.
Threòraich iad an sin e ’
dh’
ionnsuidh a’
bhàis-
theine, ’
an Cill-
Rimhinn—
an ceud teine de’
n t-
seòrsa so a chaidh fhadadh ’
s a’
bhail’
ainmeil ud.
So an di-
bheatha ’
thug Alba dhorcha do theachdaire na sìth á tir chéin.
6. Ach ged a b’ fheumail do’n rioghachd an duinealas ’s an leth-bhreitheachd leis an robh Seumas a’ frithealadh ceartais anns gach cearna, ’s a measg gach inbhe, bha sin a’ dùsgadh suas mòran mi-ruin ’us naimhdeis ’an aghaidh a phearsa féin a measg cuid air an robh an ceartas a’ deanamh greim, o àm gu h-àm. Agus thòisich cuid diubh sin a’ dol ’an comh-bhoinn a nis air son a bheath’ a thoirt deth, agus aon de theaghlach bhrathar-athar, Diùc Adholl, a chur air a’ chathair ’na àite. Bha fear àraidh, Sìr Raibeart Greumach, co dàna ’s gu ’n do chomhairlich e ’s a’ Phàrlamaid an rìgh a chur an làimh, ’s a chur am priosun air son co cruaidh ’s a bha e air luchd-deanamh uile. Rinneadh peanas air a’ Ghreumach air son na cainnt’ ud, agus thugadh uaithe ’chuid fearainn uile. ’An sin rùnaich an uilebheist air dioghaltas. Theich e do bheanntaibh na Gàeltachd, ’s chuir e teachdaireachd thun an rìgh, gun do thilg e dheth na h-uil’ ùmhlachd dha, ’s gu’n robh e ga mheas féin aig saorsainn a bheatha thoirt deth, na’m faigheadh e ’n cothrom. Fhuair an ceannairceach ud mòran eile de dhaoinibh inbheach a cho aontaich ris an droch ghniomh. Cha do chuir an rìgh cùram sam bith ’s a’ bhagradh ud. Chuir e
[147] seachad a’
bhliadhn’
ùr, ’
s deireadh a’
gheamhraidh ’
am baile Pheirt.
Cha robh àite ’
s a’
bhaile sin freagarrach ris a’
chùirt a bhi ’
tàmhachd ann,
ach tigh mòr Mhanach,
a bh’
air a thogail am meadhon lis mhòir,
air taobh a muigh a’
bhail’,
agus a bha cuairtichte le dìg mhòir,
dhomhain.
Bha seòmradair an rìgh féin ’
na aon de ’
n luchd comh-
bhoinn.
Air an fhicheadamh là de cheud mhìos an earraich rinn iad air son an rìgh a mhortadh.
Fhuair an seòmradair glasan gach rùm fa leth de’
n tigh air a milleadh,
air sheòl ’
s nach gabhadh aon diubh glasadh; ’
s bha ullachadh àraidh aig air a dheanamh air son na spriudhairean a leigeadh a steach air an dìg ’
n uair a dhorchaidh an oidhche.
An uair a bha’
n rìgh ’
us luchd-
dreuchd na cùirt’
ag ullachadh air son gabhail mu thàmh,
chunnacas solus neo-
àbhaisteach a’
dealrachadh timchioll an tighe; ’
an tiota chaidh na dorsan a thilgeadh fosgailt’
o’
n taobh muigh, ’
s cha robh seòl air aon diubh a dhùnadh.
An uair a thuig an rìgh an rud a bh ’
ann, ’
s nach robh dol a null no nall aige,
rug e air a’
chlobha, ’
s reub e o ’
chéile dhà de na duilleagan a bha ’
s an làr, ’
s leig se e féin sìos do thigh-
làir a bha fo’
n t-
seòmar. ’
An déigh do’
n luchd-
tòrachd cuairt a thoirt air feadh gach seòmair ’
s gu’
n iad ga fhaotainn,
thòisich e air fàs mi-
fhoighidneach ’
s an àite dhorch,
an-
shocair, ’
s an robh e,
agus dh’
iarr e ni-
eigin air aon de bhain-
tighearnan na cùirte.
Thachair gu ’
n tàinig aon de ’
luchd-
tòrachd a steach do’
n t-
seòmar ’
n uair a bha i so agus an rìgh a’
comh-
labhairt.
Fhuaradh a mach mar sin c’
àit an robh e, ’
s chaidh an Greumach sios do ’
n tigh-
làir,
agus dithis bhràithrean d’
am b’
ainm Hall, ’
s bhuail iad air ’
n an triùir gus an do lot iad gu bàs e.
Mu ’
n gann a bha obair nam mortairean seachad chualas feadh a’
bhaile am fuathas a bh’
ann, ’
s thionail daoin’
as gach cearna gu tigh nam Manach.
Ach thug na mortairean an casan leò, ’
s fhuair iad an oidhche sin féin do ’
n mhonadh,
ach fear no dithis air an d’
rugadh ’
s an ruaig.
Thog a’
bhan-
righ,
a bha iomraiteach air son maise,
oirre gus na mortairean a thoirt gu ceartas;
agus an taobh a stigh de cheann mìos an déigh
[148] a’ ghniomh oillteil ud,
cha robh aon duine dhiubh nach robh air a ghlacadh ’
s air a chur gn bàs.
Chaidh an Greumach agus seòmradair an rìgh a chur gu bàs ’
an dòigh a dh’
fheumadh a bhi ro sgreataidh do’
n mhuinntir a bha ’
g amharc orra.
B’
ann ’
s an treas bliadhna deug de ’
rioghachadh,
agus ’
s an dà fhicheadamh bliadhna ’
s a trì dheth aois a chaidh rìgh Seumas a mhortadh.
Rinneadh caoidh mhòr air a shon.
Agus bha aobhar aig sluagh bochd Alba a bhi ga ionndrainn.
Rinn e mòran laghanna maith air son nan daoine bochd a chur saor o ain-
tighearnas nan uachdaran.
Bha e ’
na dhuine gleusta,
tàlainteach an iomadh dòigh.
Rinn e mòran bàrdachd,
agus tha cuid dhith a th’
air a leughadh gus an là ’
n diugh, ’
s an taobh deas.