---

[174]

CAIB. XXIV.

SEUMAS V.

AN uair a thuit Seumas IV. ’am blàr Flodein, cha robh ’aon mhac agus ’oighre trì bliadhn’ a dh’aois. Chrùnadh an leanaban so ’an lùchairt Scoinne fo thiodal Seumas V. Bha Caisteal Shruileidh air a chur air leth mar àite còmhnuidh dha, air an robh Morair Borthuic ’na cheannard; agus chaidh dreuchd na tàinistearachd earbsadh ri ’mhàthair, a’ bhan-righ, aig an àm sin. Bha Ard-easbuig Ghlascho, maille ri Iarla Huntlaidh, agus Iarl’ Aonghais, air an òrduchadh mar chomhairlich dhi gus an coinnicheadh a’ Phàrlamaid. Goirid an dèigh bàis an rìgh dh’aiseadadh i air leanabh mic air an tugadh Alastair mar ainm, agus a rinneadh ’na Dhiùc Rois, Agus bha i air a daingneachadh ’an dreuchd na Tàinisteireachd leis a’ Phàrlamaid a choinnich an déigh sin, agus ’an amharc thairis air fòghlum ’us altrum an rìgh òig agus a bhràthar. Ach ’an ùine ghoirid fhuaradh a mach nach robh comasan inntinn aig a’ bhan-righ freagarrach ri bhi riaghladh rioghachd ’s an t-suidheachadh ’s an robh Alba ’s na h-amannaibh carraideach ud. Bha teagamh aig daonibh nach robh i freagarrach air son sin, eadhon mu’n do chuireadh ’s an dreuchd i, ’chionn gu ’m b’i piuthar rìgh Shasuinn, agus gu ’n robh e coslach gu ’n oidhirpicheadh an duin’ ais-innleachdach sin air inneal a dheanamh dhith air son Alba ’riaghladh mar bu toigh leis féin. Ach ma bha creideas sam bith aic’ a measg cuid de na h-uaislean air son seasmhachd ’us dìlseachd do ’n rioghachd, chaill i sin gu h-iomlan air son i dh’ ath phòsadh ’an ùine co goirid an déigh a bhi air a fàgail ’na bantraich. Cha robh i ach ceithir bliadhna

---

[175] fichead mu ’n àm so ged a bha i air bi pòsda deich bliadhna roimhe sin. B’ e Iarl’ Aonghais a roghnuich i air son a dara fear pòsda. B’ e so ogh’ an duine thapaidh ud ris an abradh iad, Clag-an-Cat. Bha fearann ’us cumhachd nan Dùghlasach air an ceangal roimhe so ri Iarlachd Aonghais, agus cha robh Morair ’an Alba bu chumhachdaiche na ’n t-Iarl’ aig an àm so. Ach bha e òg, air bheag féin-fhiosrachaidh, anabarrach bras, agas fada ’na cheann.

2. Chuir cuid de uaislean na tìre nis fìadhachadh gu Diùc Albani ’s an Fhraing, mac do ’n Diùc a theich a Alba ri linn Sheumais III. B’ e so an t-oighre dligheach a b’ fhaisg air a chrùn an déigh an dithis leanban a dh’ fhàg Seumas IV. Bu Bhan-Fhrangach a mhàthair-san, agus ’s ann ’s a’ chainnt Fhrangaich a bha e air fhòghlum, agus ’s i b’fhearr a labhradh, ’s a thuigeadh e ’na chainnt Albannach. ’S mar sin an deigh dha tighinn a nall do Alba, chunncas gu’n robh e’s na h-uile seadh ro Fhrangach air son daoine co eudachail ris na h-Albannaich a bhi saor is an-amharus mu ’thimchioll. A thuilleadh air so uile, bha e beag ’an inntinn ’s goirid ’an nàdar, ’s fada ’na bheachd, agus ro iomluath ’na dhòigh, a’ leum ro ghrad gu barail, agas co grad sin ga tilgeadh uaithe. Ach an déigh tomhas maith de chòmhstri, bhuadhaich pàirtidh Albani ’an aghaidh pàirtidh na ban-rìgh; agus b’ éigin di féin ’s d’a fear pòsd’ an rioghachd fhàgail agus teicheadh do Shasunn gu cùirt a bràthar. Dh’ aiseadadh i air leanabh nighinn ’an sin, a bhan-tighearn Mairireat Dùghlas, a chaidh altrum aig cùirt rìgh Shasuinn, agus air a bheil iomradh an déigh so ’an eachdraidh Alba. Bha ’n rioghachd a nis roinnte ’na h-aghaidh féin co mòr ’s a bha i riamh. Ged a bha ’bhan-rìgh ’an Sasunn bha ’pàirtidh ’an Alba a’ sior chur an aghaidh Albani agus a phàirtidh. Bha morair seòmradair na cùirt’ ’an aghaidh Albani. B’ e so an urra mhòr a bha buadhach là Flodein, agus a bha cuid a’ coireachadh air son nach tug e cuideachadh do ’n bhuidhinn a bha fo chomannd an rìgh. Fhuair Albani am morair so agus a chàirdean air am

---

[176] breugadh a steach do Dhuneidin; chaidh an diteadh, agus an cur gu bàs. Ach cha d’ fhuaradh a mach ciod a’ chùis dhitidh a bha ’n an aghaidh. Ach an àite so suidheachan Albani a dheanamh ni bu shocraiche, ’s ann thàinig gnothuichean gu bhi ni bu mheasa na bha iad riamh. Agus cha b’ fhada gus an d’ aidich e féin do ’chàirdibh gu ’m b’ fhearr leis nach robh e riamh air seasamh ’an Alba. Agus goirid an déigh so, thug e chosan leis do ’n Fhraing gu beagan bhliadhnacha de shìth fhaotainn.

3. Ré na h-ùine so uile bha ’n rìgh òg air a choimhead ’an caisteal Shruileidh fo chùram deadh òid-fhoghluim, Sìr Daibhidh Lindsi, duine cliùiteach ’na là, leis am b’fhuath an t-olc ’s na h-uile cruth; agus a rinn mòran air son taobh na fìrinn a sheasamh, agus iuchraichean eaglais na Roimhe ’bhriseadh ’n uair thàinig an gnothuch, gu dlù chòmhrag ris a chumhachd sin. Fo threòrachadh an fhiùdhalaich so bha ’n rìgh a’ deanamh aghartas maith anns gach eòlas a bhiodh feumail dha mar dhuine ’s mar rìgh. Bu tearc iad, ma bha iad idir ann, da ’m b’ fhearr a b’ aithne sin a theagasg na Sìr Daibhidh. Ach an déigh do Albani teicheadh do ’n Fhraing, thàinig màthair an rìgh agus a fear pòsd’ air an ais do Alba. Bha aimhreit dho-reiteachaidh air éiridh mu ’m àm sin eadar i féin ’s an t-Iarla. Agus fhuair i litir-dhealaich uaithe, leis an robh iad gu laghail air an dealachadh o chéile. Rinn so lughdachadh mòr air cumhachd an Iarla. Ach bha e fathast ’na cheann-feadhna co cumhachdach ’s a bha ’n Alba. Bha gnàth chomhstri eadar e féin agus an t-Iarl’ Arraineach, agus gu maith tric còmhragan fuilteach. Thachair aon de na teugmhailean sin eatorr’ ’an teis-meadhon baile Dhuneidin, aig àm cruinneachaidh na Pàrlamaid, ’s a bhliadhna 1520. Le cuideachadh a fhuair na Dùghlasaich o Sìr Daibhidh Home, sguab iad air falbh luchd-leanmhuinn an Arrainich co buileach ’s gu ’n tug muinntir Dhuneidin, “Glan an Cabhsair,” mar ainm air an t-sabaist. Agus gus i féin a neartachadh ’s an Tàinistearachd, thug a mhàthair ma ’n airidh an rìgh a thoirt o chuid foghluim do chaisteal Dhuneidin gu riaghladh na

---

[177] rioghachd a ghabhail ’na làimh féin, ma b’ fhior, ’s gun e ach trì bliadhna deug a dh’ aois. Mar a bha cothrom aic’ a ghnàth a bhi mach ’s a steach o mac féin gun anamharus aig neach sam bith ciod mu ’n robh i, bha i gu seòlta a’ cur fa chomhair co cuingeil ’us tàireil ’s a bha ’n suidheachadh ’s an robh e ’n sin ’an coimeas ris an urram ’s a’ chumhachd, ’s an t-saorsainn, a bhiodh aige le bhi rioghachadh e féin. Dh’ aom i cridh’ an òganaich air falbh air sheòl ’s nach robh dòigh air a chumail. Agus aig an aois òig so, thaisbein e braisead agus graide nan daoin’ o’n tàinig e. ’N uair a rug aon de ’n luchd-frithealaidh air gus a chumail air ais, an àm dha bhi deanamh air son falbh, shàth e bhiodag ’an gàirdean an t-seirbhisich sin.

4. Ach bha tuilleadh ’s ni bu leòir aig a mhàthair ’s aig a mhac ri dheanamh ann an rian a chumail eadhon air a chuid de ’n rioghachd a bha mu ’n cuairt doibh féin. Agus mar a bha rìgh na Fraing’ air son gu ’m biodh Alba ’an staid ais-sith ri Sasunn, thug e tiodhlacadh maith airgid do Dhiùc Albani, ’s mhisnich e gu tighinn air air ais do Alba, ’s gu ’n cuireadh e troimhe chéile taobh tuath Shasuinn, mur b’ urrainn e ’n còrr a dheanamh. Ghabh màthair an rìgh gu suilbhir ri Albani aig an àm so, le sùil ri cuideachadh fhaotainn uaith’ ’an aghaidh a fir pòsda féin. Thug i dha iuchraichean a’ chaisteil, agus lan-shaors’ an rìgh fhaicinn co tric ’s a thogradh e. Chuir pàirtidh na ban-rìgh agus Albani a nis an guaillean ri chéile; fhuair Albani an Tàinisteareachd ’s b’ éigin do Iarl’ Aonghais e féin thoirt as do thìr choigrich. Thòisich an Tàinistear a nis le dichioll a’ cur sios na mi-riaghailt a bh’ air feadh Alba gu h-iomlan tre neò-laghalachd nan ceann-feadhn’ air Ghàeltachd ’us Ghalltachd. Cha do ràinig e ach air tomhas beag de shoirbheachadh ’s na h-oidhirpibh sin. Agus ’s e b’ aobhar àraidh do ’n chion soirbheachaidh so, seòltachd ’us_fòirneart cùirt Shasuinn. Bha na Sasunnaich air faotainn a mach a nis gu ’m b’e òr bu fhreagarraiche na stàilinn gu Alb’a cheannsachadh. ’Se’n rian a ghabh iad a nis a bhi ceannach na ghabhadh ceannach de

---

[178] na h-uaislean Albannach gu bhi ’deanamh na b’ urrainn iad ’an aghaidh uachdaranachd na rioghachd, agus a’ brath an Tàinistear doibh féin, air sheòl ’s gu ’m biodh fios aca roimh làimh ciod a bha e ’deanamh. Bha ceithir ceud brathadair de ’n t-seòrsa so aig rìgh Shasuinn air feadh Alba ’na phàigheadh féin. A réir seòlaidhean Morair Dacre, priomh mhinisteir Eanruic VIII. bha ’n luchd-foill so a’ sgaoileadh sheanachasan breugach air feadh na tìr’ ’an aghaidh an Tàinisteir. Thog so cogadh eadar an dà rioghachd. Chaidh an Tàinisteir do ’n Fhraing a nis a chur a chomhairle ri Frannsi I. rìgh na tìre sin, agus a dh’ iarraidh cuideachaidh uaithe. Ach an déigh dha tighinn air ais le còmhnadh ’am feachd mara ’s tìre, fhuair e mach nach gabhadh na h-Albannaich eudachail ri cuideachadh mar sud o choigrich, no co-dhiù, gu ’n robh luchd-foill rìgh Shasuinn an déigh gnothuichean a’ chur gu do-réiteachaidh thar rian. Agus ’n uair a bhreithnich e gu ’n robh eadhon màthair an rìgh a ’comh-sgriobhadh ri Morair Dacre ’s a ’deanamh aithnichte dha na h-uile car a bha ’n Tàinistear gus a chnr dheth, rùnaich e ’n gnòthuch fhàgail aice féin gus i ga riaghladh mar a b’ fhearr a b’ urrainn i. Mar so dh’ fhàg Albani dùthaich a shinnsearan an toiseach an t-samhraidh 1523, gun tighinn gu bràth tuilleadh air ais innte.

5. Fhuair màthair an rìgh, agus Iarl’ Arain a nis riaghladh na rioghachd na ’n làimh féiu. Ach ’an ùine ghoirid chuir iad a mach air a chéil’, agus tre ais-innleachdaibh rìgh Shasuinn fhuair Iarl’ Aonghais, a bh’ air chuairt ’s an Fhraing, air ais do Alba, agus a lion ceum ’us ceum a dh’ ionnsuidh na Tàinistearachd, agus nan còraichean teaghlaich a bhuineadh dha roimhe sin. Fhuair e mar an ceudna sealbh air pears’ an rìgh òig, agus bha e ’riaghladh na tìr’ ’an ainm an rìgh. Ach da rìreadh b’ i thoil féin a bha e ’deanamh ’s na h-uile nithibh, agus an rìgh na phriosunach ni’s mò na bha e riamh roimhe sin. Dh’ fheumadh e ’làmh-sgriobhaidh a chur ris na h-uile paipeir stàit’ a chuireadh a mhaighstir fa chomhair, biodh e maith no olc leis. Mhair am braighdeanas

---

[179] so eadar a dha ’s a trì bhliadhnachan. Ré na h-ùine sin bha na h-uile dreuchd fhollaiseach ’s an rioghachd aig càirdibh ’us luchd-cuideachaidh Iarl’ Aonghais; b’ iad sin na Dùghlasaich ’s na bha air an taobh. Ged a thugadh dà ionnsuidh air an rìgh a chur saor o’n chuing so, thàinig iad gu neo-ni. Anns a’ cheud ionnsuidh dhiubh sin, chaill Sìr Ualter Scot, Bhucleuch, mòran sluaigh, ’s chuireadh an ruaig air. Agus anns an dara h-ionnsuidh, le Iarla Lennocs, chaidh an t-Iarla féin a chur gu bàs, agus mòran de chuid daoine mharbhadh. ’N uair a bha Lennocs a’ dlùthachadh ri Duneidin air ceann déich mìle saighdear, chaidh Iarl’ Aonghais ’na choinneamh le chuid daoine féin agus sgaoil e bratach an rìgh. Cha robh an rìgh idir deònach air an Dùghlasach a leantuinn do’n chath. Thuig a luchd-coimhideachd gu ’m bu roghnuiche leis Lennocs a bhuadhachadh. “Na smuainich,” arsa Seoras Dùghlas, bràthair an Iarla, “gu ’n teid thu as uainne, oir ged choisneadh ar naimhdean an là, reubadh sinn as a chéile ’na ’d mhiribh thu ni bu luaithe na bheireadh sinn seachad thu.” ’N uair a thuit Lennocs ’s a ruaigeadh a chuid saighdearan, b’ éigin do Sheumas a bhi mar bha e roimhe, ach cha do dhi-chuimhnich e riamh bagradh an Dùghlasaich. Agus bha sin, maille ris gach rud eil’, a’ deanamh a bhraighdeanais ni bu deacaire dha. Bu bhliadhna leis gach là an déigh so, a bha e fo chuing iaruinn nan ain-tighearnan ud. Agus o nach leigeadh iad saor d’ an deòin e, rinn e air son e féin a shaoradh uatha a dh’ ain-deòin; ni a chaidh aig air a dheanamh gu sgiobalt anns an dòigh so a leanas. Thachair aig àm araidh gu ’n robh an t-Iarla ’s a bhràthair, agus Gilleasbuig Dùghlasach, bràthair athar air falbh o ’n chùirt air ceann an gnothuichean féin. Cha robh air fhàgail timchioll air an rìgh ach Dùghlasach a cheum chinn, ceannard freiceadain an rìgh. Bha ’chùirt a’ fuireach ’an lùchairt Falcland_aig an àm. Chuir an rìgh fios a mach air feadh na coimhearsnachd gu ’n robh e gu bhi sealg ’an coille Fhalcland gu maith moch air an ath-mhaduinn, ’s ré an là, ’s na h-uile duin’

---

[180] aig an robh cù luath a bhi air an làthraich gu maith tràth, ’gus a chuid fhaotainn de ’n t-seilg. Rinneadh na h-uil’ ullachadh ’s an talla rioghail air son tional maith sluaigh air a’ mhaduinn. Agus o’n a bha dùil aig an rìgh a bhi air a chois glé mhoch chaidh e d’a leabaidh gu maith tràth. ’N uair a ghabh gach duine mu thàmh, ’s a shuidhicheadh an fhaire, chuir an rìgh deise gille stàpuill air, ’s shleamhnuich e sios a dh’ ionnsuidh nan stàpull gun neach a thoirt an aire dha. Bha e ’n déigh a rùn a leigeadh ris do aon ghille stàpuill, Seoc Hart, agus do ghill’ eil’ a bha ’na fhear-frithealaidh aige. Choinnich an triuir aig dorus an stàpuill. Bha na trì eich bu luaith’ aig Seoc an déigh an diollaideachadh. Ghluais iad gu mall air falbh o ’na tighibh gus an d’ ràinig iad àit am feudadh iad na h-eich a ghreasad. Agus an sin cha robh easbhuidh greasaid orra gus an d’ fhuair an triùir mharcaichean seachad air drochaid Shruileidh, ’s gu geat’ a’ chaisteil a’ bha ullamh gu fosgladh dhoibh. Pha fios aig a mhàthair roimh làimh air ciod a bh’ aige ’s an amharc, ’s bha i air gach ullachadh a dheanamh air son a ghabhail do ’n chaisteal làidir so. Ged a bha Seumas glé sgìth an déigh a thuruis chabhagaich, cha leagadh e ceann air aghartan gus am faiceadh e iuchraichean geatachan a chaisteil air an cur fo a chluasaig. Bu co mòr an t-uamhas a bh’ air dùsgadh ’na bhroilleach gu ’m feudadh na Dùghlasaich grèim fhaotainn air fathast.

6. Cha ’n ’eil teagamh nach robh iomairt agus casaid nach bu bheag a measg an fhreiceadain rioghail ’am Falcland ’n uair a thuig iad mar a bha. Ach cha ’n e sin ar gnothuch-ne. Bha rìgh Seumas ’na sheachdamh bliadhna deug ’n uair a fhuair e ’shaorsa. Ghabh e nis srian na rioghachd ’na làimh féin, agus a measg nithe eil’ a rùnaich ’s a chuir e roimhe, bhòidich e nach biodh na Dùghlasaich agus esan le chéil’ ’an Alba. Choimh-lion e bhòid so. ’N uair a thuig an t-Iarla ’s a chàirdean gu ’n robh an rìgh a’ deanamh air son cur as doibh, thog iad bratach na ceannairc;

---

[181] ’s rinn iad fuaim ’us iomairt nach bu bheag. Ach mu dheireadh b’ éigin doibh an cosan a thoirt leò null air a’ chrich Shasunnaich. Cha tàinig iad a nall oirre, fhad ’s bu bheò rìgh Seumas.

7. Cha tugadh iomradh air leth fathast air a’ Ghàeltachd o thòiseachadh an rioghachaidh so. Agus is aon aobhar air son sin, co ro mhòr ’s a bha ’n troimhe chéile ’s a mhi-riaghailt anns an leth sin de ’n rioghachd. Bha Iarl’ Arcu, Iarla Ghall-thaobh, Iarla Chataoibh, agus MacAoidh Shrath-Nàbhir, cha mhòr gun lasachadh a’ marbhadh ’s a’ creachadh a chéile, ’s a’ toirt a steach tòrachd sin air aon a chéile, no air an coimhearsnaich, o bhàsaich Seumas IV. Cha b’ fhearr na sin clann Chatain ’s na Guinich, ’s cha mhòr gu ’m b’ fhearr na Rosaich, ’s luchd-àiteachaidh na Gàeltachd an Iar, ’s nan Eilean. Cha ’n e mhàin gu ’n robh iad féin ’na ’m breislich— ’na ’n tur bhreislich—air mhisg le fuil ’s le creich, ach chuireadh e ceann duine ’na bhreislich a bhi leughadh na bheil sgriobhta mu thimchioll an droch ghniomharan. Chaidh màthair an rìgh aon sgriob do ’n taobh tuath, ’n uair a bha ’n Tàinistearachd aic’ air los ni-éigin de chlos a chur air an luchd-aimhreit ud. Ach ma rinn i sin fhad ’s a bha i ’s an làthair, cha bu luaithe thionndaidh i cùl riu, na bha iadsan ’an ceann obair a’ mharbhaidh ’s a’ chreachaidh mar bha iad roimhe. Ach ’s ann a thionndaidh an rìgh aire ’s a cheud àite an déigh a shaorsainn fhaotainn, gu ceann a deas na rioghachd. Thug e ma ’n airidh gairm fhollaiseach a bhi air a deanamh air feadh na rioghachd air son gach tighearna fearainn no Morair leis am b-àill a thighinn a steach do Dhuneidin le ’n cuid dhaoin’, ’us chon gu iad a dheanamh ullachadh air son cluiche mòr seilg’ air feadh choilltean an taoibh deas. Thionail mu ’n cuairt do ochd mìle fear, ’s ghabh iad gu deas thun na seilge. Bha cinn-feadhna chreachach an taobh deas gu neò-umhailleach le ’n cuid chon ’us dhaoine gus an cuid fhaotainn de ’n chluich. B’ iad so na beathaichean fiadhaich a bha Seumas a’ dol a shealg. Chaidh greim a dheanamh air Cocburn, triath Henderland, agus air Scotach, triath Thusilagh ’s an crochadh

---

[182] air na craobhaibh a b’ àird’ a bha ’n coimhearsnachd an caistealan. Thàinig Iain Armstrong le ’cheithir fir fhichead de luchd-leanmhuinn air mharcachd, a measg na muinntir a thàinig. Bha Iain ’na chreachadair barraichte. Bha e féin ’s a chuid daoin’ an déigh leth-cheud eaglais sgìreachd a losgadh ré beagan bhliadhnachan roimhe sud. Bha na h-uile fear gabhail an rathaid o thaobh ’s ear gu taobh ’s iar na dùthcha, fad’ iomadh mìl’ air gach taobh de’n chrich Shasunnaich, a’ pàigheadh màl dubh dha air son e leigeadh leò an rathad mòr a ghabhail gun an creachadh. Co luath ’s a thàinig an t-òlach so ’am fianuis an rìgh, chaidh a chur an làimh. Chaidh e féin ’s a luchd-leanmhuinn a chrochadh air na cuig craobhaibh fichead a b’ fhaisg’ a làimh. Bu sheilg gharbh, chnapach, theireadh duine, bha ’n so. Ach chunnacas gu ’m b’fheumail aig an àm, saimpleirean follaiseach a dheanamh de ’n mhuinntir bu ro chomharraichte mar luchd brisidh an lagh’, air son eagal a chur air càch, agus a’ leigeadh fhaicinn doibh nach feudadh iad a bhi ni b’ fhaide beò mar a thogradh iad; gu ’n robh cumhachd ’s an rioghachd a b’ àirde na ’n cumhachd-san, agus da ’m feumadh iad striochdadh.