[201] CAIB. XXVI.
MAIRI.
B’ E Màiri ainm an naoidhein so a thàinig a nis gu bhi ’na ban-oighr’ air crùn Alba. Thòisich a trioblaidean aig a’ chreithil, ’s dhlùth lean iad rithe dh’ ionnsuidh na h-uaighe. Nochd an Càrdinal litir leis an robh e féin air òrduchadh, a réir toil an rìgh, ’na Thàinisteir air an rioghachd, agus ’na fhear-gleidhidh pearsa na ban-righ òig gus an tigeadh i gu aois. Cha chreideadh àrd-mhaithean na tìre gu’n do sgrìobh rìgh Seumas a leithid de litir riamh. ’S ann a mheasadh am Beutonach mar bhreugair air son na h-oidhirp ud a thug e air an riaghladh a ghlacadh dha féin. B’ e Seumas Hamilton, Iarl’ Arain, an ath oighr’ a b’ fhaisg air a’ chrùn. Rinneadh roghuinn deth-san air son na Tàinisteireachd. Bha ’n t-Iarl’ Araineach aig an àm so ’na charaid do ’n mhuinntir a bha ’craobh-sgaoileadh theagasgan an Ath-leasachaidh. ’S e ’s coslaiche gu’n robh an t-ana-ceartas agus an nàimhdeas a nochd luchd-riaghlaidh na h-eaglais d’a charaid, Mr Pàruig Hamilton, an déigh a thionndadh an aghaidh nam ministeirean fuileachdach sin. Rùnaich Eanruic VIII. a nis Alb’ agus Sasunn a cheangal ri chéil’, anns an dòigh ’s an d’ oidhirpich Eideard I. sin a dheanamh, dà cheud gu leth bliadhna roimhe so, le ’mhac féin a phòsadh ri ban-righ Alba. Chuir Eanruic cùirt-theachdairean do Dhuneidin gu cùmhnantachadh ris an Iarl’ Araineach mu ’n ghnothuch so. Bha na cùmhnantan ’s a’ cheud dol a mach co cruaidh ’s nach éisdeadh na morairean Albannach riu. Ach mu dheireadh thàinig an Sasunnach a nuas co fada ’s gu ’n d’ fhuair an Tàinisteir cothrom na cùmhachdan a sheulachadh. ’N uair a
[202] thuig an Càrdinal, ’
s a chomh-
luchd dreuchd gu ’
n robh am ban-
rìgh air a gealltuinn ’
am pòsadh do mhac rìgh Shasuinn air an robh iad ag amharc mar an nàmhaid bu mhò a bh’
aig an eaglais air fad,
léugh iad an t-
eagal, ’
s rùnaich iad,
na ’
m bu chomasach e,
gu ’
m bitheadh an còrdadh ud air a bhriseadh.
Bha fios aig a’
Chàrdinal gheur-
sheallach,
gu ’
m bu duine meath-
chridheach,
neò-
sheasmhach an t-
Iarla, ’
s a réir coslais,
gu ’
n gabhadh e toirt mu ’
n cuairt gu ’
bheachdaibh féin,
na ’
m biodh innleachdan freagarrach air an cleachdadh ris.
Bha bràthair diolain aig an Iarla ’
s an Fhraing,
Iain Hamilton.
Chuir an Càrdinal fios air an fhear so,
agus air fear eile,
Daibhidh Panter,
duine carach,
a bha ’
n déigh so ’
na easbuig Rois,
iad a ghreasad dachaidh.
Chinnich leis a’
Chàrdinal,
Panter fhaotainn faisg air pears’
an Iarla còmhladh ri bhràthair féin,
Iain Hamilton.
Cha b’
fhada gus an do chinnich leò sin an Tàinisteir a thionndadh gu bhi ’
na eas-
caraid do ’
n Ath-
leasachadh, ’
s na sheirbhiseach umhail do ’
n Chàrdinal ’
s na h-
uile ni a dh’
iarradh e.
Dh’
àicheadh e gu follaiseach an creideamh Ath-
leasaichte, ’
s a measg nan ceud nithe a lean mar thoradh air an àidhcheadh sin,
bha briseadh a’
chùmhnaint pòsaidh eadar a bhan-
rìgh òg ’
us mac rìgh Shasuinn.
Bha Eanruic VIII.
gu mòr air a bhrosnuchadh leis a bhriseadh coimh-
cheangal ud.
Chuir e ’
n uidheam feachd lionmhor mara ’
s tìre,
leis an do bhris e steach air taobh deas Alba,
o ’
n chrìch Shasunnaich,
agus an deachaidh mòran call’
a dheanamh timchioll air ceann-
bhaile na rioghachd.
Fhuair an t-
Admaral Sasunnach,
Hertford,
cothrom a chuid saighdearan a chur air tìr ’
an Lìbhte gun ghrabadh sam bith.
Chreach iad Duneidin, ’
s loisg iad e rìs.
Mhair na lasraichean trì làithean.
Chreach ’
us loisg an t-
arm tìre,
na ’
n tighinn ’
s nan dol,
a’
chuid a b’
fhearr de ’
n dùthaich a deas air Duneidin.
Bha so ’
an toiseach an t-
samhraidh 1544.
Air an ath bhliadhna thug Hertford cuairt sgriosail eile do cheann a deas Alba.
Cha d’
fhan e ’
s an rioghachd ach cuig laithean deug,
ach ’
s an ùine ghoirid sin loisg na Sasunnaich seachd tighean mhanach,
se caistealan deug,
cuig
[203] bailtean margaidh,
dà cheud dà fhichead ’
us trì beag bhailtean,
trì mùillean deug,
agus trì Osbadalan.
Bha ’
n losgadh ’
s an creachadh, ’
s am marbhadh so uil’
air sgàth Mairi òig Stiùbhart.
Ach ged a bha ’
n dioghaltas so, ’
na riarachadh do spiorad fuilteach Eanruic,
bha e deanamh lagachadh mòr air ’
aobhar a measg gach inbhe sluaigh ’
an Alba,
a bha ’
g ràdh “
nach bitheadh an aignidhean am feasd air an cosnadh le leithid sud de gharbh shuirghidh.”
2. B’e ’n ath ni a lean mar thoradh air an Tàinisteir a thionndadh o’n chreidimh Ath-leasaichte, gu’n d’fhuair ’s gu’n do ghabh am Beutonach a nis an t-srian fhuasgailt’ air a ghualainn gus a’ gheur-leanmhuinn an-tromachadh gu h-anabarrach an aghaidh chàirdean na firinn. Thòisich e ’m baile Pheirt. Chaidh cuigear fhear agus aon bhean phòsd’, a thugadh ’na làthair an sin, a dhìteadh gu bàs. B’ i ’chùis dhìtidh a thugadh nan aghaidh gu ’n robh iad na’n saobh chreidmhich, agus b’ e ’m bàs a dh’ òrduich an Càrdinal dhoibh gu’m biodh iad air an crochadh, agus am boirionnach air a bàthadh. Bha i air a h aisead goirid roimhe sin, agus an uair a bha i ’na luidhe dh’iarr boirionnach eil’ a bha mu’n cuairt di oirr’ ùrnuigh a dheanamh ris an Oigh Muire. Thuirt ise nach deanadh i ùrnuigh ach ri Dia a mhàin. Air son na cainnte so dhìteadh i. Dh’aslaich i cothrom fhaotainn am bàs fhulang còmhladh ri a fear pòsda; ach dh’àicheadhadh sin di. Co luath ’s a chunnaic i ’companach a’ fulang a’ bhàis, chaidh a giùlan air falbh gu lochan uisg’ a bha dlùth air làimh, agus a naoidhean fathast an crochadh ri h-uchd. Tharruing i air falbh an leanabh o ’cìch, agus thug i seachad e do ’bana-choimhearsnaich, agus do chùram an Tì sin is e athair nan dinnleachdan. Thilg iad an sin ’s an uisg’ i agus bhàsaich i gun spàirn sam bith, làn de chomh-fhurtachdaibh nan sgriobtuirean. Ghabh an Càrdinal borb an sin a mach air feadh na dùthcha mu ’n cuairt, a’ cur ùmhlaidhean airgid air cuid, agus a’ cur cuid eil’ ’am priosun, agus a’ geur-leanmhuinn cuid eile gu bàs. Bha e giùlan an Tàinisteir thruaigh còmhladh ris na h-uile taobh a bha e ’dol, gus am bitheadh
[204] samhladh ùghdarrais,
gu sìobhalta co maith ’
s gu spioradail,
aig na h-
uile ni’
a bha e ’
deanamh.
3. Ach bha ’n t-àm a nis a’ dlùthachadh anns an robh cupan aingidheachd a’ Chàrdinail fhuiltich gus a bhi air a lionadh suas. Thugadh fainear le cuid de luchd-eachdraidh gu ’n do bhuail e clag a bhàis féin, ann a bhi cur gu bàs an duin’ urramaich ud, Seòras Uiseart. Bha ’m Fiùdhalach so an toiseach a’ teagasg na cainnte Greugaich ’am baile Mhontròis. B’ ann ’s a’ chainnt so a sgriobhadh an Tiomnadh Nuadh an toiseach. Cha ’n fhuilingeadh an eaglais Phàpanach gu ’m biodh eòlas aig daoinibh air na Sgriobtuiribh ’an cainnt sam bith, no idir ’s a’ cheud chainnt. Dh’ fhuadaich easbuig Bhrechin air falbh as an tìr e air son a bhi teagasg eòlas na cainnt’ ud. An déigh fantuinn àireamh bhliadhnachan air fògradh ’an Sasunn, thàinig e air ais do Alba, mu ’n bhliadhna 1543. Thòisich e air searmonachadh theagasgan an Ath-leasachaidh gu follaiseach, agus le mòr bhuaidh ’am baile Dhundeadh. Dh’ fhuadaich luchd-dreuchd na h-eaglais air falbh a rìs e. Chaidh e do thaobh ’s iar Alba far an do lean e air searmonachadh. Ach air do ’n phlàigh briseadh a mach ’an Dundeadh, phill e do ’n bhaile sin. Agus ged a bha mòran a’ tuiteam leis a ghalair ghabhaltach so, dh’ fhan Uiseart na ’measg a’ frithealadh chomhfhurtachdan nan sgriobtuirean doibh, agus chomhfhurtachdan corporra mar a b’ urrainn e. Thug fear de na sagartan ionnsuidh air a’ bheatha thoirt dheth an sin, agus an déigh caol-thearnadh o ionnsuidh a rinneadh air a thoirt suas do chumhachd a’ Chàrdinail, chaidh e do Dhuneidin. Bha nàimhdean folchuidh ga chuairteachadh a nis na h-uile ceum a dheanadh e, agus mheasadh iomchuidh a bhi giùlan claidheamh mòr roimhe gus a phears’ a dhionadh o ainneirt. B’e Iain Nocs a bha giùlan a chlaidheamh mu ’n àm so. ’An ùine ghoirid chaidh e do bhaile Hadington, far an do shearmonaich e agus á sin do Ormiston. Bha uachdaran an àite sin ’us fear no dithis eile de uaislean na dùthcha ’na chuideachd. Dh’iarr Iain Nocs a dhol còmhladh riu, ach cha do leig Uiseart so dha, ag
[205] radh, “
Pill gu ’
d chuid cloinn’,
is leòir aon duin’
a chur gu bàs aig an aon àm.”
Bha Nocs ’
na mhaighstir sgoil’ ’
an teaghlach duin’
uasail.
Air an oidhch’
an déigh do Nocs dealachadh ris chaidh an tigh ’
s an robh Uiseart a chuairteachadh le marc-
shluagh armaicht’,
agus Iarla Bhotuel air an ceann.
Bha ’
n Tàinisteir agus an Càrdinal fagus doibh le feachd eil’,
air sheòl ’
s nach robh dòigh air teicheadh,
no cur ’
n an aghaidh.
Dhiùlt an duin’
uasal aig an robh Uiseart air aoidheachd a thoirt suas doibh gus an do gheall Botuel air ’
fhocal gu ’
n dionadh e beath’
Uiseart o naimhdeas a Chàrdinail no mur b’
urrainn e sin a dheanamh,
gu ’
n tugadh e air ais d’
a chàirdibh e.
Thug an Càrdinal agus a’
bhan-
rìgh,
bantrach an rìgh,
air Botuel an gealladh so a bhriseadh.
Chaidh Uiseart a ghiùlan do Chill-
Rìmhinn agus fhàgail ’
an sin ’
na phriosunach an làmhaibh a nàmhaid.
Ged a dh’
oidhirpich cuid de uaislean na tìre stad a chur air cuthach a’
mhortair aig an àm so,
dh’
fhairtich orra sin a dheanamh.
Ghairmeadh Uiseart air beulaobh a Chàrdinail ’
s a luchd-
cuideachaidh, ’
s fhreagair e gu buadhach na h-
ochd cinn deug a bha ’
s a chùis dhìtidh ’
na ’
aghaidh.
Ach bu shuarrach sin acasan.
Chòird iad uile le aon ghuth e bhi air a losgadh gu bàs mar shaobh-
chreidmheach air an ath latha.
A réir na binn so,
thugadh a mach am mairtireach gu bhi air a losgadh ’
s an aon dòigh a rinneadh air Pàruig Hamilton.
Bha gunnaidhean mòr a’
chaisteil air an tionndadh ris an àite ’
s an robh an tòrr connaidh air a thogail,
a chum ’
s nach gabhadh dream sam bith de ’
chàirdean orra tighinn ga theasairgin.
Bha barra-
bhalla,
àrd-
thùir,
agus uinneagan a’
chaisteil air an crochadh thairis le eudach riomhach de obair ghréis,
agus suidheagana le cluasagaibh-
suidhe greadhnach air an sgaoileadh agus air an uidheamachadh mu bhonn nan uinneag,
far am feudadh an Càrdinal ’
s na h-
easbuigean iad féin a shìneadh aig an socair,
agus làn an sùl a ghlacadh mar àilghios d’
an cridheachaibh de phiantaibh bàis sheirbhisich an Tighearn,
a bha nis r’
a fhianuis do fhirinn Chriosd a sheulachadh le ’
bhàs.
Ann a bhi ga cheangal ris a’
phost iaruinn, ’
s na
[206] lasraichean a bhi ’
g iathadh uime gu goirid,
bha e ’
g earalachadh an luchd-
aimhirc leis an robh e air a chuairteachadh gun iad a bhi idir a’
gabhail oilbheum de fhocal Dé,
ged a bha iad a’
faicinn nam fulangais a bh’
air an ullachadh fa choinneamhsan;
dh’
aslaich e orra focal Dé a chreidsinn agus géill a thoirt dha.
An déigh do na lasraichean éiridh suas timchioll air,
sheall e rathad a’
chaisteil ’
s ghlaodh e mach, “
esan,
a tha nis an sud,
o’
n ionad àrdaicht’
ud a’
gabhail àilghios d’
a shùilibh o’
m phiantaibhsa, ’
am beagan laithean crochar a mach o ’
n ùinneig cheudn’
e féin,
agus e ’
n tàir co iosal, ’
s a tha e ’
n diugh ga shocrachadh féin ’
na uabhar.”
Bha ’
n tein’
a nis air lasadh suas gu fiadhaich garg,
agus ’
an tearc de mhionaidibh bha ’
chorp ’
na luaithre.
4. Cha robh easbhuidh molaidh aig a luchd-cuideachaidh féin air a’ Chàrdinal a chionn i bhi co misneachail; ach chuir àireamh nach bu bheag de mhaithibh na tìr’ an cinn cuideachd gu rian a ghabhail air stad a chur air obair a’ mhortaidh leis nach feudtadh giùlan ni b’ fhaide, mur robh iad toileach iad féin a thoirt thairis gu bhi nan saor chreich do’n mhortair ud gus an casgairt a réir a thoile féin. A measg na cuid a b’ aithnichte de bhuill na comhairle dìomhair so bha Iain Lesli, bràthair Iarla Rothais, Uilleam Circaldi, ’oighre, Pàruig Carmichael, agus Seumas Melbhil, de theaghlach Charbi. Bha àireamh maith de dhaoin’ a b’ isle ’an inbh’ a bha co daingnichte ’n an rùn ris na ceannardan féin ’s a’ ghnothuch. Tha cuid de luchd-eachdraidh a’ gabhail orra féin a dhearbhadh gur h-ann mar luchd-tuarasdail air son blàthachaidh maith pàighidh o rìgh Shasuinn a rùnaich na diùlanaich so an tìr a shaoradh o ’n mhortair ain-iochdmhor ud. Bha e soilleir gu leòir gu’n robh Eanruic ro dheònach air cur as do’n Chàrdinal air sheòl-eigin. Ach feudaidh neach sam bith a sheallas air a’ ghnothuch o thoiseach gu deireadh, ’an eachdraidh a’ ghniomh ’s an ama, e féin a riarachadh air a’ phuinc nach robh aobhar air bith eil’ aca sud air son an ni a rùnaich iad a dheanamh a thaobh a’ Chàrdinail, agus a choimhlion iad, ach dìreach gu’n robh iad a’ toirt seirbhis do Dhia leis a’
[207] ghniomh,
agus mar bu luaithe bhiodh breitheanas Dhé air a chur an gniomh ’
an aghaidh an duin’
eucoraich ud,
gur h ann a b’
fhearr,
co dhiù bha iad ceart no mi cheart ann a bhi tighinn a dh’
ionnsuidh na barail sin.
5. Air maduinn an ochdamh là fichead de cheud mhìos an t-samhraidh, fhuair sea fir dheug de’n mhuinntir ud a dh’ ainmich sinn a steach do Chaisteal mòr Chill-Rìmhinn a lion fear ’us fear agus dealaicht’ o chéil’ a measg luchd-oibre bha dol a steach—saoir ’us clachairean, de’n robh àireamh lionmhor a nis air an tuarasdalachadh air son an caisteal a chur ’an uidheam séisd a sheasamh, na’n éireadh sluagh na tìre ’na aghaidh air son an droch ghniomh a rinn e mu dheireadh, agus gach olc eil’ a rinn e. Cha robh fios aig neach sam bith nach b’ ann de ’n luchd-oibr’ a’ bhuidheann mhisneachail ud, o’n a bha iad a measg chàich. Ach ’n uair a fhuair iad uil’ a steach, ghlac iad fear gleidhidh a’ gheata, dhùin iad an geat’, agus ghléidh iad na h-iuchraichean. Ghabh iad an sin romp’ o sheòmar gu seòmar, agus mar a bha seirbhisich a chaisteil a’ coinneachadh riu, bha iad ga ’n glasadh a stigh, no ga ’n cur a mach as a chaisteal. Fhuair iad mu dheireadh gus an t-seòmar ’s an robh an Càrdinal ’na chodal. ’N uair a dhùisg e ’s a mhothaich e gu ’n robh ’n càisteal ’an làmhaibh a nàimhdean thug e ionnsuidh air teicheadh. Ach bha gach dorus glaiste. Ghlais e ’sheòmar air an taobh a stigh ’s dh’ oidhirpich e cùmhnant a dheanamh riu gu ’n caomhnadh iad a bheath’, ach cha tug iad gealladh sam bith dha. ’N uair a bha e ’diultadh fosgladh, ghlaodh iad air son teine. Dh’ fhosgladh an sin dorus an t-seòmair, ’s thilg an Càrdinal e féin sios ’an caithir ag éigheach “is sagart mis’ is sagart mise, cha mharbh sibh mi.” Leum Iain Lesli, agus Pàruig Carmichael air, agus shàth gach fear dhiubh a bhiodag ’na chorp. “Ach,” ars’ Seumas Melbhil, “ ’se tha ’n so obair agus breitheanas Dé ged is ann ’an uaigneas a tha iad.” Chuir e ’n sin roinn a chlaidheimh ri broilleach a Chàrdinail, agus thug e earail da aithreachas a dheanamh air son a bheath’ aingidh, ’s gu h-àraidh air son dòirteadh
[208] fol’
an duine dhiadhaidh sin,
Seòras Uiseart,
agus ars’
esan, “
Tha mi ’
n so a’
deanamh fianuis an làthair mo Dhé nach e eagal sam bith a th’
agam roimh olc a dh’
fheudadh tu dheanamh orm féin a tha toirt orm am buille so a thoirt duit,
ach a mhàin gu’
n robh thu, ’
s gu bheil thu a d’
nàmhaid do shoisgeul Chriosd.”
Air a so shàth e ’
chlaidheamh troimh’
choluinn an truaghain a dhà no thrì uairean,
agus bhàsaich e ’
glaodhaich, “
Is sagart mise!
is sagart mise!
mo nàire!
mo nàire!” ’
S gann a bha ’
n Càrdinal marbh ’
n uair a a dh’
éirich iorghail mhòr feadh a’
bhaile leis an sgeul a dh’
innis an dream a chuireadh a mach as a’
Chaisteal.
Chruinnich mòran de ’
n t-
sluagh mu choinneamh a’
Chaisteil, ’
s ghlaodh iad,
ciod a thachair do’
n Chàrdinal? ’
s gu’
m feumadh iad fhaicinn.
An sin ghabh an luchd-
tòrachd an corp agus chuir iad na luidhe sìnt’
e aig bonn na dearbh uinneig far an do shuidh e goirid roimhe sin ag amharc air piantaibh Uiseirt.
Smuainich an sluagh gu ’
n robh briathran bàis an duine mhaith sin a nis air an coimhlionadh, ’
s phill iad dachaidh gun tuilleadh a ràdh no dheanamh.
6. Bha deadh fhios aig Seumas Melbhil ’s aig a luchd-cuideachaidh gu’n robh iad a nis ’an suidheachadh cunnartach, agus gu ’m bitheadh cumhachd sìobhalt na rioghachd, agus gu h-àraidh cumhachd nam Pàpanach air an cleachdadh ’n an aghaidh féin. Agus mar sin ’s e rùnaich iad gun dìonadh siad iad féin ’s a’ Chaisteal co fad ’s a b’ urrainn iad, le còmhnadh chàirdean sam bith le’m b’àill tighinn a steach do’n daingneach còmhladh riu. Thàinig an Caisteal so nis gu bhi ’na uaimh Adullaim. Na h-uile neach air an robh eagal gu’n cuireadh na h-easbuigean Pàpanach làmh ann bhiodh iad sin a’ teicheadh a dh’ionnsuidh a’ Chaisteil mar gu ionad dìdein. Bha saorsainn ac’ a bhi mach ’s a steach as a’ Chaisteal mar a thogradh iad, a chionn muinntir a’ bhail’ a bhi bàigheil riu. Ach ’an ùine ghoirid chuir an Tàinisteir séisd ris an daingneach gus a glacadh. Cha robh aig’ ach beagan ghunnaidhean, ’s cha d’ rinn iad làthrach air ballaibh làidir na h-aitreibh ud. B’ éigin da ’n t-séisd a thogail; ach an uair a thuig rìgh na Frainge gu ’n robh
[209] Sasunn ag ullachadh air son còmhnadh leis na laoich ud a bha ga’
n dionadh féin ’
s a’
Chaisteal chuir e feachd lionmhor uaithe leis an robh ’
n daingneach gu h-
obann air a cuairteachadh air muir ’
us tìr air gach taobh.
Bha Iain Nocs air dol a steach do ’
n Chaisteal mu thoiseach an earraich roimhe sin,
agus bha muinntir Chill-
Rìmhinn air toirt gairm fhollaiseach dha gu bhi ’
na mhinisteir Pròstanach ac’
a’
searmonachadh theagasgan an Ath-
leasachaidh.
B’
ann ’
s a’
bhaile so agus aig an àm so a thòisich e air seirbhis fhollaiseach na ministrealachd.
Theireadh an luchd-
éisdeachd gu’
n robh a’
mhuinntir a chaidh roimh’
a’
cinnteachadh air geugaibh na Pàpanachd,
ach gu’
n robh am fear so ga bualadh aig a freumhaibh.
Cha do labhair Pàruig Hamilton no Seòras Uiseart riamh co geur ris an fhear so:
chaidh iadsan a losgadh,
agus cionnus a théid am fear so as?
Ach cha bu duin’
Iain Nocs a mhùchadh a sholus,
no chumadh air ais na b’
aithne dha air eagal Pàpa no sagart.
Bha coinneamh mhòr air a cumail eadar e féin ’
s luchd-
dreuchd na h-
eaglais Pàpanaich a bha fosgailte do mhuinntir a’
bhaile.
Lean buaidh chomharraicht’
a’
choinneamh so.
Chunncas leis na h-
uile nach robh seasamh cas aig na sagartaibh ri aghaidh an t-
soluis a thug Nocs o na sgriobtuiribh gu bualadh air saobh theagasgaibh ’
us cleachdaidhibh na Pàpanachd.
Dh’
aidich e ’
n làthair nan uile,
nach e mhàin gu’
n robh iad clì,
ach gu’
n robh e soilleir gu leòir dha féin gu’
m b’
i ’
n eaglais Phàpanach, —
eadar cheann ’
us bhuill mar bha i ann—
an t-
Ana-
criosd,
agus thàinig mòran de shluagh a’
bhaile gu bhi de ’
n aon bheachd ri Nocs.
Dh’
aithnich na sagartan a nis gu’
n robh cunnart ga ’
n cuairteachadh,
agus o nach b’
àill leò an fhirinn aideachadh,
rùnaich iad gach ìnnleachd a bha ’
n an comas a ghnàthachadh gus a cur sìos.
Agus tha cuid ag ràdh gu’
n tug so orra fios a chur air na Frangaich greasad a nall le’
n cuid armachd gu luchd teagaisg an Ath-
leasachaidh a sgapadh ri ceithir ghaothaibh nèimh.
Bha armachd nam Frangach co cumhachdach ’
s gu’
n tug iad bearnan mòr air ballachaibh a’
Chaisteil, ’
s b’
fheudar do ’
n luchd dìonaidh striochdadh
[210] air an là mu dheireadh de mhìos deireannach an t-
samhraidh,
1547;
ach air chumha gu’
m faigheadh iad féin uile dol as le ’
m beatha ’
s an saorsainn.
Ach an déigh so a ghealltuinn dòibh bhriseadh na cùmhnantan.
Thugadh air falbh iad uile do’
n Fhraing, ’
s chuireadh ’
n am prìosunaich ’
s na’
n tràillibh iad air bòrd luingeas ràmhach na tìre sin.
Bha iad air an ceangal le slabhraidhibh ri tobhtaichibh nan long sin, ’
s fo chruaidh smachd aig an luchd-
greasaid a bha os an ceann.
Ach fàgamaid a nis Iain Nocs ’
s a chomh phrìosunaich ’
n an suidh’
aig an cuid ràmh an sud.
6. Goirid an déigh bàis Sheumais V. phill Iarl’ Aonghais agus a chàirdean, na Dùghlasaich, do Alba. Thug rìgh Shasuinn ùghdarras dhoibh air son an cuid fearainn fhaotainn air ais. Gheall iadsan gu’n cuidicheadh iad rioghachd Alba thoirt fo riaghladh rìgh Shasuinn. Leig Eanruic, mar an ceudna, a nall do Alba na Morairean a ghlacadh ’n am priosunaich air monadh Sholabhaigh ’s a’ bhliadhna 1542, air chumha gu’n deanadh iadsan na b’ urrainn iad gu Alba thoirt fo riaghladh Shasuinn air sheòl air choreigin; agus mur soirbhicheadh leò gu’m pilleadh iad air ais do Shasunn. Bha na h-oidhirpean uaigneach a bha na daoin’ uaisle so a deanamh air a’ chumha bha ’n sud a choimhlionadh a’ meudachadh troimhe chéile na rioghachd. Ach ’n uair a thugadh an aire dhoibh ’s a thuig iad nach soirbhicheadh leò, thréig iad taobh Eanruic uile, ach Morair Lenocs. Chaidh esan air ais do Shasunn, ’s thug an rìgh dha ri pòsadh a’ bhain-tighearna Mairireat Dùghlas, nighean a pheathar, bantrach Sheumais IV., agus Iarl’ Aonghais. B’ iad so pàrantan Eanruic, Morair Dàrnlaidh, mu ’n cluinnear an déigh so. An déigh bàis Eanruic VIII. Shasuinn, ’s a’ bhliadhna 1547, thàinig a mhac, Eideard VI. a dh’ionnsuidh a’ chrùin, ’s gu’n e ach naoi bliadhn’ a dh’aois. Bha Diùc Shomerseit, le òrdugh ’athar, gu bhi ’na Thàinisteir air Sasunn gus an tigeadh e gu aois. ’An toiseach an fhoghair air a’ bhliadhna sin féin, bhris Somerset a steach air Alba, le feachd mara ’s tìre, gus an éignicheadh e na h-Albannaich
[211] a’
bhan-
righ òg a thoirt ri pòsadh do Eideard,
rìgh Shasuinn.
Thàinig na luingeas gu acair mu choinneamh baile nam Feasgan,
agus champaich an t-
arm air tìr air cùl a’
bhaile sin.
Thog an t-
Iarl’
Araineach armailt bu lionmhòire gu mòr na na Sasunnaich;
ach tre a dhroch riaghladh féin, ’
s nach gabhadh e comhairl’
a chuid oifigeach,
chuir an t-
arm Sasunnach an ruaig orra, ’
s chaill Alba ceithir mìle deug ’
s a’
bhlàr ud,
Blàr Phinci,
Di-
Sathuirn Dubh.
Rinn an aon bhlàr trì cheud ’
s trì fichead bantrach ’
an Duneidin.
Agus chuir e gu mòr an cunnart saorsainn na rioghachd.
Ach chuala Somerset tuairisgeul á Sasunn mu thimchioll cuid eigin a bha tolladh fodh’
aig a’
chùirt, ’
s phill e dhachaidh gun mòran buil a thoirt as a’
bhuaidh.
Ach bhris Iarla Lenocs ’
an déigh sud,
còmhladh ri armailt Shasunnach,
a steach air ceann a deas Alba, ’
s rinn e mòran call’
air feadh nan cearnan sin.
Bha Alb’
aig an àm so gu mòr air a roinn le cuid a bha ’
g iarraidh taobh Shasuinn a ghabhail air sgàth an Ath-
leasachaidh,
agus a’
chuid eile bhi’
n aghaidh nan teagasgan sin buileach.
Ach an déigh a’
bhlàir fhuiltich ud,
agus gach fòirneart eil’
a rinn Sasunn orra,
thionndaidh eadhon càirdean an Ath-
leasachaidh ’
an aghaidh na rioghachd sin;
agus mar sin fhuair na sagartan na bha iad ag iarraidh.
Bha ’
n Fhraing ’
us Sasunn aig an àm so a’
cogadh ri chéile, ’
s chaidh Alb’ ’
an comh-
bhoinn ris an Fhraing air son an cogadh an aghaidh Shasuinn a leantuinn.
Thainig àireamh maith Fhrangach a nall do Alba, ’
s chuidich iad leò na Sasunnaich a ghlan sguabadh a mach as an tìr.
Rùnaich na tighearnan Albannach aig an àm cheudn’
a’
bhan-
rìgh òg a chur a null do ’
n Fhraing,
gus a cuid iunnsachaidh fhaotainn aig cùirt na rioghachd sin;
agus chaidh a shònruchadh le Pàrlamaid,
a choinnich ann am baile Haddingtoin,
gu’
m biodh i air a pòsadh ri oighre crùin na Frainge.
Sheòl Màiri òg Stiùbhart o Alba ’
am mìos meadhonach an t-
samhraidh 1548,
agus ràinig i gu sàbhailte lùchairt Phàris ’
s an ath mhìos.
Bha Morair Erscin ’
us Morair Mac-
an-
Léigh aice mar oideachaibh
[212] fòghluim,
agus bha ceathrar bhan-
tighearnan òga còmhladh rithe mar chomh luchd cluiche,
air an robh Màiri gach aon diubh.
Theirteadh Màiridhean na ban-
righ riu.