[224] CAIB. XXVIII.
MAIRI.
DH’ FHAG ban-rìgh Màiri an Fhraing, nach robh i gu fhaicinn gu brath tuilleadh, air 15 là de cheud mhios an fhoghair 1561. Thàinig i air tìr ’an Lìbhte mu mheadhon an ath mhios air là co fliuch, ceathach ’s bu chuimhne le muinntir na dùthcha fhaicinn. Threòraich iad i le aoibhneas ’us iolach gu lùchairt Holirud. Bha i leigeadh oirr’ a bhi toilicht’ air son tìr a dùthchais fhaicinn, agus an onair a bha ’n sluagh a’ nochdadh dhi. Ach ’s an taobh a stigh bha a cridhe, ’s a spiorad àrdanach, leònta. Bha suidheachadh
[225] inntinn ’
us beachdan na bantraich òig so,
glé eadar-
dhealaicht’
o bheachdaibh an t-
sluagh a bha i nis a’
dol a riaghladh.
Bha e air a thoirt fainear d’
a taobh,
gu ’
n robh i mi-
fhortanach anns an luchd-
comuinn a measg an robh i air a togail suas o h-
òige.
Thug a màthair,
agus bràithrean a màthar dearbhaidhean soilleir air gu ’
n robh iad cuilbheartach,
fuilteach,
neo-
sgàthach ’
an toirt air aghart droch-
bheirt sam bith air an smuainicheadh iad ’
an aghaidh chàirdean na fìrinn,
agus neo-
sheasmhach ri ’
n gealladh,
co fad ’
s a gheibheadh iad sin freagarrach d’
an rianaibh ’
s an càil féin.
Agus,
ma ’
s fior na sgeòil,
bha i ni bu ro mhi-
fhortanaich na sin a thaobh a màthar-
chéile.
Ma tha firinn anns na tha luchd-
eachdraidh ag innseadh mu ’
n bhan-
rìgh ud,
Catrine de Medicis,
bha ban-
oide-
fhòghlum aig Màiri òig Stiùbhart co coirbte ’
s a b’
urrainn a bhi.
Leis na h-
uile ni a bh’
ann,
cha ’
n urrainnear a’
ràdh gu ’
n d’
fhuair Màiri an ceartas a b’
fhearr ’
na h-
òige.
Thàinig àireamh maith de luchd-
frithealaidh Frangach na cuideachd do Alba.
Nam measg sin bha sagart.
Air a’
cheud sàbaid an déigh dhi tighinn chum i ’
n t-
aoradh ’
an Abaid Holirud a réir dòigh na h-
eaglais Pàpanaich.
B’
i so a’
cheud aifrinn a thuirteadh ’
an Alba o chuireadh sios a’
Phàpanachd le Reachd Pàrlamaid;
agus bha ’
n sluagh ro dhiombach air son a’
bhan-
rìgh a bhriseadh air lagh na rioghachd.
Labhair Iain Nocs ’
na aghaidh ’
s a chùbaid air an ath shàbaid.
Thuirt e gu ’
m b’
fhearr leis déich mìle nàmhaid fo an cuid armachd fhaicinn a’
tighinn a steach do ’
n rioghachd gu a ceannsachadh,
na aon aifrinn a bhi air a cantainn innte.
Dh’
innis e na h-
aobharan a bh’
aig air son a bhi de ’
n bheachd ud.
Thuirt e nithe eil’ ’
an coimhcheangal ris a’
phuinc a bha cuid a’
meas eas-
urramach do’
n bhan-
righ.
Chaidh na nithe sin uile a ghiùlan d’
a h-
ionnsuidh.
Chuir i fios air an t-
searmonaiche, ’
s bha comh-
labhairt eatorra.
An uair a phill e air ais dh’
fheòraich a’
chàirdean deth a bharail air a’
bhan-
righ. “
Mheall mo bhreithneachadh mi,”
ars’
esan, “
mur ’
eil inntinn uaibhreach innte,
deas
[226] bhriathrachd chuilbheartach,
agus cridhe cruadhaicht’ ’
an aghaidh Dhé ’
us fhìrinn.”
Bhiodh i mar bu tric’,
aig an àm so,
a’
cur a’
comhairle ri ’
bràthair,
Iarla Mhàrr.
Rinn i Iarla Mhuraidh dheth an ath bhliadhn’
an déigh so,
an tiodal leis am bheil e air ainmeachadh le luchd eachdraidh.
Bha Iarla Mhuraidh a measg an fheadhainn bu sheasmhaiche de Mhorairean a’
Choimhthionail.
Bha e dol an lethsgeul na ban-
righ ’
s a’
cheud dol a mach,
ag iarraidh a bhi foighidneach rithe,
agus ùine thoirt di,
gus an tigeadh i gu inntinn a b’
fhearr.
Cha ghiùlaineadh Nocs le leithid sin de lethsgeul idir, ’
s tharruing so beagan eas-
còrdaidh eatorr’
aig an àm.
Ach ’
an ùine ghoirid thug Morairean a’
Choimhthionail an aonta dha gu’
m feudadh a’
bhan-
righ a bhi ’
g aoradh mar a b’
àill leatha ’
na h-
eaglais féin.
Cha d’
aontaich i riamh leis an Achd a rinn Pàrlamaid na rioghachd, ’
s a’
bhliadhna 1560,
a’
cur sios a’
Chreidimh Phàpanaich,
agus a cur a’
Chreidimh Phròstanaich air chois mar aidmheil na dùthcha;
ach bha i gu sàmhach a'
giùlan leis an òrdugh ’
s an robh nithe a nis,
le sùil ri gu’
n tigeadh àm a b’
iomchuidh air a’
Phàpanachd a chur air chois fathast.
Choinnich a’
Phàrlamaid ’
s a’
bhliadhna 1563,
agus chuireadh an gnothuch so fa chomhair na ban-
righ;
ach fhuaradh gu ’
n robh i co daingean ’
s a bha i roimh’ ’
an aghaidh a sheulachaidh.
Ach dh’
aontaich i gu ’
m biodh Ard-
easbuig Chill-
Rìmhinn air a chur am priosun, ’
s air a thoirt gu mòd air son e bhi frithealadh na h-
aifrinn.
2. Feudar innseadh ann an so gu’n do bhàsaich Màiri fhuilteach Shasuinn ’an ceud mhìos a’ gheamhraidh, 1559, ’s gu’n tàinig a piuthar a b’ òige, Ealasaid, thun na caithreach ’na h-àite. B’ i Anna Boulein màthair Ealasaid; ’s mar nach d’ aidich am Pàpa riamh gu’n robh e laghail do Eanruic i sin a phòsadh, bha na Pàpanaich uil’ a’ meas Ealasaid mar leanabh ain-dligheach, aig nach robh còir sam bith air tighinn thun na caithreach. Bha Ealasaid air a togail ’s a’ Chreideamh Ath-leasaichte. Bha i air a geur-
[227] leanmhuinn fhad ’
s a bha ’
piuthar air a’
chaithir.
Ach co luath ’
s a fhuair i féin an riaghladh dh’
aisig i ’
n rian aoraidh a chuireadh air chois ri linn a bràthar.
Dh’ éirich eas-còrdadh mòr eadar a’ bhan-righ agus Morairean a’ Choimhthionail mu’n àm so, air son ionnsuidh a thug i, tre a rùn-Chléireach, Lethington, air Iain Nocs a ribeadh ’s a dhìteadh, a réir an làgha, mar ciontach de cheannairc ’an aghaidh na ban-righ. Bha’n t-Ard-sheanadh an déigh ùghdarras a thoirt dhasan coinneamh a ghairm uair sam bith a chitheadh e cunnart ag éiridh do aobhar an Ath-leasachaidh. Shaoil leis-san gu’m fac e sin, agus sgrìobh e litir air son coinneamh a ghairm, ’s ghnàthaich e cainnt a bh’ air a meas cruaidh ’an aghaidh na ban-righ. Ach an déigh a bhi air a shumanadh ’an làthair na h-Ard-chomhairl’, agus a bhi air a chasaid gu geur ’an sin le Lethington, dhìon se e féin co gleusta, curanta, ’s gu ’n do shaor a’ Chomhairl’ o na h-uile dìteadh ’us cunnart e. Ghabh a’ bhan-righ am breitheanas sin gu h-olc, ’s chaill Lethington a fàbhar gu h-iomlan air son a chion soirbheachaidh ann an casaid Nocs. Cha robh leithid so de oidhirpean a’ lughdachadh misneachd nam Pròstanach, ach bha iad a’ cuideachadh an sùilean fhosgladh gu bhi faicinn ni b’ fhearr co ris a bha ’n gnothuch.
3. Bha comh sgrìobhadh aig an àm cheudn’ a’ dol air aghart eadar ban-righ Ealasaid Shasuinn, agus Màiri, mu thimchioll a pòsaidh. Bha Ealasaid ag ràdh gu’n do bhòidich i nach pòsadh i ’m feasd. Bha fios aice mar an ceudna gu’m bi ban-righ Màiri an t-oighr’ a b’ fhaisge dhi féin air crùn Shasuinn; ach cha bu toil leatha bhi toirt iomraidh idir air sin. Bha ’càirdean ro dheònach air gu’m pòsadh Màiri; agus bha Ealasaid a’leigeadh oirre nach robh dad aice féin an aghaidh i phòsadh. Agus bha i ’dol co fada ri bhi ’moladh a leithid sud ’s a leithid so de àrd mhaithibh Shasuinn dhi air son fir-pòsda; ach an uair a bhiodh an gnothuch a’ fàs cosmhuil ri ni eigin de chruth a ghabhail, thilgeadh i rud eigin ’s an
[228] rathad a dheanadh eu-
comasach gu ’
n tachradh am pòsadh,
gus mu dheireadh an d’
aithnich Màiri gur h-
ann a bha’
n té eil’
a’
caitheamh bhead oirre, ’
s an do rùnaich i gun a comhairl’
a chur rithe tuilleadh.
Roghnuich i féin mar a fear pòsda Morair Eanruic Dàrnlaidh,
mac bu shin’
Iarla Lenocs,
d’
am bu mhàthair a’
bhan-
tighearna Mairireat Dùghlas.
Phòs i Morair Dàrnlaidh air an naoidheamh là fichead de mhìos deireannach an t-
samhraidh,
1565.
Chuireadh fios gu Ealasaid Shasuinn gu’
n robh i air pòsadh,
sgeul a thug i dearbhadh gu leòir air a bhi mi-
thaitneach dhi.
Bha cuid de àrd mhaithibh Alb’
a bha mi-
riaraichte leis a’
phòsadh so.
Bha Dàrnlaidh agus an teaghlach d’
am buineadh e na’
n dù Phàpanaich;
agus tha cuid ag ràdh gur h-
ann air son sin a bha Iarla Mhuraidh ’
na aghaidh,
agus their cuid eile gur h-
ann a bha naimhdeas dìomhair eadar an urra mhòr so agus teaghlach Lenocs.
Dh’
fheudadh an dara ni dhiubh sin a bhi ’
meudachadh an ni eile.
Co dhiù dh’
éirich an t-
Iarla Muireach, ’
s an t-
Iarl’
Araineach, ’
us Gleanncàirn, ’
us Earraghàel, ’
us Rothes,
le’
n cuid daoin’,
ann an ceannairc an aghaidh na ban-
righ goirid an déigh a pòsaidh.
Bha iad air am misneachadh le Ealasaid Shasuinn gu sin a dheanamh;
ach cha robh sluagh na dùthcha fathast air fàs co sgìth de Mhàiri ’
s gu’
n tilgeadh iad dheth ’
n chaithir i.
Mharcaich i féin ’
s Morair Dàrnlaidh air ceann an airm a dh’
éirich ’
na h-
aobhar,
agus ’
an ùine ghoirid sguab iad a mach as an rioghachd Iarla Mhuraidh ’
s a’
chuideachd.
Ruith iad an sin gu cùirt ban-
righ Ealasaid, ’
an dùil gu’
n dìonaidh i iad;
ach ’
s ann a leig i oirr’
a bhi ro fheargach riu.
Ghairm i tearc dhiubh ’
na làthair, ’
s chuir i ’
cheist riu ’
an làthair an Toscair Fhrangaich,
an tug no nach tug ise misneachd dhoibh gu éiridh ’
an aghaidh am ban-
righ féin?
Rinn iad gnè de dh’
aideachadh nach tug, ’
s dh’
fhuadaich i air falbh as a fianuis iad,
ag ràdh gu’
n cuireadh an ni a rinn iad droch eisimpleir fa chomhair a cuid iochdrana féin.
Phill na fògarraich allabanach an sin air
[229] ais thun na crìch’,
agus fhuair Iarla Charlile fios gu h-
uaigneach o Ealasaid,
na h-
Albannaich a chumail suas air a costas-
se,
gus am faigheadh iad àm iomchuidh air pilleadh d’
an dùthaich féin.
4. Cha robh Dàrnlaidh ’s a’ bhan-rìgh fad pòsda ’n uair a thàinig iad gu cur a mach air a chéile. Bha esan ro bhras, uaibhreach ’na spiorad, ’s cha bhiodh e idir riaraichte gus am faigheadh e ’n crùn Pòsda, mar theirteadh ris ’an Alba; ’se sin e bhi ’s an aon inbhe ris a’ bhan-rìgh féin a chionn e bhi pòsd’ aice. Cha robh bhan-rìgh deònach air sin thoirt dhà, co luath, co dhiù gun a comhairl’ a chur ris a’ Phàrlamaid. Ach ged a bha so ’na aobhar mòr còmhstri eatorra, ’se rinn an gnothuch ni bu ro mheasa, gu ’n tug Dàrnlaidh gnùis do ’n fheall chomhairl’ eagalaich a rinn cuid de àrd-mhaithibh na tìr’ air son Risio, rùn-chleireach na ban-rìgh, a chur gu bàs ’am fuil fhuair, mar theirear. B’ Eadailteach Risio so. Thàinig e gu cùirt Alb’ ’an cuideachd Toscair Shabhoidh ’s an Eadailt a tuath. Bha e’na dheadh fhear-ciùil, agus gleusta, seòlta, ann an toirt gnothuich air aghart. Dh’ éirich e àrd ’am fàbhar na ban-rìgh. Bha peinsean aig o ’n Phàpa. Cha robh ni a’ dol air aghart ’an Alb’ a measg muinntir an Ath-leasachaidh nach robh e deanamh aithnichte do chùirt na Roimhe. Tre a sheòlaidhibhsan, chuir a’ bhan-rìgh a seula ris a chomh-bhoinn eagalaich ud a bh’ eadar na Gùisich, bràithrean a màthar, agus am Pàpa, ’s rìgh na Spàinne gus an creideamh Ath-leasaichte chur sios ’s an Roinn-Eorpa leis na Pròstanaich uil’ a chur gu bàs. B’e tòiseachadh na h-oibre fuiltich so an casgradh mòr a rinneadh air Pròstanaich na Fraing’ air là Naoimh Bhartolmeuis, 24 de cheud mhios an fhoghair 1572. Cha robh ach cuid de na h-ais-innleachdaibh so a’ briseadh a mach mu thimchioll Risio aig an àm. Co dhiù bha na Pròstanaich ’an Duneidin ag àithneachadh nach bu deadh charaid doibh e. Ach ’s e bh’ aig Dàrnlaidh ’na aghaidh, gu’n robh e féin ’s a’ bhan-rìgh ro mhòr aig a chéile. Air oidhche an naoidheamh là de dhara mios an earraich, threòraich Dàrnlaidh ceathairn maith de dhaoin’ uaisl’ a steach do sheòmar uachdrach
[230] an lùchairt Holirud.
Bha bhan-
rìgh na suidh’
aig suipeir còmhladh ri tearc de mhuinntir a teaghlaich a measg an robh Risio.
Thàinig Dàrnlaidh a steach do ’
n t-
seòmar, ’
s Morair Rutbhen air a shàil, ’
us oighre Rutbhen agus Seòras Dùghlasach, ’
us feadhainn eil’
air an cùl sin,
ullamh gus an luchd-
treòrachaidh a chuideachadh.
Dh’
fheòraich a’
bhan-
rìgh ciod bu chiall do’
n iomairt ud.
Thuirt Morair Rutbhen ri Risio ’
e bhi ag éiridh,
nach b'
àite sud air a shon.
Dh'
éirich a’
chuideachd a bha ’
na ’
n suidhe, ’
s rinn Risio greim air a’
bhan-
rìgh,
ach an dionadh i e.
Chaidh a ghreim a spionadh uaith’ ’
an tiota, ’
s a sguabadh a mach as an t-
seòmar,
do ’
n t-
seòmar a b’
fhaisg,
agus á sin do rùm eile.
Bha dùil ac’
a thoirt gu crois a’
bhail’
agus a chur gu bàs gu follaiseach.
Ach chual’
iad fuaim air taobh a muigh na h-
aitreibh air a mhionaid so; ’
s mar gu ’
n gabhadh iad eagal,
gu ’
n tigeadh cuid-
eigin ’
s an eadreigin a bheireadh uath’
e,
throimh lot iad gu bàs e le ’
n cuid armachd far an robh iad.
Dh’
fhàgadh an fhuil air làr an t-
seòmair gun ghlanadh ré ùine fhad’
an déigh sud,
agus chitheadh luchd-
amhairc sam bith a thigeadh an rathad an làr dearg leis an fhuil ré iomadh bliadhna.
Agus tha spotan dearga ri ’
m faicinn ann gus an diugh; ’
s their luchd-
gleidhidh an Talla Rioghail ud,
gur h-
ann leis an fhuil a chaidh a dhòirteadh,
dìreach trì ceud bliadhna roimhe so,
a tha làr an t-
seòmair ud mar sud air a dhath.
Cha d’
rinneadh atharrachadh sam bith air na seòmraichibh o’
n uair ud. ’
Am feadh a bha obair a’
mharbhaidh a dol air a h-
aghaidh bha bhan-
rìgh gu frasach a’
sileadh dheur agus ag aslachadh orra gun iad ga mharbhadh. ’
N uair a thuig i gu ’
n deachaidh an deò as,
thiormaich i a deòir, ’
s thuirt i gu ’
n smuainicheadh i ’
nis air cionnus a dheanadh i dioghaltas. ’
An déigh a’
ghniomh fhuiltich so,
chum na mòrairean ud a’
bhan-
rìgh ’
na priosunach ’
an lùchairt Holirud car tamuill,
gu ’
n duin’
a leigeadh fagus dhi ach a fear-
pòsda.
Bha iad an dùil gu ’
n atharraicheadh iad uachdaranachd na rioghachd gu buileach.
Ach thug ise air Dàrnlaidh na h-
uile ni a bha o thoiseach gu deireadh timchioll air a’
mhort ud aideachadh.
[231] Dhìt e càch uil’
agus thuirt e nach robh coire sam bith aige féin ris.
Leig a bhan-
rìgh oirre gu ’
n do chreid i sin.
Ach fhuair i dearbhadh an déigh làimh,
gu ’
n robh e co ciontach ri càch.
Bha rathad uaigneach fo ’
n talamh a mach as an luchairt,
air nach robh fìos ach aig tearc de mhuinntir an teaghlaich.
Dh’
iarr a’
bhan-
rìgh ’
us Dàrnlaidh cead air an luchd-
gleidhidh a bh’
oirr’,
a dhol do sheòmar eile gu beagan tàimh a ghabhail.
Chaidh i féin ’
us Dàrnlaidh air am màgaibh tre ’
n t-
slighe dhùldaidh,
dhuirch ud,
gus an d’
fhuair iad a mach fo ’
n ghàradh a bha ’
cuairteachadh na lùchairt. ’
N uair thàinig iad air uachdar an talmhainn ’
an sin,
air an oidhche reòtht’
earraich ud,
bha beagan mharcach a’
feitheamh orra ’
s dà dhiollaid falamh anns an do shuidh a’
bhan-
rìgh ’
s a companach.
B’
i ’
n ath-
sgeul a chuala na Morairean a bha ga gleidheadh gu ’
n robh i ’
n Dunbarr.
Chuir i fios a sin gu a càirdibh air feadh na dùthcha iad a thional da h-
ionnsuidh.
An tearc de laithibh bha còrr ’
us ochd mìle saighdear air tighinn gu a bràtaich.
Mharsail i air ceann na h-
armailt do Dhuneidin, ’
s b’
éigin do na Morairibh ceannairceach teicheadh le ’
m beatha.
Bha Iarla Mhuraidh ’
s an fheadhainn eil’
a rinn ceannairc còmhladh ris air pilltinn á Sasunn aig àm an troimh’
chéil’
a thachair an déigh bàis Risio.
Agus o nach robh fios aig a bhan-
rìgh ciod a dheanadh i,
no co as an earbadh i,
thug i maitheanas do Iarla Mhuraidh, ’
s ghabh i steach ’
na ’
comhairl’
e gus a cuideachadh ’
an dioghaltas a dheanamh air mortairibh Risio.
Aig an àm cheudna dh’
fhàs i ni b’
fhuathaich air Dàrnlaidh na bha i riamh, ’
s dhealaich iad gu buileach ri chéile.
Dh’
aiseadadh a’
bhan-
rìgh air prionnsa,
Seumas VI.,
air an naoidheamh là deug de mhios meadhonach an t-
samhraidh.
Aig àm baistidh an naoidhein so,
beagan làithean an déigh sin,
chaidh Dàrnlaidh a philleadh air falbh gu tàireil o ’
n dorus,
gun chothrom fhaotainn a leanabh féin fhaicinn.
Mar a bha ’
m briseadh eadar a’
bhan-
rìgh ’
s a fear-
pòsd’
a’
sior dhol am farsuingeachd,
bha fear eile de mhaithibh na rioghachd ag éiridh ann am fàbhar aig a bhan-
rìgh.
B’
e so Iarla
[232] Bhotueil,
duin’
aobhail olc,
a bha ’
n déigh roinn mhòr de ’
ùin’
a chur seachad air tir-
mòr na h-
Eòrp’,
agus air mòran de dhroch cleachdaidhean nan tìrean sin a thoirt dachaidh leis.
Bha ’
n duin’
ais-
innleachdach so a’
treòrachadh na ban-
rìgh gu mullach creig’
uamhasaich gus a tilgeadh sios.
Chaidh Dàrnlaidh a thàmhachd do thigh ’
athar ’
an Glascho.
Dh’
fhàs e tinn leis a bhan-
ghucaich an sin. ’
N uair a chaidh e gu maith am feabhas chaidh a’
bhan-
rìgh a shealltuinn air, ’
s leig i oirre gur h-
ann a bha i ro thaingeil air son e bhi air a chaomhnadh, ’
s gu ’
n robh i maitheadh dha na h-
uile coir’
a bha ri chur as a leth.
Le mòran brìodail,
dheth ’
m b’
urrainn i pailteas a’
chleachdadh,
bhreug i leatha gu ruig Duneidin e; ’
s o nach robh e gu h-
iomlan fathast saor o lagachadh an tinneis,
chomhairlich i,
gu ’
n cuireadh e seachad beagan laithean ’
an tigh Mhanach air taobh a muigh ball’
a’
bhaile ris an abradh iad Eaglais an achaidh.
Bhiodh a’
bhan-
righ féin gu maith tric a’
tighinn a shealltuinn air an sin.
Bha i còmhladh ris air oidhche na sàbaid an naoidheamh là de cheud mhios an earraich.
Aig uair àraidh, ’
n uair a bha e teannadh ri bhi gu maith anmoch,
smuainich i,
mar gu ’
m b’
eadh le gradaig,
air ni a bh’
air dol as a cuimhne;
gu ’
n do gheall i bhi ’
làthair aig pòsadh aon de cuid searbhantan,
agus dannsadh air a’
bhanais.
Bha i air a bonnaibh gu falbh ann am mionaid;
phòg i a fear-
pòsda, ’
s leig i soiridh ghràidh leis.
Air an oidhche sin féin thàinig cuid de sheirbhisich Iarla Bhotueil,
gu folchuidh thun na h-
eaglais.
Bha mòran fùdair ac’,
a fhuair iad air a chur an òrdugh ’
s an t-
seileir a bha fo ’
n eaglais,
dìreach fo sheòmar leaba Dhàrnlaidh.
Bha iuchraichean meallt’
aca leis an d’
fhuair iad a stigh.
Mu dhà uair ’
s a’
mhaduinn thàinig an t-
Iarla fèin a dh’
fhaicinn an robh gach ni ’
an òrdugh.
Bha na leusan tein’
ac’
air an cur ’
na ’
n àite goirid roimhe sin, ’
s cha b’
fhada gus an do las am fùdar, ’
s an deachaidh an eaglais na smùid do na speuraibh.
Chualas am fuaim anns gach ceàrna de ’
n bhaile. ’
N uair a shoilleirich an là,
fhuaradh cuirp Dhàrnlaidh ’
s a ghille-
frithealaidh ’
s an lios ri taobh làthrach na
[233] h-
eaglais.
Chaidh Botuel a shealltuinn air a’
chorp,
mar a chaidh muinntir eile, ’
s phill e dh’
ionnsuidh na ban-
rìgh a dh’
innseadh mar a thachair, ’
s a’
gabhail air a bhi làn iongantais mu cionnus a b’
urrainn a leithid tachairt.
Ghabh a’
bhan-
rìgh a biadh maidne gu neo-
smuaireanach. ’
An seachduin no dhà,
chaidh i mach thun na dùthch’
a chluiche còmhladh ri Botuel ’
us dithis no thriùir de Mhorairaibh eile.
Bha fios aig na h-
uile gu ’
m b’
e Botuel am priomh ghniomhair ’
am mortadh fhir-
pòsda na bàn-
rìgh.
Fhuair Lenocs,
athair an fhir a mhortadh,
cothrom Botuel a shumonadh gu mòd agus a chasaideachadh mar mhortair a mhic.
Fhuair a’
bhan-
rìgh là air òrduchadh anns am feumadh am mòd suidhe.
Ach bha ’
n ùine co goirid ’
s nach b’
urrainn Lenocs na fianuisean uil’
a tharruing, ’
s na nithe eile fhaotainn ’
an òrdugh air son na cùise.
Dh’
oidhirpich e tuilleadh ùine fhaotainn leis an là chur a mach ni b’
fhaide.
Cha ’
n fhaigheadh e sin no taing. ’
N uair a thàinig an ceann là ’
s gun Lenocs ullamh air an son,
thàinig Botuel a steach do Dhuneidin le cuig mìle marcach armaichte.
Bha na fianuisean air an cur air falbh as an rathad,
no ga ’
m foluch féin, ’
s bha fios aig an t-
seòrsa bhreitheamhna a bh’
ann gu’
n cuireadh Botuel gu bàs cuid diubh féin na ’
n abradh iad ni sam bith ’
na aghaidh. ’
S e bun a bh’
ann shaor iad e o na h-
uile coire ’
s a’
ghnothuch.
Chaidh neart thar neart.
5. Chuir Botuel uaith’ a bhean phòsda féin, le lethsgeul gu’n robh i ro fhagus ’an dàimh dha; agus an déigh iomadh car clìceach, carach, a chur dhiùbh ’s a’ bheagan sheachduinibh sin, phòs ban-righ Màiri e air a’ chuigeamh là deug de cheud mhìos an t-samhraidh, dìreach trì miosan an déigh dha a ceud fhear-pòsd’ a mhortadh; ach ’s pòsadh gun sìth bh’ann, araon doibh féin ’s do’n rioghachd. Cha b’ fhada gus an do bhris nàdur coirbte Bhotueil a mach co fiadhaich ’s gu’n tàinig a beatha gu bhi glé shearbh do’n bhan-righ. Cha tàmhadh Botuel gus am faigheadh e sealbh air a’ phrionns’ òg, agus mar a bha fios aig na bha timchioll air a’ chùirt gur h-ann air son a mhilleadh a bha e ga iarraidh rinn iad
[234] an dìchioll air a chumail uaithe.
Ach cha ghiùlaineadh an dùthaich ni b’
fhaide le leithid sud de chùirt thruaillidh.
Dh’
éirich Iarla Mhortoin, ’
us Mhaitlaind, ’
us feadhainn eil,
aig’
an robh dearbh-
chinnt air gu ’
m b’
esan am mortair,
gus a thilgeadh a mach as an nead a bha a dol a dheanamh dha féin.
Thàinig iad orra ’
s iad gu neo umhailleach a’
fleadhachas ’
an Caisteal Mhorair Borthuic.
Theich iad gu grad á sin,
a bhan-
righ air a cur ’
an cruth gille bùird.
Ràinig iad Caisteal Dhunbàrr,
air an robh robh Botuel ’
na cheannard.
Chruinnich iad dà mhìle saighdear ’
an sin leis an d’
oidhirpich siad iad féin a dhìonadh o na Morairibh ceannairceach.
Sheas iad air cnoc Charberri,
dlùth air làthrach blàr Phinci.
Bha so air a’
chuigeamh là deug de mhìos deireannach an t-
samhraidh,
dìreach mìos iomlan an déigh dhoibh pòsadh.
Thàinig na Morairean,
le ’
n luchd-
leanmhuinn as an déigh an sud, ’
s sheas iad f’
an comhair.
Ach cha b’
fhada gus an d’
aithnich a’
bhan-
righ nach tarruingeadh duine de na bh’
air a taobh arm á truaill air a sgàth.
Bha fios aca co bh’
ann Botuel, ’
s ciod de’
n robh e ciontach.
Thòisich iad a’
sgapadh ’
n an ceudaibh ’
s n’
an leth-
cheudaibh,
an sud ’
s an so.
Chaidh fear dhiubh a null le ’
shleagh gu ceannard an airm eile, ’
s leig e sìos i air a bheulabh,
mar chomharr air gu’
m bu leòsan a’
bhuaidh.
Ged bu chruaidh so b’
fheudar do Mhàiri a ghiùlan.
Chomhairlich i do Bhotuel an àraich fhàgail.
Ghabh e ’
chomhairle so.
Chunnacas e ’
toirt a làimhe dhi ’
s a’
marcachd air falbh.
Cha ’
n fhac iad a’
chéile tuilleadh.
Thug esan am muir air,
le tearc de luchd-
leanmhuinn eucorach coslach ris féin.
Lean e greiseag air a bhi ’
na chreachadair mara;
chaidh a ghlacadh ’
s a chur ’
am prìosun’
an Lochluinn a deas,
far an do bhàsaich e ’
na amadan deich bliadhn’
an déigh so.
6. Thug Màiri suas ì féin do na Morairibh, ’an dùil gu’m buineadh iad fathast rithe mar bhan-righ, ’s gu ’m biodh iad umhal dhi. Thug iadsan ’air ais gu buaidh-chaithreamach i gu Duneidin air an fheasgar sin féin. Mar a bha iad ga treòrachadh air mharcachd tre shràidibh a’ bhaile gu tigh a’ Phrobhaist, ’s a cuid
[235] fuilt sgaoilte sìos mu ’
broilleach, ’
s a h-
aghaidh air atadh le deuraibh,
bha muinntir a’
bhaile ’
sealltuinn a mach air na h-
uinneagaibh,
agus ’
n an seasamh ’
s na dorsaibh,
a’
tilgeadh mar athais oirre na nithe d’
an robh i ciontach.
Dh’
éirich connsachadh mòr a measg nam Morairean ’
us luchd riaghlaidh a’
bhaile mu ciod bu chòir a dheanamh rithe.
Bha Nocs agus Seòras Buchanan a’
cumail a mach ma bha righrean,
no luchd-
riaghlaidh,
ciontach de mhortadh,
no droch ghniomh,
gu’
m bu chòir an toirt gu ceartas agus an cur gu deuchainn air son am beatha mar mhuinntir eile.
Ach ’
s e rinn iad aig an àm a cur ’
na prìosunach do chaisteal làidir a bh’
air eilean Lochlebhein,
agus paipeirean ullachadh ris am feumadh i a seula ’
chur gu ’
n robh i ’
leigeadh dhi nan uile nithe ’
bhuineadh do rioghachadh ann am fàbhar a mic,
agus gu’
m biodh a bràthair,
Iarla Mhuraidh, ’
na Thàinistear na rioghachd gus an tigeadh a mac gu aois.
B’
eigin di aontachadh ris na cùmhnantaibh sin uile, ’
s nithean eile aig an robh coimh-
cheangal riu.
7. ’S gann a bha Màiri aon mìos deug na prìosanach ’an Caisteal Lochlebhein ’n uair a fhuair i rian air teicheadh. Chuireadh fear de fhreiceadain a’ Chaisteil air falbh roimhe sin fo amharus gu’n robh e ’deanamh seòl air a leigeadh air falbh. Ach bha comh sgrìobhadh eadar am fear so agus giullan òg eil’ a bha ’s a’ Chaisteal, a ghabh an rian a chaidh a theagasg dha air a’ bhan-righ a leigeadh air falbh. Bha fear a’ Chaisteil a’ cur na h-iuchrach air ceann a’ bhùird ’n uair a bhiodh e aig a’ bhiadh. Leig an t-òganach ud, a bha ’na fhear frithealaidh aige, le ’nèipicin tuiteam air a’ bhòrd, air muin na h-iuchrach; an uair a bha e ’togail an nèipicin thog e ’n iuchair leis. Bha gach ni eil’ ullamh an uair sin, ’s ghrad dh’fhalbh e gu tìr le Màiri ’s le a maighdinn sheòmair, a’ glasadh a’ Chaisteil ’na dhéigh. Bha Morair Seton le pàirtidh chàirdean a’ feitheamh air bruaich an loch. Chaidh a’ bhan-righ ’na diollaid air ball, ’s mharcaich i gu Caisteal Nidri, ’s air an ath latha gu Hamilton. Chuir i fios a dh’ ionnsuidh
[236] nam Morairean a shaoil leath a bhi dìleas dhi, ’
s choinnich àireamh maith dhiubh. ’
Am beagan làithibh bha sea mìle saighdear aig a brataich.
Rùnaich i féin ’
s a luchd comhairle gu ’
m biodh i air a cur do Chaisteal Dhunbartoin gus a pearsa bhi tearuinte, ’
s gu’
n cogadh na saighdeara gus am faigheadh iad air a h-
aiseag i gu cumhachd.
Cha d’
fhuair an Tàinistear ri ’
chéile ’
s an ùine ghoirid ud ach ceithir mìle saighdear;
ach rùnaich e leis an àireamh sin féin a dhol an coinneamh armailt na ban-
righ.
Mhàrsail ise air ceann a h-
airm féin gu Dunbarton;
bha baile dìreach air an t-
slighe a dh’
fheumadh i gabhail an sin:
agus dh’
fheumadh iad gabhail troimh chaol shràid a bha ruith tre ’
n bhaile sin.
Mu ’
n àm an robh iad a tighinn a stigh do ’
n bhaile,
bha a chuid daoine féin aig an Tàinisteir air an tarruing ’
an òrdugh air cùl nan gàraidhean ’
s nan craobhan a bha ’
s a choimhearsnachd,
far am biodh iad fo dhion.
O na h-
ionadaìbh dionaidh sin loisg iad air armailt na ban-
rìgh, ’
s mharbh iad mòran diubh, ’
s an déigh greiseag chòmhraig a chumail ri arm an Tàinisteir b’
éigin doibh an cùl a thionndadh, ’
us teicheadh.
Chaidh mòran a mharbhadh ’
s an ruaig.
An uair a chunnaic a’
bhan-
righ thruagh a h-
armailt air an sgapadh ri ceithir ghaothaibh nèimh,
thionndaidh i ceann a h-
eich gu deas, ’
s cha do lasaich i féin ’
s an tearc a bha còmhladh rith’
eang gus an d’
ràinig iad Abaid Dhundreanain air cladach Sholabhaigh,
trì fichead mìl’
o’
n àite ’
s an do chuireadh am blàr.
Bha fios aice nach robh e sàbhailte dhi fuireach ni b’
fhaide ’
an Alba, ’
s rinn i air son a dhol thar muir gun dàil.
Chomhairlich a luchd coimhideachd dhi dhol do ’
n Fhraing far am faigheadh i gabhail rithe gu caoimhneil ’
na h-
airc;
ach bha Màiri ni bu sgìthe de ’
n Fhraing na bha fios acasan.
Roghnuich si i féin a thilgeadh air caoimhneas ban-
righ Ealasaid.
Sheòl i null air a chaol ’
s thug i suas i féin do ’
n cheud oifigeach Shasunnach a thachair rithe.
Chum Ealasaid i na priosunach naoi bliadhna deug.