---

[14]

CAIB. III.

TIGHINN AN T-SOISGEIL.

Co luath ’s a thuig na Caledònaich, no Coilltich Alba, gu’n d’ fhalbh na Ròmhanaich, dh’ fhàs iad ni bu ro dhàine na bha iad roimhe gus an coimhearsnaich ’an ceann a deas an eilein a chreachadh ’s a’ cheannsachadh. ’S mar a bha iad sud co fada fo chìs aig na Ròmhanaich a bha deanamh obair na saighdearachd uile, bha iad an déigh cleachdaidhean cogaidh a leigeadh dhiubh, ’s cha b’ urrainn iad seasamh ri cumhachd ’us cruadal nan Tuathach. Agus o nach robh iad idir air son géilleadh dhoibh, ’s e rinn iad fios a chur air àireamh mòr shaighdearan as a Ghearmailt, da ’m b’ ainm Anglo-Sacsonaich, a bha ainmeil air son an treubhantais ’an cogadh. Thàinig na h-eilthirich ud a nall ’nam buidhnibh lìonmhor, agus le còmhnadh na muinntir sin chaidh aig na Breatunnaich air na tuathaich a ruagadh air ais do an dìdeanaibh beanntachail féin. Ach cha b’ fhada gus an do ghabh iad aithreachas as an earbsa ’chuir iad ’s na coigrich ud. ’N uair a chunnaic na Sacsonaich gu’n robh ’n tìr taitneach do’n t-sùil, ’us maith a chum bìdh, ’sann a dh’ fheumadh iad an cuid féin a dheanamh dhi. Thòisich an luchd-dùthcha air brùchdadh a nall g’an cuideachadh, ’s an ùine nach robh fada chaidh ac’ air seann luchd-àiteachaidh na tìr’ a’ sguabadh a null do’n oisein ris an abrar Ueilse, agus Còrnbhal, far an deachaidh ac’ air iad féin a dhionadh ré ùin’ o ’naimhdibh, ’s an robh iad a’ gnàthachadh an seann chainnt fein agus an seann laghanana. Ach fadheòidh chaidh an ceannsachadh ’s an cur ri rioghachd Shasuinn. Co dhiù tha ’n sliochd ’s a’ chuid ud de’n tìr gus an la ’n diugh, a’ labhairt seann chainnt

---

[15] Bhreatuinn. ’N uair a ghabh na coigrich ud sealbh air a chuid bu mhò ’s a’ b’ fhearr de’n tìr rinn iad, còmhladh ris gach caochladh eile, atharrachadh ainm a thoirt oirre. ’N an cànain féin theirteadh Angeli-land, no Angli-land rithe, air a ghiorrachadh ’s air a chaochladh a nis gu England. Ach ’s e thug seann luchd-àiteachaidh na tìre, araon na Ueilsich, ’s na tuath Bhreatunnaich air na coigrich ud, Sasgonnaich, agus Sasgoinn ris an duthaich, ’se sin air a ghiorrachadh ’s air a mhìneachadh, Sasunnaich agus Sasunn, mar a their na Ueilsich, ’s na Gàeil, ’s na h-Eireannaich gus an la ’n diùgh.

2. Fhad ’s a bha ceann a deas Bhreatuinn, no mar a theirear ris a nis, Sasunn, ’na mòr-roinn Ròmhanach, bha i ’mealtuinn na h-uile còir ’us sochair a bhuineadh do gach earrann eile de’n Impireachd mhòir, fharsuing sin. Bha cothrom ac’ a dhol gu sàbhailt o aon mhòr-roinn gu aon eile, ’s co tric ’s a thogradh iad do ’n Ròimh féin, àrd-bhaile na h-Impireachd, ’s cha ’n ’eil teagamh nach robh so ’na mheadhon, ’am freasdal an Tighearn air an t-soisgeul a sgaoileadh feadh na Roinn-Eòrpa, ni bu luaithe na dheanadh e air sheòl eile. Lean an tighearnas Ròmhanach air cur an aghaidh a’ chreidimh Chriosduidh, ùine fhada ’an déigh nan Abstol; agus bha mar sin laghanna cruaidh air an deanamh ’an aghaidh nan Criosduidhean, gu h-àraidh na’m biodh iad a’ craobhsgaoileadh a’ chreidimh. Ach mar bu trice bha iad saor o gheurleanmhuinn, mur tigeadh neach air bith gu bhi ’na fhear-casaid, ni a thàinig gu bhi mi-mheasail a measg nam Pàganach féin. Bha mar so teachdairean an t-soisgeil a’ siubhal o dhùthaich gu dùthaich, leis an robh eòlas air a mheudachadh. Tha luchd-eachdraidh a’ faighinn lorg an t-soisgeil gu soilleir ’an Sasunn mu ’n bhliadhna A.D. 209. Bha eaglaisean ’an lìonmhoireachd feadh Shasuinn o sud a mach tuilleadh. Bha àrd-sheanadh, no comhairl’ eaglaiseach air a cumail ’am bail’ àraidh air tir-mòr na Roinn-Eòrpa ’s an ath linn, ’s bha teachdairean o na h-eaglaisibh Sasunnach a làthair aig an t-seanadh. Ach cha d’fhuair an soisgeul fonn

---

[16] ’an Alba gu follaiseach co buileach tràth is sin. Cha’n e mhàin gu’n robh an creideamh Druidheach ’na aghaidh’an sin; ach bha’n sluagh cumanta, ’s gu h-àraidh na cinn-fheadhna ’s na h-uile àit’ a tuath air a’ bhall’ a rinn na Ròmhanaich aig a’ chrich Shasunnaich, co an-amharusach mu ni sam bith a thigeadh o dheas, ’s nach èisdeadh iad ris, eagal gur lìon a bhiodh ann air son an ribeadh ’s an glacadh. B’ e òganach a mhuinntir ceann a tuath Shasuinn an ceud neach air a bheil dearbh-chinnt’ a shearmonaich an soisgeul gu follaiseach ’an Alba. Ninian a b’ ainm dha, mac aoin de chinn-feadhna na dùthcha ud. Thachair dha bhi ’s an Ròimh; ’s co-dhiù ’s ann an sin no aig a’ bhaile ’fhuair e eòlas air an t-soisgeul, cha ’n urrainnear a ràdh. Fhuair Easbuig na Ròimh’, nach robh fathast air fàs ’na Phàpa, mach gu’n robh eòlas maith aig air an fhìrinn, ’s choisrig e air son na ministrealachd e, ’s chuir e nall e a shearmonachadh do na h-Albannaich. Thog an teachdaire so eaglais bheag ’am bail’ àraidh ann an Galabhaigh, ’am fior cheann a deas Alba. B’ i sin a’ cheud eaglais a thogadh air fonn Alba. Thàinig teachdair eile d’ am b’ ainm Paladius as an Ròimh do Eirinn, ’s á sin do Alba, mu ’n cuairt do ’n aon àm ri Naomh Ninian. Bha iad le chéil’ a’ searmonachadh air leth, ’an ceann a deas na rioghachd. Ach cha ’n ’eil mòr iomradh air an tomhas de shoirbheachadh air an d’ ràinig iad. Bha so mu cheud gu leth bliadhna ’an déigh an deadh sgeul freumh a ghabhail ann an Sasunn. Cha ’n fheud teagamh a bhi nach robh an soisgeul ’an Alba ’s an Eirinn roimhe sud, ach gu h-uaigneach, air son an aobhair a dh’ainmicheadh. B’ e Constantin Mòr an ceud Impire Ròmhanach a thàinig gu bhi ’na Chriosduidh, agus a thug do na Criosduidhibh làn shaorsa ’bhi air an riaghladh a réir lagh’ Chriosd. Thàinig esan a dh’ ionnsuidh na righ-chaithreach ’s a’ bhliadhna 310. Bha sin còrr ’us 100 bliadhna mu ’n d’ fhàg na Ròmhanaich Sasunn gu h-iomlan. Agus mar a bha làn shaorsainn o’n taobh a mach aig an eaglais ré nan ceud bliadhn’ ud, tha aobhar a bhi ’creidsinn gu’n d’ rinn an eaglais leudachadh

---

[17] maith ’s an dùthaich. Ach an uair a thàinig na Sacsonaich, a bha ’n am Pàganaich, gu làmh an uachdar fhaotainn, cha robh àit’ idir aig a’ chreideamh ’s an tìr, ach ’an Còrnbhal ’s ann an Ueils, far an robh seann luchd-àiteachaidh na tìre air an ruagadh. Ach an dà àite sin a mhàin ’s e glé bheag de chraobh-sgaoileadh a rinn an soisgeul air feadh Alba no Shasuinn, gus mu ’n cuairt do 150 bliadhn’ an déigh Niniain ’us Phaladiuis an d’ thàinig soisgeulaiche cliùiteach eile gu taobh ’s iar Alba, d’ am b’ ainm Callum-Cille, air an toir sinn iomradh ’an déigh so.