---

[281]

CAIB. XXXIII.

AN COGADH SIOBHALT ^{[Feumar aideachadh gu bheil am modh labhairt so ro choslach ris a’ Bheurla. Thug luchd Beurl’ am focal civil o ’n Laidinn. Theireadh Laidinnich bellum civile ri cogadh a bhiodh aig aon phàirt de bhaile no de dhùthaich ri pàirt eile. ’S e sin a tha Gaill a’ ciallachadh le civil war,agus ’s e’n dearbh ni sin, le easbhuidh focail is fear a thuigear, a tha sinn a’ ciallachadh le “Cogadh Sìobhalt” —rioghachd roinnte na h-aghaidh féin. ]} GU BAS THEARLAICH.

GED a chuir càirdean na h-eaglais teachdair ’us litir thun an rìgh a dh’ innseadh dha nach robh na ’n amharc àr a mach a dheanamh an aghaidh a riaghlaidh air aon chor, ach a mhàin an còraichean dligheach féin a sheasamh, cha robh dad ac’ air son sin. Thòisich Tearlach da rìreadh ag ullachadh air son cogaidh. Bha fios aig na Cùmhnantaich air sin, ’s cha robh iad féin na ’n tàmh. Ghairm iad dhachaidh an luchd-dùthcha a bha’n armaibh fa leth na Roinn-Eòrpa gus an còmhnadh ’an àm feuma. Thòisicheadh air ullachadh armachd anns gach baile mòr, agus air teagasg arm-chleas do òigridh na dùthcha thall ’s a bhos. Agus thàinig Seanalair Daibhidh Lesli a bha fada ’s an arm Lochluinneach, dhachaidh gu stiùireadh an airm Albannaich a ghabhail os làimh.

2. Fhuair Tearlach còrr ’us fichead mìle saighdear air an cur ’an uidheam, agus àireamh réisimeidean marc-shluaigh, agus càbhlach lionmhor a sheòl gu Lìbhte, ’s na h-àitibh eil’ a th’ air gach taobh de’n amhainn Friù, aig an àm cheudn’ an tàinig an t-arm tìre gu crioch a deas Alba. Cha ’n fhaigheadh na saighdeara mar’ air tìr aig co maith ’s a bha ’n t-oirthir air a dhionadh. Agus ’n uair a

---

[282] ràinig Tearlach ceann a tuath Shasuinn air cheann an airm thìre, choinnich Seanalair Lesli an sin e’ càmpachadh air mullach cnuic ris an abrar Duns Law, air cheann cuig mìle fichead saighdear. ’N uair a chunnaic Tearlach lionmhoireachd ’us òrdugh nan Albannach, agus craos fosgailte dhà fhichead gunna mòr a bh’ air an socrachadh air malaidh a’ chnuic fa chomhair, mheas e gu ’m bu ghlice deanamh air a shocair. Bha Lesli deònach air gabhail ri cùmhnantaibh sìth, agus dh’ aontaich an rìgh ri sìth a dheanamh air chumha gu’n sgaoileadh araon an t-arm Albannach ’us Sasunnach, agus gu’m biodh Ard-Sheanadh agus Pàrlamaid Albannach air an gairm cruinn air son gach ni a bhuineadh do ’n rioghachd a chur ceart. Bha dùil aig Tearlach gu ’n gleidheadh e na h-easbuigean, co dhiù, air sheòl-eigin ceangailte ris an eaglais gus an tigeadh àm a b’ iomchuidh gus an aiseag gu làn chumhachd. Ach bha ’n ath Ard-Sheanadh a choinnich co ionann fuathach air a’ chuing easbuigich ris an Ard-Sheanadh a choinnich ’s a’ gheamhradh roimhe, ’s a bhuin ris na h-easbuigibh mar dh’ ainmich sinn. Thagair a Phàrlamaid, mar an ceudn’, a dlighe féin ’s na h-uile seadh, air nach robh còir aig an rìgh briseadh a stigh. Ghabh Tearlach a nis seasmhachd nan Albannach, mar a’ toirt dùbhlan dha féin air son na b’ urrainn e dheanamh; agus thòisich e as ùr ag ullachadh air son a’ chogaidh. Co luath ’s a thuig cinn-iùil nan Cùmhnantach sin, ghairm iad féin an armailt ’an ceann a chéile. ’N uair a bha iad ga ’n leigeadh air falbh an uraidh fhuair na saighdeara cumanta rabhadh a bhi deas gu tional a rìs ’n uair a gheibheadh iad fios. Agus chum iad na h-oifigearan air leth pàighidh fad na h-ùine. Mar sin cha bu luaith’ a bha fios air a chur air gach roinn fa leth de’n arm, na bha iad deas air son ruith gu’m brataichibh a rìs.

3. Fhuair Tearlach sàrachadh mòr mu’n d’ fhuair e ri chéil’ a’ bheag sam bith de armailt le cion airgid. Ghairm e ’Phàrlamaid Shasunnach ’an ceann a’ chéil’ air son cuideachadh airgid a thoirt dha. Ach mar is maith a bha fios aig buill na Pàrlamaid nach b’ ann air son feum na rioghachd a bha ’n t-airgiod air iarraidh, ach

---

[283] air son peanas a dheanamh air Cùmhnantaich Alba, cha tugadh iad airgiod dha; ach thòisich iad air cur an gearainean féin fa chomhair an rìgh, ’s a’ rannsachadh a mach nithe a bha clì ’s a’ Phàrlamaid a bh’ ann mu dheireadh. An déigh mòran mòigheanachd le luchd dreuchd an rìgh, ag aslachadh orra cuideachadh an rìgh a chur air thoiseach air gach ni eil’, agus iadsan a’ leantuinn air sin a dhiùltadh, dh’fhuadaich Tearlach air falbh a’ Phàrlamaid so, mar an ceudna, gun ni a dheanamh ach gearan. Thòisich an rìgh an sin air trusadh airgid anns gach dòigh eil’ a dh’fheudadh e. Thug easbuigean Shasuinn mòran airgid dha gus a chuideachadh ’an cur sios Chùmhnantach Alba. Thug a chuid oifigeara féin rud maith dha; agus leis na thug e o na ceannaichibh Spàinneach, agus o luchd-luingeas, chaidh aig’ air dòrlach shaighdeara fhaotainn ’n an uidheam mu dheireadh an earraich.

4. Cha d’ fhan na saighdearan Albannach aig an àm so gus an tigeadh Tearlach. Ghabh iad air aghart gu briseadh a steach air Sasunn, agus choinnich Morair Conbhaigh iad air e féin a shuidheachadh air taobh deas amhainn Thaighne, le Bateri ghunnaidhean mòr’, agus sea mìle saighdear, gus an cumail air an ais. Chuir na- h-Albannaich a chuid ghunnaidhean ’n an tàmh, ’s ghabh iad seachad air an àth, ’s chuir iad an ruaig air an arm Shasunnach, a theich gu ruig Iorc co luath ’s a b’ urrainn iad. Bha so air an ochdamh là fichead de cheud mhìos an fhoghair, 1640. Ghabh na h-Albannaich sealbh air Northumberland, ’us Durham, far an d’ fhan iad, ré bliadhna, gu sàmhach, riaghailteach, agus na Puritanaich Shasunnach glé thoilicht’ air son a bhi ga ’m faicinn ann, mar bha iad ’n an dion doibh féin an aghaidh ain-tighearnais an rìgh ’s nan easbuigean. Thug Tearlach, ’na airc, an oidhirp air na Morairean Sasunnach aomadh gu airgiod a’ thogail dha gun dol ’an eisimeil tigh eile na Pàrlamaid idir. Cha deanadh na Morairean sud air àilghios; bha fios aca nach freagradh e. Ged bu chruaidh e, b’ éigin do Thearlach a nis a’ Phàrlamaid a ghairm cruinn an cuigeamh uair. Shuidh an cruinneachadh so, ris an abrar a’ Phàrlamaid Fhad’ an eachdraidh

---

[284] Shasuinn, ’air an treas là de cheud mhìos a’ gheamhraidh 1640. ’An àite tòiseachadh air airgiod òrduchadh do ’n rìgh ’s ann a chaidh a Phàrlamaid so fad air thoiseach air an fheadhainn a bha roimpe ann an cur an aghaidh ain-tighearnais an rìgh ’s a’ luchd-comhairle. Chuireadh fear dhiubh, d’am b’ ainm Iarla Straford fo dheuchainn air son a bheatha, ’s chuireadh gu bàs e mu thoiseach an t-samhraidh an déigh sin, Chuireadh Ard-easbuig Laud ’am priosun aig an àm, ’s chuireadh gu bàs e ’n déigh sin. Theich an fheadhainn eile bu ro mheasa dhiubh, le ’m beatha do rioghachdaibh céin. ’S ann mu thoiseach an fhoghair, 1641, a fhuair a’ Phàrlamaid ùine gu smuaineachadh air gnothuichibh airgiodach. Bha Tearlach roimhe so air deanamh sìth ris an arm Albannach, agus air gealltuinn gu’n rachadh e féin a dh’ Alba gu bhi làthair aig a’ Phàrlamaid a bha gu coinneachadh an sin. Dhaingnich a’ Phàrlamaid Shasunnach a nis an còrdadh so, agus thug iad pàigheadh do ’n arm Albannach ré na h-ùin’ a bha iad ’an Sasunn—ochd ceud gu leth Punnd Sasunnach ’s an là; agus trì ceud mìle Punnd Sasunnach a thuilleadh air sin gus an cuideachadh, na ’m feumadh iad éiridh aig àm sam bith an déigh sin.

5. Ràinig Tearlach Duneidin air a’ cheathramh là deug de cheud mhìos an fhoghair, 1641. Bha e nis a’ leigeadh air a bhi riaraichte leis na h-uile nithibh a dheanamh a’ Phàrlamaid. Bha e le làimh fhialaidh a’ buileachadh onairean ’us thiodhlacan air an fheadhainn is faid’ a bha ’cur ’na aghaidh roimhe sin. Dh’ àrdaich e Seanalair Lesli gu bhi ’na Iarla Lebhen. Rinn e Marcus de Iarl’ Earraghàeil; dh’àrdaich e cuid eile gu bhi ’n am Morairibh, ’s bhuilich e tiodhlacan ’us duaisean saoibhir air cuid de na ministeiribh. Ach aig an àm cheudn’ an robh Tearlach co suilbhir a sud a measg nan Cùmhnantach, fhuaradh a mach gu’n robh e gu h-uaigneach a’ comh-sgriobhadh ri buidhinn a bha Iarla Mhontrois an déigh a thogail ’na aobhar féin, ’an aghaidh nan Cùmhnantach. ’An déigh do Thearlach fantuinn re thrì mìosan ’an Duneidin, ghairmeadh air falbh e gu grad le àr a mach a thòisich ’an Eirinn. Dh’ iarr e air

---

[285] a’ Phàrlamaid Albannaich còmhnadh shaighdearan a thoirt dha gus a’ cheannairc Eirionnach a chur fodha. Agus tha e na dhearbhadh comharraicht’ air co beag earbsa ’s a bh’aig an t-sluagh a measg an robh e nis á Tearlach, gu’n robh iad a’ cur as a leth gur e féin a ghluais na Pàpanaich Eirionnach gu ceannairc, air son dioghaltas a dheanamh air na Pròstanaich. Bha na Pàpanaich Eirionnach ’an dùil gu’n saoradh siad iad féin o ùghdarras an rìgh ’an nithibh spioradail ’us aimsireil, mar a bha na h-Albannaich féin. Ach O! cia eadar-dhealaicht’ an dòigh a ghabhadh ’s an dà rioghachd air son na crìche sin. Thòisich na h-Eirionnaich air obair a’ mhortaidh, a bha ’dearbhadh cia uaith’ a bha iad air an lasadh. Cha robh caomhnadh ac’ air firionn no boirionn, beag no mòr, a bhuineadh do’n chreidimh Phròstanach. Fhad ’s a mhair obair a’ mhortaidh ’an taobh deas ’us ’s iar Eirinn, tha e air a mheas leis a’ mhuinntir is ìsle tha ga chur, gu’n do mharbhadh dà fhichead mìl’, eadar bheag ’us mhòr. Tha cuid eil’ ag ràdh gu’n robh dhà uiread sin air am marbhadh. Chuir a’ Phàrlamaid Albannach àireamh réisimeidean a null gus an luchd-dùthcha féin, a bha ’n taobh tuath Eirinn, a chuideachadh.

6. Goirid an déigh do Thearlach pilltinn air ais do Shasunn, chaidh e féin ’s Pàrlamaid na dùthcha sin, gu h-iomlan a mach air a chéile. Chuir Buill na Pàrlamaid ri chéile litir-ghearain, ris an abrar ’s a Bheurla Remonstrance, anns an d’ ainmich iad gach cùis ghearain a bh’ ac’ an aghaidh an rìgh, ’s a luchd-comhairle. Bha iad féin ’us Tigh nam Morairean gu còrdadh mu ’n Litir chomharraichte so, agus dh’ fheumadh an rìgh an sin aontachadh leis gach ni a bha iad ag iarraidh innte. ’Am measg nithe eile, chuir iad an aghaidh nan easbuigean, ’s nach feudadh àite-suidh’ a bhi ac’ ’an Tigh nam Morairean. Dh’ iarr a’ Phàrlamaid thapaidh so, mar an ceudna, riaghladh an airm a bhi air thoirt thairis do ’n Phàrlamaid uaithe sud a mach. Fhuair an rìgh, le òrdugh Ard-fhear lagha na rioghachd, cuigear de Bhuill na Pàrlamaid ud air an dìteadh air son àird-cheannairc, agus chaidh e féin do thigh na

---

[286] Pàrlamaid le àireamh shaighdearean gus an cur an làimh. B’e so toiseach na h-aimhreit. Chaidh baile Lunuinn thar a chéile gu buileach a nis. Dh’ fhàg an rìgh baile Lunuinn, ’s chaidh e gu àite ris an abrar Dòbher, far an do dhealaich a bhan-rìgh ris, agus an deachaidh i do’n Olaind’ còmhladh ri a nighinn a bh’ air pòsadh Prionns’ Orange. Chaidh Tearlach an déigh sin do bhaile Iorc. Chruinnich àireamh maith uaislean da ionnsuidh an sin, agus chuir e suas a’ bhratach rioghail mar shuaicheantas cogaidh aig Notingham air an dara là fichead de cheud mhios an fhoghair 1642. Bha ’Phàrlamaid roimhe so air fiadhachadh a chur a mach feadh na dùthcha, gu muinntir sam bith leis am b’ àill airgiod iasaid a thoirt dhoibh, agus seudan, gu armailt a chur ’an uidheam air son iad féin, agus pears’ an rìgh a dhionadh o dhroch luchd-comhairle. Fhuair iad barrachd sheudan air na b’ urrainn tigh-ionmhais na Pàrlamaid a chumail, agus mòran airgid mar an ceudna. Thòisich an cogadh air gach taobh. Fhuair Tearlach gràinne shaighdearan á Eirinn. Chuir a’ Phàrlamaid fios air an arm Albannach gus an cuideachadh. Dh’ aontaich na h-Albannaich tighinn air chumha gu ’n gabhadh a’ Phàrlamaid an Cùmhnant. Bha mar so, a’ chuid bu lionmhoire de shluagh an dà rioghachd, banntaichte ri chéil’ ’an aghaidh an rìgh. Chuireadh mìle thar fhichead saighdear do Shasunn as Alba, gu bhi air am pàigheadh leis a’ Phàrlamaid Shasunnaich, a dh’òrduich an Cùmhnant ’s a’ Chomh-bhoinn a bhi air an gabhail ’s an dà rioghachd.

7. An déigh do ’n arm Albannach a dhol ’an ceann airm na Pàrlamaid, thiòsich aobhar an rìgh, a bha roimhe sin soirbheachail, a’ dol air ais. Mar thoradh air a chomh-aontachadh a thachair eadar Pàrlamaid an dà rioghachd, shuidh an t-Ard-Sheanadh ainmeil a chuir ri chéile Leabhar Aithghearr nan Ceist, agus Oideis na h-Eaglais, ’s an Iar-mhinisteir ann am mìos meadhonach an t-samhraidh 1643. Bha sea fichead ministeir ’us aon ’s an Ard-Sheanadh so. Bha deichnear de na Morairean, agus fichead de uaislibh na Pàrlamaid còmhladh riu. Bha cuigear mhinisteirean

---

[287] as Alba ann, a measg an robh Mr Alastair Henderson, agus Seòras Gillespi; agus triùir de àrd-mhaithibh na rioghachd mar Sheanairibh. Lean iad air suidh’ àireamh bhliadhnachan gus an do tharruing iad riaghailtean air son aoradh follaiseach, agus Leabhar Aidmheil a’ Chreidimh.

8. Chriochnaich a’ bhliadhna 1644 gu ro challail do ’n aobhar Rioghail. Bha Cromuel a nis air éiridh àrd ’s an arm Shasunnach. Thòisich an duine cruadalach so ’na chaiptin ’an arm na Pàrlamaid, agus ’an ùine ghoirid dh’ éirich e gu bhi ’na Sheanalair. ’S ann le marc-shluagh gu h-àraidh a bha esan a’ deanamh gaisge. Cha sheasadh marc-shluagh an rìgh idir roimhe. Ach ’n uair a bha aobhar an rìgh air tuiteam iosal an Sasunn, bha e air a mhisneachadh le bhi cluinntinn mar a bha Montròs, a sheirbhiseach dìleas, a’ soirbheachadh ’an Alba. Bha ’n saighdear fuilteach so ’na phriosunach ’an Caisteal Dhuneidin ’n uair a bha Tearlach an sin. Ach co luath ’s a fhuair e cead a choise, chaidh e do Shasunn a chur a chomhairle ris an rìgh. Ghealladh àireamh shaighdearan a chur á Eirinn thuige. Phill e do Alba, ’s thruis e beagan mhìltean ri chéil’, a chuir e ’n ceann nan Eirionnach a thàinig air tìr ’an taobh ’s iar Alba. Bha eadar a cuig ’s a sea mhìltean aige. Leo sin chuir e ’n ruaig air a’ bheagan airm a bha ’nis ’an Alba caochladh uairean. Feudar a ràdh gu’n do choisinn e ’bhuaidh sea uairean an car bu lugh’ an aghaidh arm beag nan Cùmhnantach. Ged bu shaighdear seòlta Montròs, cha robh ann deth ach eutroman. Bha e co mòr air a thogail suas le ’shoirbheachadh ’s gu’n do sgriobh e mar so gu Tearlach, “cha ’n ’eil mi ’g iarraidh, an déigh an dùthaich so a’ cheannsachadh do bhur Mòrachd, agus “buaidh a thoirt o Dhan gu Beerséba, ach gu’n tugadh sibh dhomh cead a ràdh mar thuirt Seanalair Dhaibhidh ri ’mhaighstir, ‘thig féin, air eagal gu ’m bi ’n dùthaich air a h-ainmeachadh ormsa.’ ” Cha do lean so fada. Cha ’n fhòghnadh le Montròs Alb’ a cheannsachadh. Thog e air gu dol a steach air taobh tuath Shasuinn. Chuir Cinn-iùil nan Cùmhnantach fios air Seanalair Lesli, Iarla

---

[288] Lebhen, greasad a nall á ceann a deas Shasuinn, agus coinneamh a chumail ri Montròs. Air maduinn an treas là deug de cheud mhìos an fhoghair, 1645, thàinig Iarla Lebhen le sea mìle saighdear tapaidh air Montròs gun fhios, aig àite ris an abrar Philiphaugh, faisg air Selcirc, Chuir e as gu tur do armailt Mhontrois; theich an ceannard féin le ’bheatha do na beanntaibh le dà fhichead marcach. Goirid an déigh sin fhuair e air teicheadh gu tìr mòr na h-Eòrpa; mar sin chaidh e as o’n chroich aig an àm sin; “ach bha chòcrach a’ fàs.”

9. Bha Tearlach a nis air na h-uile dòchas a chall a thaobh Alba, agus bha gach cearna de Shasunn gu bhi air an toirt as a làmhaibh gu buileach mu’n àm so. Bha ’chuid saighdearan a’ call am misneachd, agus saighdearan na Pàrlamaid air an robh Cromuel ’na cheannard a’ fàs ’am misneachd. Air a theannachadh air gach taobh, ’s gu’n fhios aige ciod a dheanadh e, ’s e smuainich e gu’n tilgeadh se e féin air caoimhneas an airm Albannaich, a bha e ’n dùil a bhuineadh ris ni bu shuairce na arm na Pàrlamaid. Dh’ fhan e ochd mìosan ’s a’ champ Albannach; ach bha ’n Cogadh Sìobhalt a nis air sgur, agus an t-arm Albannach air pilltinn dhachaidh; ’s cha b’ urrainn iad a chumail ni b’ fhaide. Roghnuich e féin a bhi ’an aon de ’lùchairtean faisg air Lunuinn, air son comh-sgriobhadh a chumail ris a’ Phàrlamaid; agus thugadh seachad e do arm na Pàrlamaid, ’an déigh gealladh sòluimte fhaotainn nach deantadh coire sam bith no ainneart air pears’ an rìgh. Threòraich Iarla Lebhen ’an sin an t-arm air ais do’n dùthaich féin. Tha cuid a’ faotainn coire do’n arm Albannach airson an rìgh a thoirt suas do’n arm Shasunnach idir. Tha iad le so a’ taisbeanadh am mì-ruin ’s an aineòlais. Cha b’ urrainn na h-Albannaich a chumail gun chogadh ris an arm Shasunnach, ni bha ’n aghaidh an aobhair air son an tàinig iad ga’n còmhnadh. Agus ged a chumadh iad e ciod a dheanadh iad ris? agus co fad ’s a bu léir do dhuin’ aig an àm cha robh cunnart air bith gu’n tachradh do’n rìgh mar a thachair.

---

[289]

10. Lean a’ Phàrlamaid air coluadar ’an sgrìobhadh a chumail ris an rìgh greis an déigh dhoibh fhaotainn ’n an làmhaibh féin; ach chum iad ’na phriosunach e. Cha robh ni a dh’iarr iad air nach gealladh e dhoibh mu dheireadh ach dà ni; b’ e sin easbuigeachd a chur sios ’s an eaglais, agus a chàirdean no a luchd-comhairle thoirt thairis gu peanas. Cha ’n aontaicheadh e ris an dà ni sin. Ach na ’m biodh earbsa sam bith aig a’ Phàrlamaid á cliù Thearlaich, bha iad air bi riaraichte gu leòr leis na gheall e. Bha fios aca co luath ’s a gheibheadh e ’n cothrom gu ’m feuchadh e ri ’n cur fodha rìs, agus an saorsainn uile thoirt uatha. Bha Cromuel gniomhach anns a bhi riaghladh nan cumhachan a dheanadh an rìgh ris a’ Phàrlamaid. Bha àit aige-san ’s a’ Phàrlamaid, a thuilleadh air e bhi da rìreadh, ’na cheann air an arm. Bha ’n rìgh a’ gabhail air a bhi glé chàirdeach do Chromuel. Cha robh inbhe no urram nach gealladh e dha. Ghlac Cromuel litir o ’n rìgh thun na ban-righ a bha ’s an Fhraing anns an dubhairt e “ gun eagal a bhi oirr’ air son esan a bhi ’gealltuinn cus;— ’n uair a thigeadh an t-àm, gu’m b’ aithne dha-san ròpan cainb’ a chàradh mu amhaichibh nan daoidhearan ’an àite gartan sìde.” Cha stadadh Cromuel an déigh so gus an d’ fhuair e amhach Thearlaich air an ealaig, ni a bha e cinnteach a dheanadh Tearlach airsan na ’m faigheadh e gu bràth an cothrom. Chuir an ceannard neo-sgreamhail so fear de ’chuid oifigearan le dà réisimeid gu Tigh na Pàrlamaid, agus sgiùrs am fear sin air falbh dà cheud de Bhuill na cùirte sin. Cha d’fhàg e ann ach mu thrì fichead, a bha de ’n aon bheachd ri Cromuel féin, agus ris an abair sgriobhadairean, an Rumpull. Thug e orra sin Reachd a dhaingneachadh leis an robh an rìgh air a dhìteadh mar ciontach de àrd-cheannairc air son cogaidh an aghaidh na Pàrlamaid. Chuireadh Tearlach fo dheuchainn a bheatha ’réir an Reachd so, ach cha ’n aidicheadh e ùghdarras na Cùirt a bha ga dhìteadh idir. Co dhiù dhìt iad e gu bhi air a chur gu bàs. Chuireadh an ceann dheth, fa chomhair lùchairt White-hall air an deicheamh là fichead de ’n

---

[290] cheud mhìos, 1649. Thug Cromuel, an sin, ma ’n airidh Comh-fhlaitheachd a bhi air a h-éigheach air son nan eileanaibh Breatunnach.