---

[290]

CAIB. XXXIV.

A’ CHOMH-FHLAITHEACHD.

’N uair a thuigeadh ’an Alba cionnus a bha Cromuel ’s a luchd-cuideachaidh a’ làimhseachadh an rìgh, bha sluagh na dùthcha glé dhiombach. Agus chaidh cuid co fad’ ’s gu ’n d’ iarr iad a dhol a chogadh an aghaidh arm Chromueil fathast. Cha robh Cinn-iùil nan Cùmhnantach deònach air dol co fada sud, agus labhair na ministeirean mar le aon ghuth an aghaidh cogaidh. Ach fhuair Diùc Hamiltoin àireamh mhìltean de ’shaighdearan òga, dealasach air taobh an rìgh mar bha e féin, gus a leantuinn do Shasunn a chuideachadh chàirdean sam bith a bh’ aig an rìgh an sin. Thàinig Cromuel gu h-obann air an Diùc, aig àite ris an abrar Uarsington, ’s chuir e ’n ruaig air a shaighdearaibh neo-iunnsaichte; chaidh an Diùc féin a dheanamh ’na phriosunach, ’s a rìs a chur gu bàs. Cha tàinig ach tearc de a luchd-leanmhuinn air an ais.

2. Ach ’n uair a chualas ’an Duneidin gu’n do chuireadh Tearlach gu bàs, bha gach àrd ’us iosal air an lionadh le feirg. Ràinig an naigheachd air an t-Sabaid; agus air an ath là chaidh Tearlach II., mac ’us oighre ’n fhir a chuireadh gu bàs, éigheach ’na rìgh. Cha robh an t-òganach so ach ochd bliadhna deug a dh’ aois aig an àm—gill’ àrd, caol, odhar, làn clìcireachd ’us mealltaireachd. Bha e air teicheadh do ’n Olaind roimhe sud. Ach ged a bha iad dleasdanach do ’n rìgh, ’na inbhe féin, cha robh iad gus a ghabhail

---

[291] gun chumhachan. Dh’ fheumadh e a’ Chomhbhoinn shòluimte ’s an Cùmhnant’ aideachadh, ’s a làmh sgriobhaidh a chur riu, mu ’n gabhadh iadsan orra féin bòidean a bhi dìleas dha. Chaidh teachdairean a chur da ionnsuidh air son còrdaidh ris mu’n ghnothuch so. Bha Tearlach òg deònach gu leòr air na h-uile ni a dh’ iarr a’ Phàrlamaid Albannach a dheanamh— ’s e bha. Ciod an nì nach deanadh ’s nach gealladh esan, ’n uair a bhiodh sin gus a ghnothuch féin a chur air aghart? Ach bha e ’cumail a ghnothuich greis gun chur an dara taobh gus am faiceadh e ciod a thachradh do innleachd uaigneach eil’ air nach robh fios an sin. Bha e ’n déigh Montròs fuilteach a chur a nall do thaobh tuath Alba le sea ceud Gearmailteach, agus tearc de Rioghalaich a bh’ air teicheadh do ’n Olaind an déigh bàis ’athar. Na ’n soirbhicheadh le Montròs, mar bha e’n dùil, gheibheadh Tearlach air ais gu rioghachd a shinnsir gun taing do ’n Phàrlamaid; gun a bhi fo Chùmhnant idir. ’S mar sin ged a bha e gealltuinn nan uile nithe a dh’ iarr iad, bha e ’faotainn leth-sgeulan gu dàil a chuir ’s an ni. Thàinig Montròs air tìr ’an Arcu. Thug e air àireamh de òigridh an eilein sin gabhail ’s an arm aige. Leo sin ’s na thug e as a’ Ghearmailt, ghabh e air aghart gu tir-mòr Alba. Ach choinnich oifigeach da ’m b’ ainm Strachan fo chomannda Lesli e, air iomall a tuath Shiorrachd Rois, ’s chuir e as a chéil’ a chuid shaighdearan. Theich Montròs ’na aonar, ’s chuir e eudach saighdeir cumant’ air féin, gus a chur as aithne. Thug se e féin suas do Mhac Leòid Asainn, a bha air bith roimhe sin, ’na ’armailt féin. Thug Mac Leòid suas e do oifigich na Pàrlamaid. Bha binn a bhàis air a toirt a mach air son gach olc a rinn e roimhe sin. Chrochadh e air an aona là fichead de cheud mhios an t-samhraidh, 1650. ’N uair a chuala Tearlach mar thachair do Mhontròs bha e ullamh gu ’ainm a chur ris gach Cùmhnant ’us paipeir a dh’ iarradh a’ Phàrlamaid. Dh’ fhàg e ’n Olaind air an t-seathamh là deug de mhios meadhonach an t-samhraidh, ’s thàinig e air tìr aig bun amhainn Spéigh, ’s ghabh e air aghart gu Sruileadh. Bha na h-Albannaich ro aoibhneach air son

---

[292] e thighinn. ’Nochd muinntir Dhuneidin gu h-àraidh, gu ’n robh iad aighearach le teineachan aoibhinn a chumail a’ losgadh ré na h-oidhche, ’s a bhi dannsadh timchioll orra.

3. Bha ’m beachd féin aig Pàrlamaid Shasuinn mu thighinn Thearlaich. Bha Eirinn air dol troimhe chéile roimhe so—bha i roinnte ’na buidhnibh, cuid an aghaidh, ’s cuid air taobh an rìgh; cuid leis an aidmheil so, ’s cuid leis an aidmheil eile. Chaidh Cromuel a null le dusan réisimeid, ’s an ùine ghoirid cheannsaich e gu h-iomlan an dùthaich sin d’a riaghladh féin. Agus a nis bha e air tighinn air ais, agus gun dàil rinn e deiseil air son a leithid a dheanamh air Alba ’s a rinn e air Eirinn. Thàinig e nall do Alb’ air ceann feachd shea mìle deug eadar choisichean ’us mharc-shluagh. A réir nòis Alb’ o shean, chaidh teine fhadadh air mullach gach cnuic o ’n chrìch Shasunnaich gu Duneidin, leis an robh rabhadh air thoirt do ’n t-sluagh gu ’n robh nàmhaid air briseadh a steach air an tìr. Ghabh am feachd Sasunnach air aghart, a h-uile ceum gu Duneidin gun a bhi ’coinneachadh ri dad ach tìr air a fàsachadh—an spréidh ’s am biadh air an toirt air falbh, gun ni air fhàgail de ’m b’ urrainn nàmhaid feum a dheanamh. Ach chuireadh stad orr’ aig Duneidin. Bha Seanalair Daibhidh Lesli an sin an déigh gàradh dionaidh agus sreath Dhaingnichean a tharruing eadar Lìbht’ agus Duneidin air nach bu chomasach do Chromuel faotainn seachad. Bha e mu’n cuairt do àm na Lùnasdail, ’s bha mòran uisg’ ann leis an robh na Sasunnaich ro mhì-chomhfhurtail air chùl a ghàradh. ’N uair a dh’ fhairtich air Cromuel an t-Albannach a thoirt idir gu ionad tharruing lann, ’s a thòisich tinneas air lagachadh a chuid feachd, b’ éigin da pilltinn a deas gu àite ris an abrar Dunbàrr, a tha fad an ear-dheas air Duneidìn, ri cois na mara, far am faigheadh e biadh o ’n chàbhlach a bha ga leantuinn. Dh’ fhàg Lesli an sin, ’ionad dionaidh, ’s lean e air sàil Chromueil, ’s ghabh e sealbh air mullaichibh nan cnoc a bha os ceann an airm Shasunnaich, air sheòl ’s nach b’ urrainn iad gluasad gu deas no gu tuath gun chunnart a bhi air an gearradh

---

[293] as. Cha b’e Lesli so Iarla Lebhen, ach fear a b’ òig’, agus saighdear nach bu mheasa.

Bha Cromuel ’s a luchd-leanmhuinn mar so ’an teinn mhòir le bhi air an cuairteachadh le naimhdibh. Agus ’an ùine ghoirid dh’ fheumadh iad an cuid armachd a’ leigeadh sios, agus striochdadh do Lesli gun bhuill’ a bhualadh. Ach bha mòran mhinisteirean ’us dhaoin’ eile ’s an arm fo Lesli, aig an robh ùghdarras air inntinnibh an t-sluaigh. Thòisich iad sin air àithne ’s air teagasg, gu ’m bu chòir a dhol sios do ’n chòmhnard a chogadh ris na Sasunnaich. Sheas Lesli ’an aghaidh a’ bheachd ud fhad ’s a b’ urrainn e, ach mar bha mòran ùghdarrais aca sud thairis air na saighdearaibh, bhuadhaich an guthanna. B’ éigin do Lesli leigeadh leis an arm a dhol a chogadh, ged a bha beachd aige nach b’ ann gu soirbheachadh. ’N uair a dh’ innseadh do Chromuel gu ’n robh na h-Albannaich a’ cromadh leathad nan cnoc, ghlaodh e mach, “Thug Dia thairis do ar làimh iad.” Bha so mu fheasgar. Air a mhoch mhaduinn an ath là, an treas de dhara mìos an fhoghair, mu ’n d’ fhuair na h- Albannaich gu ceart ’n an tarruing, thug na Sasunnaich garg ionnsuidh orra, ’s chuir iad an ruaig orra. Chaidh trì mìle de na h-Albannaich a mharbhadh ’s an ruaig, agus ghlacadh deich mìle dhiubh na ’m priosunaich. ’S ann ri so a theirear Dròbh Dhunbàr. Dh’fhosgail a’ bhuaidh so baile Dhuneidin do Chromuel. Theich a’ Phàrlamaid ’s an t-arm gu Sruileadh air taobh tuath na Friù. Ged a chaidh blàr Dhunbàrr ’n an aghaidh, cha do chaill iad am misneachd. Thog iad armailt eile gu goirid, ’s mar a thug Tearlach làn-riarachadh dhoibh a thaobh gealltuinn a bhi leis a’ Chùmhnant, chrùn iad e’an lùchairt Scoinne, air là na bliadhn’ ùire, 1651, fo thiodail, Tearlach II. Chuir Iarl’ Earra-Ghàeil an crùn air a cheann. Bhòidich àrd-mhaithean na tìre ’s an sluagh cumanta gu’m biodh iad dìleas do Thearlach, ’s gu’n deanadh iad seirbhis da le ’maoin ’s le ’m beatha gu bàs, a réir na Comhbhoinn shòluimte, ’s a’ Chùmhnaint. Bu shealladh so co brònach ’s a bha ’n Alba riamh; daoine firinneach, neo-

---

[294] ghealtach, a’ bòideachadh a bhi dìleas, cha b’ ann a mhàin do dhuine co mealltach ’s co fuilteach ’s a shuidh riamh air caithir-rìgh, ach do dhuine ’s na h-uile seadh, co suarrach ’s a shuidh riamh air caithir sam bith.

4. Bha luchd comh-bharail, no sect air éiridh an Sasunn mu ’n àm so ris an abrar Independents, aig a bheil ceangal ri chéil’ a thaobh barail, ach a tha dealaicht’ o chéile ’s na h-uile seadh eile; gach coimhthional fa leth a’ riaghladh an gnothuichean féin, gun chléir no seanadh, no cùirt eaglais sam bith is àirde na seisean a’ choimhthionail. B’ ann diubh sin Cromuel. ’N uair a fhuair esan làmh an uachdar, thug e muinntir de ’bheachd féin gu bhi riaghladh Shasuinn. Cha robh Cromuel ag iarraidh air eaglais Chléirich Alba nì sam bith a bhuineadh do a co-shuidheachadh atharrachadh; bheireadh e làn shaorsa dhoibh mar eaglais, ach cha leigeadh e leò a bhi dealaichte ri Sasunn, no Stiùbhartach a bhi ’na rìgh aca. Bha na h-Albannaich ’n an aineolas, ’s ’n an cathrannas, ’an dùil gu ’m bu ni comasach saors’ aimsireil ’us spiorad ail a bhi ac’ agus rìgh Stiùbhartach. Bha dearbh-chinnt aig Cromuel gu’n robh sud eu-comasach, ’an nàdur nithe, agus uime sin cha robh e ’dol ga ’m fàgail gus an toil eu-céillidh féin a leantuinn. ’N uair a chaidh dùdhlachd a’ gheamhraidh seachad ’s a b’ urrainn an t-arm an t-achadh fosgailt’ a’ ghabhail, chaidh an gaisgeach Sasunnach air tòir Lesli ’s a chuid feachd. Ghabh Lesli an rian dionaidh a bh’ aige roimhe, ’s cha b’ urrainn Cromuel a tharruing gu cath, no fhuadachadh air falbh o ’ionadaibh làidir air taobh tuath na Friù. Ach le dian chogadh ’us dòirteadh fola fhuair e buidheann shaighdearan air an cur a null air Port na ban-righ a ghabh sealbh air Siorrachd Fiofa, agus leis am biodh an t-arm Albannach air a dhruideadh a mach o ’n chòmhnard ’s o’n oirthir a ’s ear. Ghabh Tearlach an sin comannd an airm e féin; ’s thug e Sasunn air le ceithir mìle deug feachd, ’an dùil gu’n éireadh na Sasunnaich leis, ’s gu’n tilgeadh iad a mach Cromuel ’s a’ Phàrlamaid bheag. Thriall Cromuel as

---

[295] a dhéigh, ’s astar là no dha eatorra. ’S gann a bha Tearlach a’ faotainn duine; ach bha feachd Chromueil a sior dhol am meud. Thionndaidh Tearlach air Cromuel ’an àite ris an abrar Uorster. Bha arm Chromueil, an sin air meudachadh gu deich mìle fichead. Chaill Tearlach an là sin gu h-iomlan. Chaidh àireamh mòr de ’shaighdearan cois’ a mharbhadh, agus an còrr dhiubh a dheanamh na ’m priosunaich. Theich am marc-shluagh air falbh mar a b’ fhearr a dh’ fheudadh iad. ’S gann a rinn Turcach no pàganach sam bith eile ni riamh bu bhrùideile na ’n laimhseachadh a rinn Cromuel air na priosunaich a ghlac e ’n Dunbàrr agus ’an Uorster—chuir e thar chuan do America iad, ’s chaidh an reic mar thràillibh ri neach sam bith a b’ urrainn an ceannach.

5. Bha Tearlach a’ faicinn blàr Uorsteir a’ dol air aghart o mhullach na h-aitreibh a b’ àirde ’s a’ bhaile. Ach an déigh an là a bhi air a chall, b’ éigin da ’cheann thoirt fodha; agus an déigh iomadh caol-thearnadh o thuiteam ’an cumhachd a nàimhdean, fhuair e mu dheireadh rian air teicheadh gur tir-mòr na h-Eòrpa, far an robh e air chuairt, o dhùthaich gu dùthaich, ré àireamh bhliadhnachan. Theich a’ Phàrlamaid Albannach do ’n Ghàeltachd, ’s cha b’ urrainn iad armailt a thogail tuilleadh a chuireadh an aghaidh Chromueil, a ghabh làmh an uachdar air an rioghachd dha féin ’an ainm na comh-fhlaitheachd. Shuidhich e Seanalair Monc ’an Alba mar àrd-cheannard an airm fodha féin; ’s an ùine ghoirid shocraich an tìr sios gu bhi umhail do ’n bhuidhinn bu treise. B’e Camshronach Lochiall a b’ fhaide sheas a mach a bh’ ann ’an aghaidh Chromueil. Ach ’n uair a mhìnicheadh dha nach robh aige ri ùmhlachd aideachadh do dhuine sam bith air leth, chaidh e, air ceann a chuid daoine, gu achadh a bha dlù air Caisteal Inbherlòchaidh, agus am fianuis oifigearan a’ chaisteil, leig iad sios an armachd thun an làir, a’ ciallachadh sgur de chogadh air taobh Thearlaich, ’s thog iad a rìs iad ’an ainm stàiteachan na rioghachd. An sin bha fois aig an tìr. Goirid an déigh do Chromuel Tearlach

---

[296] fhuadachadh air falbh thar nan crioch, fhuair se e féin air ainmeachadh ’na Dhionadair na Comh-fhlaitheachd leis an Rumpull. Bha barrachd cumhachd aige, fo ’n tiodal sin, na bh’ aig rìgh Breatunnach roimhe. Bha e soirbheachail ’na chogaidhibh ris an Olaind ’s ri rioghachdaibh eile, ’s bha mar aon toradh air gach còmhstri a bh’ aige riu gu’m feumadh iad ùmhlachd a thaisbeanadh do ’n t-suaicheantas Bhreatunnach ge b’ e cearna fo ’n ghréin an coinnicheadh e riu.

6. Ré na h-ùin’ a bha Cromuel ’na Dhionadair air na trì rioghachdaibh, bha ceartas air a fhrithealadh ’an Alba gu neo-sgàthach, ’s gu neo-leth-bhreitheach. Bha sìth ’us saorsainn aig eaglais na h-Alba ’s na h-uile seadh, ach nach feudadh an t-Ard-Sheanadh coinneachadh air eagal gu ’m biodh iad a’ gabhail gnothuch ri riaghladh aimsireil na rioghachd. Agus anns na h-uile seadh, bha tomhas neo-àbhaisteach de shoirbheachadh ’s an rioghachd. Ach a réir ’s na bha de airgiod a’ ruith feadh na dùthcha, bha iad ga mheas ’na chìs ro throm a bhi ’pàigheadh ceithir fichead mìle Punnd Sasunnach ’s a bhliadhna, air son gach costas a bha ’n uachdaranachd a’ tarruing. Dhùin Cromuel dorus na Pàrlamaid big aige féin air là àraidh, ’s dh’fhuadaich e air falbh na buill uile ’chionn nach robh iad umhail gu leòir dha. Thug e oidhirp uair no dhà a rìs air Pàrlamaid a ghairm; ach fhuair e iad co eas-umhal do ’thoil féin ’s a bha Tearlach ga ’m faotainn. Chuir e roimhe gnothuch a dheanamh de ’n easbhuidh; ach bha ’n gnothuch a’ sìor dhol ni bu doirbhe, gus mu dheireadh an do thuit e fo chudthrom an uallaich. Bhàsaich e air an treas là de dhara mìos an fhoghair, 1658, ’s an naoidheamh bliadhna deug thar dhà fhichead de ’aois. Bha Richard, a mhac, air ’ainmeachadh a réir tiomnaidh ’athar gu tighinn do ’n dreuchd as a dhéigh; ach fhuair e leithid de dhoirbheasan innte ’s gu’n tug e suas i mu mheadhon an earraich ’an déigh sin. Rinn a bhràthair, Eanruic, a bha ’na riaghlair air Eirinn, an ni ceudna, ’s dh’ fhàgadh an

---

[297] Stàite car greis mar luing gun stiùireadair, ach am fear a thogradh a’ toirt tàmhaidh da h-ionnsuidh, agus am fear eil’ a thogradh ga thilgeadh as àite.