[319] CAIB. XXXVII.
TUITEAM AN TIGHE FHUILTICH.
B’ E Seumas Diùc Iorc, bràthair bu shine Thearlaich, oighr’ a’ chrùin, a chionn nach d’ fhàg esan duine cloinne dligheach. Bha teaghlach mòr aige de chloinn, diolain ma dh’fheudar teaghlach a radh ri ’n leithidibh sin. Bha seisear de na mic sin air an deanamh na ’n Diùcaibh, agus dithis nighean air an deanamh ’n am ban-Iarlaibh. Bha mòran ’an Sasunn leis am bu roghnuiche Diùc Mhonmouth, mac bu shine Thearlaich, a thighinn thun na caithreach a chionn e bhi ’na Phròstanach. Ach da ’n aindeoin sin, fhuair Diùc Iorc a bhi air a chrùnadh fo thiodail Seumas II. Shasuinn. Bha Seumas ag aideachadh a’ chreidimh Phàpanaich iomadh bliadhna roimhe so. Thàinig e nis gu follaiseach gu bhi ’g aideachadh gu’n caitheadh e ’neart ag oidhirpeaehadh Sasunn ’us Alb’ iompachadh thun a chreidimh sin no gu’m bàsaicheadh e ’s an oidhirp. Agus bha e co maith ri ’fhocal. Bhàsaich e féin ’s a theaghlach, mar rìghibh, ’s an oidhirp.
2. Cha d’ rinn bàs rìgh Tearlaich lasachadh sam bith air fulangasaibh nan Cùmhnantach ’an Alba. B’ ann an déigh sin a chuireadh gu bàs an fheadhainn a dh’ ainmicheadh ’an deireadh a chaibdeil roimhe so. Bhàsaich Alastair Péden ris an abradh iad am Fàidh, an toiseach 1666. Bha esan air bith ’na mhinisteir ’an Gleann-Lus, agus chuireadh a mach e ’n uair a rùnaich rìgh Tearlach Easbuigeachd a chur suas ’an Alba. ’N uair a bha Péden a’ fàgail na h-eaglais an déigh a shearmoin mu dheireadh, bhuail e dorus na cùbaid trì uairean leis a’ Bhiobull, ag radh, “Aith neam dhuit ’an ainm mo mhaighstir nach fosgail thu ach do
[320] neach a thig a steach mar thàinig mis’
air an dorus.”
Thachair mar a dh’
àithn Péden.
Bha e féin ré dheich bliadhn’
an déigh sin air an allaban.
Bha e measg nan ceud mhinisteirean a thòisich air Coinneamh-
Fholchuidh a chumail.
Chaidh a ghlacadh ann an 1673 agus a chur ’
na phriosunach do ’
n sgeir mhara ris an abrar Bas,
ré chuig bliadhna.
Chuireadh an sin e féin ’
s a chompanaich air bòrd soithich do Lunuinn gus an cur air falbh a dh’
America gus an reic mar thràillibh.
Fhuair Péden ’
s a chompanaich an saorsainn ’
an Lunuinn.
Bha e riamh tuilleadh ré a bheatha,
mar neach fo ’
n choill eadar taobh ’
s iar Alba, ’
s taobh tuath Eirinn. ’
Nuair a dh’
fhairich e gu’
n robh chrioch a’
teanadh ris ’
s a’
bhliadhna 1686,
dh’
iarr e gu Achanacloich,
àit’
a bhreith.
Ach mar bha ’
n tòir co teann air,
cha ’
n fhaigheadh e do thigh còmhnuidh idir.
Bha e ’
s na h-
uamhaibh.
Bhàsaich e ’
n tigh duin’
uasail, ’
s chaidh adhlacadh gu h-
uaigneach ’
an tuaim teaghlaich Bhosueil.
Ach ’
an ceann shea seachduinean,
fhuair na saighdearan a mach c’
àit an robh e air adhlacadh, ’
s thog iad a chorp, ’
s chroch iad e air a chroich chumant’
os ceann Chumnoc;
dh’
adhlaic iad an sin e aig bonn na croiche.
Bha cladh na sgìreachd anns a’
ghleann,
aig bonn a chnuic air an robh a’
chroich,
ach ’
s ann a thòisich iad a nis ag adhlacadh far an robh corp Alastair Phédein an Fhàidh.
Tha àit adhlacaidh na sgìreachd air a’
chnoc sin gus an là ’
n diugh.
3. Goirid an déigh do Sheumas tighinn thun na caithreach, agus a dheanamh aithnichte gu ’n robh e rùnaicht’ air a’ Chreideamh Phàpanach a chur suas ’am Breatunn, rinn Diùc Mhonmouth agus Iarl’ Earra-Ghàeil cuim ri chéile gu thighinn a nall as an Olaind, agus tòiseachadh a’ togail dhaoine—an dara fear ’an taobh ’s iar Shasuinn, ’s am fear eil’ an taobh ’s iar Alba, gus an righ-chaithir a thilgeadh bun os ceann. Dh’éirich mn’n cuairt air cuig mìle le Monmouth; ach bha iad gu bochd air an armachadh, ’s chaidh an cur sìos gu h-ath-ghoirid le arm an righ. Ghlacadh Monmouth féin ’s chuireadh gu bàs e; ’s chuireadh àireamh mòr de na dh’éirich leis gu bàs mar an ceudna. Thog an spiorad fuileachdach a thaisbean
[321] Seumas aig an àm so,
mòran fuath ’
an aghaidh ’
ain-
tighearnais ’
an Sasunn.
Bha fios roimh làimh aig an luchd riaghlaidh ’
an Alba gu’
n robh Iarl’
Earra-
Ghàeil a’
tighinn, ’
s chuir iad ’
an làimh na h-
uile duin’
uasal de ’
chinneadh ris am feudadh sùil a bhi aig’
air son cuideachaidh.
An uair a thàinig an t-
Iarla ’
s a’
chuideachd a lean e as an Olaind air tìr ’
an taobh ’
s iar Alb’,
a measg a chuid tuatha féin,
cha d’
éirich ach ro thearc;
ach chruinnich e eadar a dhà ’
s a trì mhìltean thall ’
s a bhos, ’
s chaidh e mach gu Galldachd ’
an dùil gu’
n éireadh Cùmhnantaich Ara, ’
s na dùthcha mu’
n cuairt leis.
Ach bha e air a chuairteachadh le arm an rìgh co mòr ’
s gu’
m b’
éigin da chuid dhaoine sgapadh mu’
n d’
fhuair e null air amhainn Chluaidh.
Ghlacadh e féin ’
s thugadh a Dhuneidin ’
na phrìosunach e,
far an do chuireadh gu bàs e réir na binn a thugadh a mach ’
na aghaidh an uair a theich e do’
n Olaind.
4. Bha Seumas a nis, a réir coslais, air fhàgail gun nàmhaid a b’ urrainn a thilgeadh air falbh thar an àit’ àird air an robh e ’na shuidhe. Thàinig seòrsa de shàmhchar chunnartach air an t-sluagh aig an àm so feadh Bhreatuinn uile. Bha na Coinneamhan-Folchuidh ’an tomhas mòr air an cur sìos ’an Alba. Cha robh ministeir aig na Cùmhnantaich ach Seumas Reinic ’na aonar; ach bha na Comuinn uaigneach a’ soirbheachadh. Bha Seumas agus a’ chùirtearan, le sùil ris a’ Chreideamh Phàpanach a neartachadh, an deigh lagh a dheanamh a’ toirt Ceadachadh do na h-uile luchd comh-bharail aoradh a dheanamh gu follaiseach a réir an dòigh féin, ’s nach feudadh neach sam bith dragh a chur orra. Rinn e ’n lagh so ’an aghaidh toil Phàrlamaidean Shasuinn ’us Alba. Ged is ann air son nam Pàpanach a thugadh an Ceadachadh so an toiseach, ’s ged a bha Seumas ’an dùil a thoirt o gach Sect eile ’n uair a bhiodh na Pàpanaich lionmhor, làidir, gu leòr; gidheadh bha e ruigsinn air eaglais Chléirich na h-Alba fhad ’s a mhaireadh e. Bha cothrom aig a’ mheud diubh sin ’s a bha ’g aideachadh ùghdarrais an rìgh coinneachadh ’an Ard-sheanadh, ’s bha iad ag ullachadh air son sin a dheanamh. Ach bha luchd nan Coinneamhan-
[322] Folchuidh ’
an taobh a muigh de ’
n Cheadachadh so.
Bha gach fear labhairt ’
us éisdeachd aig a leithid sin a dh’
àite co buailteach do pheanas sam bith a chitheadh a’
Chomhairl’
iomchuidh ’
s a bha iad riamh roimhe sin.
Bha,
mar sin,
an tòir air Seumas Reinic co geur ’
s a bha i roimhe.
Bha airgiod ceann mòr air a chur air.
Bha ’
n t-
òganach so anabarrach saothrachail,
araon ’
an searmonachadh ’
s an comh-
sgriobhadh eadar na comunnaibh uaigneach.
Bhiodh each luath-
chosach ullamh fo shréin ’
s fo dhiollaid dlù dha, ’
n uair a bhiodh e ’
searmonachadh,
a chum na ’
m faicteadh cunnart sam bith gu’
m biodh e air a ghlacadh,
nach biodh dad aig’
ach leum ’
na dhiollaid, ’
s car mu chnoc a thoirt do na trùpairibh bu luaith’
a thigeadh ga ruagadh. ’
N uair a bhiodh e ’
na chodal bhiodh freiceadain air gach cnoc a’
sealltuinn mu ’
n tigeadh nàmhaid o thaobh sam bith.
Bha e,
mar so,
coslach ’
an sealladh dhaoine,
gu’
n deigheadh e as o mhì-
run an luchd tòrachd,
car ghreis.
Ach b ’
i toil an Ard-
riaghlair gu’
n seulaicheadh an t-
òganach curanta so le ’
fhuil na teagasgan a bha e ’
toirt seachad.
Chaidh e steach do Dhuneidin aig a’
bhliadhn’
ùir,
1688,
gu Protest a chur an làmhaibh ceann-
suidh’
an Ard-
Sheanaidh an aghaidh na cùirt eaglais sin, ’
s an aghaidh a’
Cheadachaidh a chionn gu’
n robh e neo-
fhreagarrach ri nàdur a’
Chùmhnaint fo an robh eaglais Chléireach Alb’
an déigh i féin a chur. ’
An déigh an gnothuch so a dheanamh,
ghabh e null do Shiorrachd Fiofa,
ach phill e Dhuneidin mu dheireadh a’
mhios,
agus chuir e seachad an oidhche an tigh fir Iain Locup,
Camshronach de ’
n fheadhainn bu teinne.
Bu mharsant’
an duine so,
a bha déiligeadh ’
am bathar Sasunnach;
bha muinntir an Tigh Chusbainn an-
amharusach gu’
n robh e gabhail a steach nithe air nach do phàigh e cìs.
Bha oifigear a’
rannsachadh air son bathair de ’
n t-
seòrsa sin aig àm an aoraidh.
Thuig e gu’
n robh Reinic a làthair.
Ghràdhaich e duais na h-
eucorach;
bha ’
n t-
airgiod ceann mòr.
Chuairtich e ’
n tigh deireadh oidhche le àireamh dhaoin’
armaichte. ’
N uair a thuig Reinic gu’
n robh an tòir ann,
theich e air dorus cùil.
Ach rugadh air mu’
n deachaidh e
[323] ro fhada, ’
s thugadh air ais do’
n tigh-
gheard e.
An déigh a chur fo dheuchainn a bheatha, ’
s fhaotainn ciontach de bhi ’
g àicheadh ùghdarrais an rìgh ’
s e bhi teagasg nach bu chòir airgiod a phàigheadh gu saighdearan an rìgh a chumail suas,
agus a’
teagasg aig Coinneamhaibh-
Folchuidh,
puincean ris an do sheas e thun na crìche;
chaidh a chrochadh am Margadh an Fheòir air an t-
seachdeamh là deug de cheud mhios an earraich,
1688.
5. Tha luchd eachdraidh beath’ an òigfhir chliùitich so ag aithris gu’m b’ esan an aon duine de na mairtirich mu thimchioll an robh eagal sam bith air na naimhdean a bheatha thoirt air falbh. Agus shaoileadh neach o’n dòigh ’s am bheil iad ag aithris sin, gur h-ann o ’n tlachd a bh’ aca de ’phearsa ’s a dhòigh a dh’ éirich e. Cha robh sin ach aon eilimeid ’s a’ ghnothuch. Bha atharrachadh mòr air a dheanamh a measg bhuill na Comhairle, ’s a measg àrd luchd lagha na rioghachd aig an àm so. Bha Lauderdàil air fàbhar an rìgh a chall, ’s bha Diùc Phuirt na ban-righ, a thàinig ’na àit’ air tuiteam mar an ceudna, ’s bha Iarla Pheirt, a thionndaidh ’na Phàpanach air àilghios an rìgh, ’s an dreuchd a b’ àird ’an Alba. Bha Sìr Seòras Mac Coinnich, a fhuair mar fhrith-ainm, Mac Coinnich Fuilteach, air call dreuchd Fir-tagraidh Alba, chionn nach robh e deònach air na laghan peanasach a chur sìos. Fhuair Sìr Seumas Stiùbhart an dreuchd. B’ ann de na Camshronaich esan; ach gu ’n robh e ag aideachadh ùghdarrais an rìgh. Chaidh luchd lagh’ eil’ a ghairm de ’n mhuinntir a bha roimhe sud air am fòir-eigneadh. Cha robh tlachd aig aon sam bith dhiubh sin beatha ’thoirt air falbh ach na dh’ fheumadh iad. Bha ’n fheadhainn a fhuair na dreuchdan so, co-ionann ris an fheadhainn a chaill iad, mì-riaraichte le dòigh an rìgh. Bha iad cinnteach nach b’ fhada gus an tugadh e araon an dreuchdan ’s am beatha uatha, mur aidicheadh iad an Creideamh Pàpanach. Cha robh feum a dhol thoirt comhairl’ air rìgh Seumas. Bha e rùnaicht’ air a’ Chreideamh Phàpanach a chur suas ’am Breatunn mar a chuir Eanruic VIII. suas an creideamh Pròstanach, air ùghdarras
[324] féin.
Chuir e seachd easbuigean Sasunnach na ’
m priosunaich do Thùr Lunuinn,
a chionn nach leughadh iad ’
na ’
n eaglaisibh féin Reachd a bha ’
fosgladh an doruis do na Pàpanaich a dh’
ionnsuidh gach dreuchd gus an òrduicheadh an rìgh iad.
Bha,
mar so,
lionmhoireachd an t-
sluaigh araon ’
an Sasunn ’
s an Alb’
air an gonadh ’
n an spioradaibh leis a’
chuthach a bh’
air an rìgh gus an Creideamh Pàpanach a chur suas.
Cha d’
fhan beò de ’
n teaghlach a rugadh do Sheumas ach dithis nighean—
Màiri agus Anna.
Bha ’
n té bu shine dhiubh sin air mac peathar a h-
athar,
Uilleam,
Prionns’
Orange,
a phòsadh.
B’
i bhan-
phrionnsa so agus a companach,
a réir coslais,
oighreachan a’
Chrùin Bhreatunnaich.
Bha iad le chéile ’
na ’
m Pròstanaich.
Bha Prionns’
Uilleam ’
na shaighdear co ainmeil ’
s a bha ’
na latha.
Bha iomadh de àrd mhaithibh Alba ’
s Shasuinn a’
sgriobhadh thun a’
Phrionns e thighinn a nall ga ’
n saoradh o ain-
tighearnas bhràthar a mhàthar agus athar céile.
Bha Uilleam ag iarraidh orr’
a bhi foighidneach,
agus nach deigheadh ain-
tighearnas an rìgh ni b’
fhaide na bheatha féin,
agus nach robh e coslach gu’
m biodh sin ro fhada mar a bha e nis na leth sheann duine.
Agus gun teagamh bha e ’
meudachadh foighidin mhòran de àrd uaislibh Bhreatuinn fios a bhi aca gur h-
ann mar sin a bha.
Ach chaill iad araon am misneachd ’
s am foighidin gu h-
iomlan,
a thaobh furtachd fhaotainn air an dòigh ud, ’
n uair a dh’
aiseadadh a bhan-
rìgh air leanabh mic air an deicheamh là de mhios meadhonach an t-
samhraidh.
Rinn na Pàpanaich gàir mhòr aoibhneis ri so,
mar ni a fhuair iad tre eadar-
ghuidhe na h-
òigh Muire, ’
s Naomh eile na h-
eaglais sin.
Ach chaidh e air sheòl eile do na Pròstanaich.
Cho-
aontaich mòran de ’
n mhuinntir a b’
àird-
inbhich ri dian fhiadhachadh a thoirt do Phrionns’
Uilleam a nall gu rìgh-
chaithir Bhreatuinn.
Agus bha e ’
na shaimpleir comharraicht’
air ragaireachd dhaoin’
anns a’
mhearachd a’
ghleidheadh ’
n uair a thogras iad,
an aghaidh gach dearbhadh a’
bheirear dhoibh air a’
chaochladh,
gu ’
n do sgaoil e feadh Bhreatuinn mar fhìrinn,
gur e bha ’
n sud naoidhean meallta
[325] ’chuireadh ’an leabaidh na ban-
righ gu a thoirt a chreidsinn air an t-
sluagh gu’
m bu leatha féin e.
Rinn an rìgh gu neo-
ghlic mòran saothrach gus a dhearbhadh gu’
m bi bhan-
rìgh mà thair an leinibh.
Cha ruigeadh e leas,
bha ’
n dearbhadh co soilleir ’
s nach iarradh e dearbhadh.
Ach lean an sluagh air a’
bheachd a thog iad féin a’
ghleidheadh fhad ’
s a thogair iad.
6. Thuig Prionns’ Orange a nis ma bha e gu crùn Bhreatuinn fhaotainn am feasd gu’m b’ e so an t-àm, ’s thòisich e air ullachachadh iomchuidh a dheanamh air son tighinn a nall air iarrtas an t-sluaigh. B’ esan mac nighinn bu shine Thearlaich I., agus mar sin b’ e ’n t-oighr’ a b’ fhaisg’ air triùir chloinne rìgh Sheumais. An uair a fhuair an rìgh litir o ’fhear-ionaid ’s an Olaind a’ deanamh cinnteach dha gu’n robh am Prionns’ a’ tighinn a nall le feachd lìonmhor mara ’s tìre, chaochail e snuadh, ’s thuit an litir as a làimh. B’ e ’n ath char a chuir e dheth sgrìobhaidhean a chur a mach a ghairm na Pàrlamaid cruinn mu thoiseach a’ gheamhraidh, agus a h-uile car a rinn e fad na bliadhna gus a’ Phàpanachd a thoirt a steach a mhilleadh, ’s na h-easbuigean a chuir e do’n Tùr anns an t-samhradh a ghabhail mar a luchd-comhairle. Chruinnich e cuideachd arm mara ’s tìre gu cur an aghaidh a’ phrionnsa. Ach cha tug aon duine creideas dha air son treibhdhireis ’s na nithibh sin. Chuir stoirm mhòr ghaoithe càbhlach a’ Phrionns’ air ais ’s b’ éigin da fuireach beagan làithean a’ càradh a’ challa ’rinneadh air na longaibh. Chuireadh a leithid de dhath air so do Sheumas ’s gu’n do shaoil leis nach b’ urrainn am Prionnsa seòladh tuilleadh, ’s ghrad ghairm e air ais an sgrìobhadh a chuir e mach mu thimchioll na Pàrlamaid. Bha e soilleir do na h-uile gu’n robh Seumas mar bha e riamh, ’s gu ’n robh an coslas maitheis a bha ’n sud mar neul na maidne. Ach sheòl am Prionns’ an ceann beagan làithean le gaoith a bha fàbharrach dhasan, ’s a’ chum an càbhlach Sasunnach gun dol a mach ’na aghaidh. Bha ceud long chogaidh, agus cuig ceud soitheach eil’ ’an càbhlach a’ Phrionnsa. Bha cuig mìle deug saighdear
[326] tir’
aig’,
a measg an robh iomadh Breatunnach a bh’
air fògradh ’
s an Olaind o’
n ain-
tighearnas a bh’
aig a’
bhaile.
Thàinig e air tìr,
gun neach a’
cur ’
n a aghaidh, ’
an àite ris an abrar Tòrbaigh, ’
an ceann an iar-
dheas Shasuinn,
air a’
chuigeamh là fichead de cheud mhìos a’
gheamhraidh. ’
An tearc làithibh thòisich an sluagh agus an t-
arm a’
ruith gu ’
bhrataich.
Ruith a’
bhan-
phrionns’,
Anna,
thuige mar an ceudn’,
a bh’
air pòsadh mac do rìgh Lochluinn a deas,
d’
am b’
ainm prionnsa Seòras.
An uair a fhuair Seumas e fèin air a thréigsinn,
theich e féin;
ach ghlac iasgairean e ’
s thug iad air ais e,
gun fhios cò a b’
e.
Dh’
iarr e nis cothrom o ’
n Phrionns’
air a dhol gu ruig Rochester.
Fhuair e cothrom.
Chaidh e á Rochester do ’
n Fhraing,
far an robh a’
bhan-
righ ’
s am prionns’
òg air teicheadh roimhe.
Dh’
fheudadh iad a nis a sheinn, “
Thuit,
thuit, ’
s cha ’
n éirich an Tigh Fuilteach.”
Cha robh sud ach beagan ’
us sea mìosan an déigh do Sheumas Reinic a bheatha leigeadh sìos air son e bhi ’
g àicheadh ùghdarrais an rìgh.
Bha lionmhoireachd sluaigh Bhreatuinn a nis ciontach de’
n dearbh ni air son an do leig an diùlanach ud sios a bheatha.