[17] CAIB. IV.
NA PICTICH—NA SGAOTHAICH—CALLUM-CILLE.
CHAIDH Ainmeachadh cheana gu’n tug na sgriobhadairean Ròmhanach Caledònaich, no Coilltich, mar ainm air na seann Albannaich. Bha ’n t-ainm sin a’ gabhail càraidh gu h-àraidh ris a’ chuid diubh a bha chòmhnuidh ’am meadhon na dùthcha, ’s air an taobh an ear ’s an iar dheas dith. ’S iad sin is mò bha ’cur de dhragh air na coigrich ud. Cha robh iad a’ faicinn a’ bheag de luchd-àiteachaidh taobh siar na dùthcha ’s nan eilein. Ach mu’n d’ fhalbh na Ròmhanaich á Sasunn thug iad Pictich, ’n an cainntsan Picti, mar ainm air an treubh no na treubhaibh a bha chòmhnuidh an taobh an ear-dheas Alba. Bha na Picti fo riaghladh aoin cheannaird no Phrionnsa, ’s mar a bha na h-uiread de threubhan ann air dol an ceann a’ chéile, bha iad gu maith làidir gu iad féin a dhìonadh o na Ròmhanaich. Tha caochladh bheachdan a measg luchd-eachdraidh mu sheadh an ainme, Pictich. Ach ’s e ’s coslaiche gu’m buin e do’n fhocal Laidinn, a bhi
[18] ’
dath;
mar gu’
m biodh e’
na chleachdadh aig na saighdearaibh tuathach so a bhi ’
dath an aghaidhean ’
an àm cogaidh le sùil ri iad féin a dheanamh ni b’
eagalaiche do’
n naimhdibh,
ni a bha ri ’
fhaicinn a measg cuid eile de fhineachan leth chàllaicht’
an t-
saoghail.
Bha Pictich Thuathach ’
us Dheasach ann;
iad so mu dheireadh a chòmhnuidh ’
s a’
chuid sin de Alba ’
bha eadar an dà ghàradh ud a rinn na Ròmhanaich,
ris an abrar machair na Galltachd.
Ach ’
s a’
bhliadhna 347 thàinig Ida,
ceann-
feadhna Sacsonach,
air tìr mu Bheruic a tuath, ’
s cheannsaich e na Pictich Dheasach.
A’
chuid diubh nach do mharbh, ’
s nach d’
fhuadaich e,
mheasgaich iad le an luchd dùthcha.
Agus ’
an ùine nach robh fad’
an déigh sin,
thàinig na treubhan ud uile gu bhi air an riaghladh le prionnsa nam Picteach a tuath tre chòmhnadh luchd cuideachaidh o thaobh siar Alba ris an abrar Sgaothaich,
a tha tòiseachadh air togail an cinn ’
an eachdraidh Albannaich mu’
n àm so.
2. ’S gann a tha ceum sam bith eile ’an seann eachdraidh is tric’ anns a bheil na Seanachaidhean Galld’ ’us Sasunnach, aig a’ bheil beaganas air na Gàeil ’s air an cainnt a’ sleamhnachadh, na eachdraidh nan Sgaothach. Rinn an dara buidheann diubh féin co sleamhuinn do’n bhuidhinn eile an ceum so ’s gu bheil iad a’ tuiteam ann muin air mhuin. Their aon Seanachaidh, thàinig na Sgaothaich as an Spàinn uair no uair-eigin, cha’n ’eil fìos cuin, ’s thàinig iad do Alba ’s a’ bhliadhna 500, ’s their am fear eil’ as a bheul-san—thàinig na Gàeil do ’n Ghàeltachd air a leithid sud de bhliadhna. Nis tha e fior gu’n robh buntanas aig seann luchd-àiteachaidh na Spàinne ’s na Frainge ris na seana Bhreatunnaich, mar tha ’n cainnt gus an là ’n diugh a’ dearbhadh. Ach le bhi coimeas nan eachdraidhean is sine r’a chéile, tha e co dhiù co coslach—a réir barail na muinntir is mò a rannsaich ni’s coslaiche, gur h-ann a chaidh na Sgaothaich a null do Eirinn á Alba gu maith tràth ’an eachdraidh nan rioghachdan so, ’s gu’n d’ rinn iad ri ùine rùm maith dhoibh féin ’an cearnaidh fharsuing de’n tìr sin, air sheòl ’s gu’n tàinig i fadheòidh gu bhi air a h-ainmeachadh
[19] orra féin. ’
S e Sgaothaich am fìor ainm Gàelach,
a tha ’
ciallachadh an nòis a bh’
aig an dream lìonmhor ud,
air a bhi dlùth leantuinn ris a’
cheann-
feadhna mar ni sgaoth sheillean ris a’
mhàthair-
àil.
Ge b’
e sam bith àit’
an stad ise,
stadaidh iadsan.
Agus aon uair ’
s gu’
n stad iad idir,
cha ’
n ’
eil e furasd an cur air falbh.
Cha b’
urrainn luchd Laidinn do nach b’
aithne a’
Ghàelic,
Sgaothaich a ràdh, ’
s air son ich cha bhiodh gnothuch idir aca ris air deireadh focail.
Nam fàgadh iad ao as ’
s e Scuti a theireadh iad;
na’
n tugadh iad a as ’
s e Scoti a theireadh iad.
A réir so tha ’
n seann luchd eachdraidh Ròimhanach a’
gnàthachadh an dà fhocail air son an aon ainme.
Ach fadheòidh thàinig iad,
mar bu trice,
gu bhi ’
ga sgrìobhadh Scoti,
oir ’
s e sin beagan a b’
fhuaimniche ’
s a’
chainnt acasan.
Mata,
ma chreidear an luchd eachdraidh is faide a rannsaich,
bha Scoti ’
an Gaeltachd Alba féin o shean,
co cinnteach ’
s a bha ’
n Eirinn.
Bha treubh no dhà dhiubh ’
an Siorrachd Rois,
agus anns an Eilean Dubh.
Bha dream eile dhiubh timchioll air bun amhainn Chluaidh,
a bhiodh gu maith tric a’
cogadh còmhladh ris na Pictich ’
an aghaidh nan Ròmhanach, ’
s nan Deasach an déigh do na Ròmhanaich falbh.
Tha e air a ràdh gu’
n tàinig cuid diubh so,
co dhiù,
á Eirinn,
agus gu’
n d’
fhuadaicheadh a null a rìs ann iad.
Ach ma rinneadh sin,
thàinig iad.
air an ais ’
an ùine ghoirid,
no bha cuid diubh nach do chuireadh air falbh idir,
a bhuineadh do sheann luchd àiteachaidh an àite sin,
o’
n bha Scoti ann a ghnàth a bha ’
n co-
bhoinn ris na Pictich ’
an aghaidh nan Deasach.
3. ’S a’ bhliadhna 503 A.D. thàinig dream de na Sgaothaich a nall á Eirinn ’n an trì buidhnibh beaga, fo thriùir cheann-feadhna. Ghabh fear dhiubh sin d’ am b’ ainm Fearghas, sealbh air Ceann-tire le ’luchd-leanmhuinn. Ghabh fear eile d’ am b’ ainm Lathairna, sealbh air àit’ a b’fhaid’ an ear na sud air an tug e Lathairn, mar a theirear ris gus an là ’n diugh. Ghabh an treas fear d’ am b’ ainm Aonghas, sealbh air eilean Ile. Cha do chuireadh mòran grabaidh air na coigrich ud ’n an ceud tighinn air tìr a thaobh iad
[20] a bhi tearc ’
an àireamh, ’
s nach d’
éirich an-
amharus sam bith ’
an inntinn righ nam Picteach mu’
n timchioll.
Agus mar a bha taobh siar Alba ’
s an àm ud air bheag sluaigh, ’
s ann a shaoileadh na Pictich gur h-
ann g’
an cuideachadh a bhiodh iad sud an aghaidh nan naimhdean eile a bh’
aca.
Co dhiù, ’
n uair a fhuair na Sgaothaich a thàinig á Eirinn fàrdach air a cur air dòigh do gach fear dhiubh féin,
thòisich buidheann ’
us buidheann bheag eil’
a tighinn a nall as an déigh,
gus mu dheireadh an robh àireamh mhaith ann diubh.
Agus mar bu triùir bhràithrean na cinn-
fheadhna, ’
s a bhiodh iad ’
an comh-
bhoinn ’
an aghaidh naimhdean sam bith eile, ’
s ann a b’
eagalach leis na Pictich aghaidh a chur orra, ’
s mar is coslaiche cogadh eil’
air an làimh aig an àm cheudna. ’
S e bun a bh’
ann,
chaidh Fearghas a chrùnadh ’
na righ air a luchd leanmhuinn fein.
Bha ’
n dithis bhràithrean eile ’
n an àrd-
riaghalairibh thairis air an fhearann air an do ghabh iad sealbh,
agus a réir coslais,
ullamh gu Fearghas a chuideachadh n’
an tigeadh ceann-
feadhna no prionnsa sam bith eil’
a chur dragh air.
Olaich thapaidh a bha’
n sud,
ro theòma gu dachaidh a dheanamh dhoibh féin an àite sam bith ’
am faigheadh iad aon chas a steach.
4. Cha ’n ’eil teagamh sam bith nach b’ ann ’s a’ chreideamh Chriosduidh a bha na cinn-fheadhna a dh’ainmich sinn, agus an luchd-leanmhunn air an togail suas. Ach cha tug iad oidhirp sam bith air an deadh sgeul a chraobh-sgaoileadh a measg nan treubhan a bha mu’n timchioll. Cha robh ni air an aire ach an saoghal a chothachadh, ged a dh’fheudas e bhi ’am freasdal an Tighearna gu’n robh iadsan a thighinn do Alba ’na mheadhon air a bhi a’ réiteachadh an rathaid roimh an duine mhaith a rinneadh ’na inneal an soisgeul a thoirt do eileanaibh ’us tir-mòr na h-Alba, a bha ’s an àm ud fo dhorchadas na Pàganachd. B’ ann ’s a’ bhliadhna 563 a thàinig Callum Cille ’nall á Eirinn do thaobh ’s iar Alba, le dà fhear-dheug de luchd-leanmhuinn ionmhuinn, a bha mar dheisciobluibh aige, ’s mar luchd-cuideachaidh, a’ searmonachadh do ’n t-sluagh a thàinig e ’theagasg. Bha Callum-
[21] Cille féin ’
na dhuin’
òg, ’
an tréin’
a neirt an sin,
mu dhà fhichead bliadhn’
a dh’
aois, ’
na dhuine fòghluimte,
a réir an tomhais eòlais a bh’
aig daoinibh ’
s an àm ud; ’
an dlùth dhàimh ri aon de theaghlaichean rioghail Eirinn,
agus do’
n righ Conall,
de shliochd Fhearghais a bha ’
rioghachadh ’
an taobh ’
s iar na h-
Alba ’
san àm ud.
Roghnaich Callum-
Cille eaglais ’
us àite tàimh a chur suas air a shon féin ’
s a luchd-
leanmhuinn ’
an eilein beag air culthaobh Mhuile,
ris an abairte I,
agus o ’
n uair ud,
I Challuim-
Chille,
a thug an righ dha,
a réir barail cuid,
mar shaor-
thiodhlac.
Cha robh cheud eaglais a chuireadh suas ach beag ’
us suarrach,
ach ’
an déigh sin chuireadh eaglais a suas ris an abrar Abaid,
aig a bheil mìrean de ’
n bhalla ’
na sheasamh fathast As an eilean bheag so bha iad air ais ’
s air aghart a’
searmonachadh air feadh Alba gu h-
iomlan.
B’
e aon de na ceud turuis a rinn Callum-
Cille féin a dhol a dh’
amharc Bhrìde,
righ nam Picteach,
aig an robh a lùchairt an taobh-
deas Alba.
Tha luchd-
eachdraidh ag ràdh gu’
n d’
iompaich Callum-
Cille Bride.
Co dhiù bha ’
s nach robh barrachd ann air na b’
urrainn Callum-
Cille ’
dheanamh de iompachadh thug an righ làn chead agus,
a réir coslais,
cuideachadh do na soisgeulaichibh ud an deadh sgeul a chur an céill anns gach cearna de ’
rioghachd.
Bha iadsan a’
gabhail a’
chothroim mar a b’
fhearr a dh’
fheudadh iad.
Bha Collaist aca ’
an I anns an robh iad a’
fòghlum mhinisteirean òga ’
s ga’
n deasachadh air son searmonachadh an t-
soisgeil.
Bha na teachdairean so a’
dol tre gach eilean ’
us cearna,
air sheòl ’
s gu’
n cual iad uile iomradh air slighe na slàinte.
5. Bha saothair nan daoin’ ud gu mòr air a beannachadh do’n t-sluagh; cha b’ ann a mhàin ri linn Challuim-Chille féin, ach ré ùine mhòir an déigh sin. B’ e Cùil-dé-ich a theireadh na Laidinich ris a’ cheud mhuinntir a thréig an iodhalan, agus a dh’aidich an ùmhlachd do lagh Challum-Chille. Tha caochladh bharailean a measg luchd-eachdraidh mu sheadh an fhocail, Cùil-dé-ich; ach ’s e ’s coslaiche gur h-e ’n seann fhocal Gàelic, Gillean-
[22] Dè a th’
ann,
leis an robh an luchd-
dùthcha a’
cur dealachadh eadar a’
mhuinntir ud ’
s na bha fathast a’
leantuinn breugaireachd nan sagartan Druidheach.
Their na Gàeil aig a bheil eòlas air eachdraidh,
Cùildeich riù.
Tha aobhar a bhi ’
creidsinn gu’
n do ghléidh eaglais nan Cùildeach ’
an Alba teagasgan ’
us oideas an t-
soisgeil co fada ri eaglais eile ’
s an Roinn-
Eòrpa,
ach a h-
aon,
o mheasgachadh le mearachdaibh na Pàpanachd.
Cha robh easbuigean ac’
idir ’
an Alba ’
s na ceud linnibh ud,
no luchd-
riaghlaidh sam bith eile ’
s an eaglais ach na ministeirean a bha ’
searmonachadh,
agus seanairean no éildeirean.
Mar nach robh a leithid de ni is stìpinean ann,
ach gu’
n robh na h-
uile searmonaich’
air a chumail suas le tabhartas saor-
thoil an t-
sluaigh,
cha b’
urrainn a leithid de ni is Pàtranachd a bhi ann ni bu mhò: ’
s ann an lorg truaillidheachd a’
chreidimh Phàpanaich a thàinig an t-
olc sin a steach do’
n eaglais.
Bha fiùdhalaich an Ath-
leasachaidh a’
cuimhneachadh sin ’
n an là féin.
Thàinig I Challuim-
Chille gu bhi glé mheasail,
cha ’
n e ’
mhàin aig an t-
sluagh chumanta,
ach.
mar an ceudna aig righribh ’
us luchd-
riaghlaidh Alba, ’
s Eirinn, ’
s na Frainge,
dheth am bheil cuid air an adhlacadh ’
s an eilean ud.
Bha righrean taobh siar Alba ’
dol do I gu bhi air an crùnadh a réir deas-
ghnàth simplidh nan aman ud.
Thug aon de na rìghrean clach phrìseil á Eirinn,
ris an abradh iad,
Liath-
Fàil,
air an suidheadh an righ òg ’
an àm a bhi ’
g a chrùnadh.
Bha gnàth-
fhocal ’
n am measg ge b’
e àit’
am biodh a’
chlach so gu ’
m biodh an sin righ de shliochd nan Sgaothach air a’
chathair.
Thugadh a’
chlach an déigh sin do Sgoinne,
far am b’
àbhaist righrean Alba bhi air an crùnadh.
Bhàsaich Callum-
Cille ’
na sheann duine,
agus làn de làithean air an 9mh là de mhìos meadhonach an t-
samhraidh,
597, ’
an déigh ceithir bliadhna-
deug thar fhichead de ’
bheatha ’
chaitheamh a’
teagasg nan Albannach ann an eòlas air slighe na slàinte.
Bha ceangal mòr aige ri I anns an do chaith e ’
n leth mu dheireadh,
agus an leth a b’
fheumaile d’
a bheatha.
Tha e air a
[23] ràdh gu’
n do chuir e fàidheadaireachd mu ’
n eilean sin ’
an dàn mar a leanas:—
“I mo chridhe, I mo ghràidh,
’An àite guth Mhanach bidh geum bà;
Ach mu’n tig an saoghal gu crìch
Bi’dh I mar a bha.”
Thàinig a’ cheud chuid de ’n fhàidheadaireachd gu litireil gu teach o cheann fada, ’s feudaidh e bhi gu’n tig a’ chuid eile gu teach mar an ceudna ’na h-àm. Mhair eilean I mar lòchran laiste agus dealrach leis an t-soisgeul ri dà cheud gu leth bliadhna ’an déigh bàis abstoil na Gàeltachd, mar theirteadh ris. Ach ’an toiseach an naoidheamh linn thàinig muir-chreachadairean Lochluinn gu taobh siar Alba le càbhlach lìonmhor, ’s bhiodh iad a’ dol air tìr ’an àite ’s an àite a thoirt leò nan uile nithe ’ghabhadh giùlan, ’s a’ losgadh thighean ’s gach gnè àirneis nach b’ urrainn iad a thoirt leò. Bha iad sud ’n am Pàganaich air nach robh eagal Dé, mar nach robh urram aca do dhuine. Chaidh iad air tìr an eilean I mar anns gach eilean beag ’us mòr eile, ’s rinn iad ris a’ chollaist ’s ris an eaglais mhòir, ’s gach tigh àluinn eil’ a bh’ann mar a rinn na Babilonich air Ierusalem, fhàgail ’na thòrr. Na h-uile ni a ghabhadh losgadh loisgeadh iad, ’s na h-uile ni luachmhor a ghabhadh toirt air falbh thug iad leò. Tha ’n t-eilean mar sin ’na fhàsach gus an là ’n diugh. Tha tearc de luchd-àiteachaidh ann, ach “ ’an àite guth mhanach tha geum bà.” Tachraidh lorgan nan spùinneadairean so ruinn ’an àite ’s an àite fathast, ann ar triall tre eachdraidh na rioghachd.