---

[348]

CAIB. XL.

TEAGHLACH BHRUNSUIC. —SEORAS I.

BHA ’bhan-phrionnsa, Sophia, air bàsachadh goirid roimh bhan-righ Anna, agus mar sin thàinig a mac bu shine, Elector Hanobhair, gu rìgh-chaithir Shasuinn, fo’n tiodal, Seòras I. Bu Sheumasaich an luchd-dreuchd a bh’ aig’ a’ bhan-righ a dh’ fhalbh; agus chaidh iad gu mòr ’n am boil an uair a dh’fhairich iad a crìoch a’ dlùthachadh, agus na beachdan a bh’ ac’ air son ath-aiseag Sheumais co fad o thighinn gu cruth. Ach cha robh dol a null no nall ann ach Seòras éigheach ’na rìgh. Thàinig e air tìr ’an Lunuinn sea seachduinean ’an déigh bàis na ban-righ. Bha e ceithir deug ’s dà fhilchead bliadhn’ a dh’ aois. Thàinig gach Seumasach ’us Uilleamach a dh’ aideachadh ùmhlachd dha, ’s a’ ghabhail ris mar an rìgh. Ach cha tug e gnùis idir do na Seumasaich. Feudaidh gur h-ann air comhairle na dream a bha ’n an aghaidh sin a ghnàth ach se e féin co fuarraidh riu sud aig an robh riaghladh ghnothuichean fo bhan-righ Anna. Ach tha iomadh fear eachdraidh ga choireachadh air son nach do lean e dòigh rìgh Uilleim—taobh réidh a chumail ris gach buidheann fa feth, ’s na’m biodh e air sin a dheanamh nach biodh toiseach a rìoghachaidh co stoirmeil ’s a bha e. Dh’fhuadaich e air falbh gach fear dreuchd a bh’ aig Anna, ’s chuir e ’Chuigse ’n an àite. Theich a’ chuid bu lionmhoire dhiubh sud gu tìr-mor, far an robh Seumas féin. Thugadh nathan tiodalan ’s an oighreachdan, ’s chuireadh neach no dithis de ’n fheadhainn a b’ fhollaisich a bh’ air taobh Sheumais do Thùr Lunuinn.

2. Bha Iarla Mhàrr ’na Rùn-chléireach na Stàit aig ban-righ

---

[349] Anna, ’s bha e ’n dùil gu’m buanaicheadh an rìgh ùr ’s an dreuchd sin e. Chuir e litir thagraidh a steach as a leth féin, ’s á leth cuid eile de na cinn-fheadhna Ghàelach; ach cha ghabhadh an rìgh a litir, ’s thug e dhreuchd o ’n Iarla. Ghabh Màrr tàmailt mhòr. Dh’ fhan e ’n Lunuinn air a’ bhliadhna sin; ach mu dheireadh an t-samhraidh, 1715, ghoid e nall do Alba gu folchuidh, —chuir e fios feadh Shiorrachd Fiof’ a dh’ ìnnseadh ciod a bha roimhe dheanamh, ’s chuir e fios gu ’chuid tuatha féin iad a choinneachadh air là àraidh ’an áit éigin air son a dhol a shealg. An uair a chruinnich na fir cha b’ e sealg fhiadh no ruadh bhoc a mhol an t-Iarla dhoibh, ach iad a dh’éiridh ’an aghaidh rìgh Seòras, agus Seumas Stiùbhart a chur air caithir Bhreatuinn. Cha mhò na trì ceud fear a bha làthair air a’ cheud choinneimh; ach cha b’ fhada gus an do choinnich iad a rìs. Air an t-seathamh là de mhìos meadhonach an fhoghair chuir Iarla Mhàrr bratach ri crann ’an ainm an Stiùbhartaich, ann am Baile Chaisteil ’am Bràigh-mhàrr, agus dh’ éigh iad ’an sin e fo’n tiodal, Seumas VIII. Alba, agus Seumas III. Shasuinn agus Eirinn. ’An ùine ghoirid bha deich mìle saighdear cruinn aig Iarla Mhàrr gu cogadh air taobh Sheumais. Bha fios aig na h-uile gu’n robh comh-sgrìobhadh eadar Màrr agus Bolingbroc a theich do’n Fhraing, far an robh Seumas air chuairt. Bha dùil aig a’ mhuinntir a dh’ éirich gu ’n robh gealltannas cinnteach ac’ air còmhnadh dhaoin’ ’us armachd as an Fhraing. Bha Luthais XIV. air gealltuinn do Sheumas II. aig àm a bhàis gu ’n cuidicheadh e ’mhac gu rioghachd a shìnnsir fhaotainn air ais. Agus thug e oidhirp no dhà air sin a dheanamh. Ach bha Luthais air bàsachadh beagan sheachduinean roimhe so, agus Diùc Orleans air tighinn gu bhi ’na Thàinistear air an rioghachd. Cha robh dàimh sam bith aig an fhear so ris na Stiùbhartaich, agus rinn e air son réit’ a chumail ri rìgh Shasuinn. Cha robh nì follaiseach a’ tachairt ’s an dùthaich nach innseadh e do Iarla Stàir, fear-ionaid Sheòrais aig cùirt na Frainge. Ach bha Iarla Mhàrr a’ toirt air gach Gall ’us Gàel a bha ga leantuinn a chreidsinn gur h-ann a

---

[350] bha Orleans anabarrach fàbharrach do aobhar Sheumais, ’s ciod ris nach feudadh sùil a bhi ac’ fhaotainn uaithe. Leis a’ bhréig thug Màrr orr’ éiridh uile, ’s leis a’ bhréig bha e ’cumail suas am misneachd an déigh éiridh, co fad ’s a b’ urrainn e.

3. Bha Diùc Earra-Ghàeil ro fhad ’an aghaidh teaghlach nan Stiùbhartach, ’s cha b’ ioghnadh e. Theireadh iad Iain Ruadh nan Cath ri Diùc Earra-Ghàeil an là ud. B’ esan àrd Sheanalair airm an rìgh ’an Alba. Chaidh e ’n coinneamh Iarla Mhàrr gus a chumail air ais o dhol gu deas, mar bha e cur roimhe. Cha robh aig Diùc Earra-Ghàeil ach mu leth uiread de armailt ’s a bh’ aig an Iarla. Thàinig an dà fheachd ’am fradharc a chéil’ air an dara là deug de cheud mhios a’ gheamhraidh. Chaidh iad a chath air an treas deug a bu là sàbaid, aig àite faisg air Dunblathain ris an abrar Sliabh an t-Siorraimh. Bhuadhaich gach taobh de ’n luchd catha so air an làimh dheis, agus mar sin chaill gach taobh air an làimh chli. Thagair gach taobh gun do choisinn iad an là. Ach ghléidh an Diùc an làthrach. Thuit eadar seachd ’us ochd ceud de dhaoin’ Iarla Mhàrr ’am blàr Sliabh an t-Siorraimh, agus chaill an Diùc eadar cuig ’us sea ceud, ach ghléidh e ’bhuaidh làthrach. Theich an t-Iarl’, an oidhche an déigh a’ bhlàir, air falbh gu ruig Peirt, a’ fàgail a dhaoine leònta ’s na mairbh, ’s mòran de threallaich chogaidh, fo mheachainn an nàmhaid. Bhris an aon bhlàr ud cumhachd ’us misneachd nan Seumasach gu h-iomlan, ’s thòisich iad a’ sgaoileadh o chéile gu tuath ’us deas. Bha Iarla Mhàrr roimhe sud air sea ceud deug fear, fo stiùireadh Mhic an Tòisich, aiseag a null gu Beruic air los na ceannaircich a bha ’g éiridh an ceann deas Alba a chuideachadh. Bha àireamh dhiubh sin, air gach taobh de ’n chrìch Shasunnaich, air èiridh fo threòrachadh Iarla Deruentuater, agus Mr Foster. Bha rud maith feachd acasan ’n uair a chuir Mac an Tòisich a dhaoine féin còmhladh riu. Ach air an dearbh là an do chuireadh blàr Sliabh an t-Siorraimh, ghlac Seanalair Uilis le arm an rìgh, na ceannaircich ann am baile ris an abrar Preston, ’an taobh tuath Shasuinn. Chuireadh mòran diubh gu bàs air son an

---

[351] ceannairc, ’s chuireadh mìle dhiubh mar thràillibh do na h-Innsibh ’s iar. Chaidh Deruentuater a chrochadh. Theich Mac an Tòisich á priosun do ’n Fhraing. Fhuair an Cebhalier de St. George, a luchd-leanmhuinn, araon ’an Alba ’s an Sasunn, air an lagachadh ’s air am meatachadh ’n uair thàinig e féin air tìr ’an Ceann Phàdruig air an dara là fichead de mhios meadhonach a’ gheamhraidh. Bha Iarla Mhàrr an déigh fios a chur thuige ’n uair a bha na mìltean a ruith gu ’bhrataich. Ach leis gach moill’ a chuireadh air a’ phrionns’ a thaobh Tàinistear na Fraing’ a bhi ’na nàmhaid dha, cha deachaidh aig air tighinn gus an robh gach nì air a chall. Co dhiù thug Iarla Mhàrr mu’n cuairt gu Peirt e, far an robh beagan feachd aige fathast ga ’n cumail ri chéile. Chuireadh là air leth air son a chrùnaidh. Ach mar a bha ’n là a’ dlùthachadh, bha ’n gnothuch a’ dol ni bu mhi choslaich. Thainig Diùc Earra-Ghàeil co teann air a’ Phrionns’ ’s a luchd-leanmhuinn, ’s gu ’m b’ éigin doibh Peirt fhàgail air an deicheamh là fichead de mhios deireannach a’ gheamhraidh, agus ’an ceann là no dhà an déigh sin chaidh e féin ’s Iarla Mhàrr air bòrd soithich ’am Munròis anns an do theich iad do’n Fhraing. Sgap na saighdearan o chéil’ air feadh na dùthcha, ’s mar sin chriochnaich a’ cheannairc.

4. Bha ceann-cinnidh Chloinn Choinnich, a bha roimhe sud air ’àrdachadh gu bhi ’na Iarla Shì-phort, a measg nan ceannairceach air Sliabh an t-Siorraimh. ’An déigh a’ bhlàir sin ghreas e do’n taobh tuath, gus a chuid fearainn a dhìonadh o Iarla Chataoibh, a bh’ air taobh an rìgh. Gheall e féin ’s feadhainn eil’ a theich as a’ bhlàr, strìochdadh do’n rìgh, ’s fhuair iad maitheanas. Ach an uair a ràinig Mac Coinnich Leòdhas, thog e na Leòdhasaich ’an aobhar a’ Phrionnsa. Chuireadh feachd ’na aghaidh mu’n d’ fhuair e ’n òrdugh, ’s theich e do ’n Fhràing, ’s á sin do ’n Spàinn. Anns a’ bhliadhna 1719 chuir Càrdinal Alberòni, prìomh mhinistear rìgh na Spàinne, roimh’ an oidhirp a thoirt air Seumas a chur air caithir Bhreatuinn. Fhuair am Prionnsa fiadhachadh do Mhadrid, ceanna bhaile na Spàinne, far an do

---

[352] ghabhadh ris le mòralachd rìoghail. Chuireadh càbhlach dheich luingeas cogaidh air dòigh, anns an do chuireadh sea mìle saighdear, agus armachd air son dà mhìle dheug eile. Ach chog na reulta féin, o’ n slighibh àrd’ ’an aghaidh Sheumais Stiùbhairt, mar an aghaidh Shisera. An déigh do ’n chàbhlach àite ris an abrar Cape Finisterre,^{[Rudha Ceann-tìre. ]} air oirthir na Spàinn, a ruigsinn, shéid stoirm eagalach ghaoithe ’n an aghaidh a lean dà là, ’s a dh’fhuadaich air an ais iad, air an cur as òrdugh co mòr ’s nach gabhadh iad cuan tuilleadh. Bha Mac Coinnich air bòrd té dhiubh sud; agus sheas a long-san ’us té eile ris a’ ghaillinn, ’s ghabh iad air aghart gus an do ràinig iad Leòdhas. Cha robh ach trì ceud fear feachd ’s an dà luing. Thog Mac Coinnich na Leòdhasaich, ’s dh’fhalbh e gu tir-mòr gus na Tàilich ’s a luchd-leanmhuinn Mòr-thireach eil’ a thogail ’an aobhar a’ Chebhalier. Thruis e rud maith dhaoin’, ach thàinig Seanalair Uightman air gu grad á Inbhernis le arm an rìgh, agus Gàeil eil’ a bha dìleas da. Fhuair iad Mac Coinnich a dìonadh bealaich chumhaing ris an abrar, Srathchells, faisg air Gleann Seile. Dh’ oidhirpich an Seanalair air Mac Coinnich fhuadachadh air falbh, ach cha deachaidh sin leis. B’ éigin da falbh, a’ fàgail àireamh de ’chuid dhaoine leònta ’us marbh far an robh iad. Cha do mharbhadh ach aon duin’ air taobh Chloinn Choinnich, ach leònadh Mac Coinnich féin, ’s cha b’ urrainn e seasamh air an ceann ni b’ fhaide. Chaidh e féin ’s dithis no thriùir eil’ air bòrd luinge ’s theich iad do ’n Fhraing. Sgap a chuid dhaoine feadh na dùthcha. ’N uair a fhuair na Spàinnich iad féin air an tréigsinn, leig iad sios an armachd, ’s thug iad suas iad féin mar phriosunaich. Mar so chuireadh as an t-sradag.

5. ’S a’ bhliadhna 1724 chuir a’ Phàrlamaid Bhreatunnach cìs air Alba ris an abrar Braich chìs. Bha leann saor gu leòr ac’ ’an Alba gu sin, agus rinn cuid de ’n t-sluagh ’s na bailtibh tuasaid

---

[353] ’na aghaidh, ged nach robh ann ach trì sgillinn air a bharaile leanna. Dh’ éirich mòran de chorra-mhargaidh Ghlascho ’an ceannairc air son na cìs ud, ’s chuireadh réisimeid ga ’n ceannsachadh. Loisg iad sin air an t-sluagh, ’s chaidh cuid dhiubh a mharbhadh. Ach ’s ann a rinn sin ni bu ro ghuinich’ am math-shluagh; mar bheachain thionndaidh iad air na saighdearaibh ’s dh’ fhuadaich iad gu Caisteal Dhunbartoin iad. Bhris ’us chreach na ceannaircich so, mar an ceudna, tigh còmhnuidh Mhr Caimbeil, Ball Pàrlamaid air son Ghlascho, a chionn gu’n d’ aontaich e ris a’ chìs ud a leagadh air braich. Ach chuireadh armailt bu treise do Ghlascho a thug na ceannaircich ud gu strìochdadh; ’s chaidh an gnothuch fa làr leis a’ chaiptin a bh’ air a’ cheud bhuidhinn a thoirt gu mòd, agus e bhi air a dhìteadh gu bàs air son losgaidh air an t-sluagh. Ach thug an rìgh maitheanas dha, agus dreuchd a b’ àirde.

6. Cha do thachair ni àraidh tuilleadh ’an Alba ri linn Sheòrais I. ach an t-ùghdarras a bh’ air a thoirt do Sheanalair Uaid air son na Gàeil a dhì-armadh. Bha cuid diubh sin, clann Choinnich gu h-àraidh, a’ seasamh a mach an aghaidh a’ Bhàillidh a chuir an rìgh os an ceann, agus a’ toirt màil an fhearainn do Bhàillidh a roghnuich iad féin, agus a bha ga chur gu poncail thun an Iarla gu tìr-mòr na h-Eòrpa far an robh e ’na fhògarrach. Ghiùlain luchd dreuchd an rìgh greiseag le sin, ach chuir iad a nis rompa stad a chur air a’ mhì-riaghailt ud, gus an éignicheadh iad tuathcheathairn gach uile Cheannaircich o ’n tugadh a chuid fearainn, mar thugadh o Iarla Shì-Phort, am màl ìocadh do Bhàillidh an rìgh. B’ éigin air son sin, an cuid armachd a thoirt uatha. Thug iad seachad armachd air choreigin gun mhòran connspoid. Ach thugadh fainear gu’m b’ armachd anns nach robh feum a chuid bu mhò dhi; gun teagamh ghléidh cuid diubh folchusan maith, gun fhios ciod a dh’ fheudadh tighinn. Rinneadh rathaidean mòr’ ’an caochladh àitibh de ’n Ghàeltachd mu ’n àm so air son goireis an airm, ach thàinig iad gu bhi ro ghoireasach do shluagh na dùthcha.

---

[354]

Bha, mar an ceudna, na sgoilean a thug Ard-Sheanadh na h-eaglais ma ’n airidh a bhi air an cur suas feadh na Gàeltachd an déigh na Rìghchuairt, a nis air tighinn gu bhi feumail do cheàrnaibh fa leth de ’n dùthaich. Bha ’n Comunn a bh’ air son Eòlais Criosdail a sgaoileadh air feadh Gàeltachd ’us Eileanaibh na h-Alba, gniomhach a’ cur a mach mhaighstirean-sgoile. Ach bha iad gu h-amaideach a’ cumail nan sgoilean ro Ghallda. Bha iad a’ feuchainn ri cainnt na dùthcha ’chumail fodha gu buileach, agus eòlas a phàirteachadh ris an òigridh ’an cainnt nach tuigeadh iad. Leis an riaghladh gheàrr-sheallach so cha robh na sgoilean an deicheamh cuid co feumail no co measail ’s a dh’ fheudadh iad a bhi. Ach fhuair a mheud ’s a lean ré ùine mhòir air am frithealadh maith dhiubh. Rinn an Comunn ceudna mòr fheum do ’n Ghàeltachd le iad a dh’ eadar-theangachadh nan Sgriobtuirean gu cànain na dùthcha. Bha nithe a’ dol air an aghart, mar so, gu cuibheasach sìochail, gu àm bàis an rìgh a thachair air an aona là deug de mhìos meadhonach an t-samhraidh, 1727, anns an ochdamh bliadhna thar an trì fichead de ’aois. Bha e air thurus ’s a’ Ghearmailt aig an àm, agus dh’ adhlaiceadh e ’an uaigh ’aithrichean.