---

[455]

CAIB. XLIX.

BAN-RIGH UICTORIA.

BHA rìghrean Bhreatuinn o linn Sheòrais I. ’n an rìghribh air Hanòbhar mar an ceudna; ach bha lagh àraidh air a dheanamh, roimhe sud, leis an robh e eucomasach do bhan-righ a bhi air Hanòbhar. Theirear gu Gallda Salic Law ris an Achd so. A réir an lagha so thàinig mac bhrathar a h-athar, Diùc Chumberland, gu bhi ’na rìgh Hanòbhair, ged a bha e leis an lagh Bhreatunnach air a chumail a mach o chrùn nan rioghachdan so.

---

[456]

2. Mu ’n dearbh àm ’s an tàinig Uictoria thun na caithreach bha mòr throimhe chéil’ a measg luchd-àiteachaidh Chanada. Bha iad ro mhì-riaraichte roimhe sin air son ghniomharran féin-thoileach an Riaghlair, air son gu ’m b’ iad a’ mhuinntir a thogradh e féin a bh’ air an òrduchadh gu bhi ’na ’m buill de ’n Chomhairle, ’s gu ’n robh feum mì-laghail ga dheanamh de airgiod follaiseach na dùthcha, agus e bhi sgaoileadh na Pàrlamaid ’n uair a thogradh e, gun aobhar; agus nithe eile de ’n t-seòrsa sin. Agus mu dheireadh na bliadhna 1837, dh’eirich mòran diubh ’an ceannairc ’an aghaidh an riaghlaidh a bha Breatunn air a chur suas na’ measg. Ach ’an ùine ghoirid sgapadh na ceannaircich as a chéile. B’ ann air lorg na tuasaid so a chaidh co-shuidheachadh na dùthcha atharrachadh goirid an déigh sin. A’ chuid ’s a’ chuid, fhuair iad am Pàrlamaid féin a bhi, gu ìre bhig, gu h-iomlan saor o ùghdarras na Pàrlamaid Breatunnaich. Bha troimhe chéile mòr, goirid an déigh an ama so, aca ’s na h-Innsibh a ’s iar air lorg nan tràillean a dh’ fhaotainn an saors’, agus mar an ceudna, bha Eirinn ’an staid glé luaisgeanach. Ach ged a bha luchd riaghlaidh an là air an cur ’na ’m boil leis na nithibh ud, cha do thachair ni neo-àbhaisteach sam bith air an ruigear a leas a bhi leudachadh. An uair a dh’ innseadh do ’n Phàrlamaid ’s a’ bhliadhna 1840 gu ’n robh bhan-righ a’ dol a phòsadh Prionns’ Albert á Sacs Coburg, dheònaich iad dha deich mìle fichead Punnd Sasunnach ’s a’ bhliadhna de chur a stigh.

3. Bha cogaidhean mòr’ aig an tighearnas Bhreatunnach ga ’n toirt air aghart mu’n àm so. An ceud aon diubh sin, ri cinn-fheadhna nan tìrean a’ th’ eadar Persia agus na h-Innsean an ear ris an abrar Afghanistan. Bha na cinn-fheadhna so ro chuilbheartach ’s ro fhuilteach, anns co fad ’s a chuir Breatunn earbs’ annta. ’S e bun a bh’ ann gu’n do mheudaich Breatunn a’ cumhachd ’s a’ choimhearsnachd ud, agus b’ éigin do gach ceann-feadhna ùmhlachd aideachadh dhi, no a càirdeas a chall. Dh’ éirich cogadh aig an àm cheudna ri China agus ri Mehemet Ali, uachdaran na h-Eiphit.

---

[457]

Chuidich Breatunn ris an duine sin a chumail o rioghachd an Turcaich a’ reubadh uaithe.

4. Anns a’ bhliadhna 1840 chuir daoin’ oircheasach, fad-sheallach ’an Duneidin Comunn air chois air son Lagh nam Bochd ’an Alb’ atharrachadh. Bha na Bochdan roimhe sud air an cumail suas le cuideachadh a bha iad a’ faotainn o gach Seisean eaglais fa leth feadh na rioghachd, agus a thuilleadh air sin bha cothrom aca dhol mu ’n cuairt, mar a b’ àill leò feadh na dùthcha gu cuideachadh fhaotainn o neach sam bith a bheireadh dhoibh e. Ach thug an Comunn ud ma ’n airidh gu ’m feumadh tighearnas Achd Pàrlamaid fhaotainn gu staid nam Bochdan ’an Alba rannsachadh a mach le sùil ri Reachd nuadh a dheanamh a réir am feumadh uachdarana fearainn, ’us tuath-cheathairn ’us daoine comasach eile gach sgìreachd fa leth na Bochdan a chumail suas; agus nach biodh cead aca tuilleadh a bhi dol mu ’n cuairt a dh’ iarraidh déirce ’an àite sam bith. B’ e Dr Alison cliùiteach aon de ’n mhuinntir bu ghniomhaich’ anns a bhi cur air chois a’ chomuinn so. ’An ceann cheithir bliadhna dhaingnich a’ Phàrlamaid a leithid sud de Reachd leis a bheil staid nam Bochdan ’s an rioghachd gu mòr ag eadar-dhealachadh o ’n t-suidheachadh ’s an robh iad roimhe sud. Cha robh na daoine mòra ’s na h-uil’ àite deònach air ùmhlachd a thoirt do ’n lagh so ’s a’ cheud dol a mach. Ach a’ chuid ’s a’ chuid thàinig e gu bhi air a chleachdadh ’s na h-uil’ aite de ’n rioghachd. Bha leithid sud de lagh air a dheanamh air son Eirinn goirid roimhe sud. Ach bha e air bith ’an Sasunn ùine mhòr roimhe sud. ’S a’ bhliadhna 1842 rinneadh lagh air son saor mhalairt ann ann arbhar Corn Laws) .Bha mòran ’an aghaidh an Reachd so a bhi air a dhaingneachadh; luchd fearainn ’us tuath mhòra. A lìon cuid ’us cuid fhuaradh air a dhaingneachadh e.

5. Bithidh a’ bhliadhna 1843 a ghnàth ainmeil ’an eachdraidh Alba mar bhliadhn’ an Dealachaidh. Bha cùirtean na h-eaglais ’s na cùirtean lagha air an toirt aghaidh ri h-aghaidh

---

[458] timchioll air a’ Veto Law. Bha Cùirt an t-Seisein a’ cumail a mach nach robh còir aig an eaglais air Reachd de ’n t-seòrs’ ud a dhaingneachadh idir, agus mar sin gu ’m feudadh ministeir no Cléir sam bith a thogradh an lagh ud a bhriseadh, agus gu ’n dìonadh iadsan luchd dreuchd sam bith a thogradh sin a dheanamh. Bha ’n eaglais a’ tagradh gu’n robh còir aic’ air a’ Veto Law ’dhaingneachadh, a réir ceud cho-shuidheachaidh Eaglais na h-Alba, a fhuair ath dhaingneachadh aig àm na Rìghchuairt, agus nach b’ urrainn a’ Phàtronachd a thoirt air falbh. Bha àireamh mòr de luchd dreuchd na h-eaglais a bha deònach air géilleadh do ’n bheachd a bha Cùirt an t-Seisein a’ toirt air a’ phuinc. Ach cha robh Morairean an t-Seisein féin aon-sgeulach na ’m beachd air a’ phuinc. Bha cuigear dhiubh a’ tighinn faisg air an aon bheachd ris an àireamh bu mhò de luchd dreuchd na h-eaglais. Bha ’n cuigear sin air am meas ’n an luchd lagha co comasach ’s a bha ’m Breatunn air fad. Agus uaithe so thuirt aon de churaidhean na h-eaglais,^{[Dr. Cunningham.]} na ’m biodh Cùirt an t-Seisein air an cothromachadh ’an àit’ a bhi air an cunntadh gu’n robh ’chuid bu mhò air taobh na h-eaglais.

7. Anns a’ bhliadhna 1842 chuir an t-Ard-Sheanadh litir-thagraidh thun na ban-righ tre làmhaibh a Fir-ionaid, Marcus Bhòid, a bha làthair aig an Ard-Sheanadh, anns an robh aobharan a’ chòmhraig eadar an eaglais agus Cùirt an t-Seisein gu soilleir, réidh, air an cur sìos. Bha air ainmeachadh ’s an litir so, na’n gabhadh a’ bhan-righ, le aont’ a luchd-comhairle, beachd fàbharrach air cùis na h-eaglais, gu’m feudadh i rian a ghabhail air Cùirt an t-Séisein a thoirt gu atharrachadh cleachdaidh ann am modh déiligidh ri nithibh a bh’ air a meas spioradail, agus an taobh thall dheth an cumhachd. B’ e Sìr Raibeart Peel Prìomhair Bhreatuinn aig an àm, agus ’s ann aig Sìr Seumas Greumach a bha riaghladh, ghnothuichean lagha na rioghachd aig a’ bhaile. Agus le comhairl’ an luchd-riaghlaidh sin thàinig fios air ais gu Buidheann an Ard-

---

[459] Sheanaidh nach ruigeadh iad a leas sùil a bhi aca ri còmhnadh sam bith o na h-ionadaibh àrd’ ud. Rùnaicheadh an sin cùisean na h-eaglais a chur fa chomhair dà Thigh na Pàrlamaid, le sùil ris gu’n tigeadh fuaim ni bu chinntich’ a mach uatha sin na o Chùirt an t-Seisein. Air an t-seachdamh lá de dhara mìos an earraich, 1843, thug Mr. Fox Maul fa chomhair tigh nan uaislean Litir-thagraidh na h-eaglais. Rinn e féin òraid ghleust, ach stuaim, anns a bhi ’fosgladh suas gach ponc fa leth a bha ’s an Tagradh. ’An déigh a dhà no thrì làithean a chaitheamh ’an deasboireachd mu na nithibh sin, chuir an àireamh bu mhò de Thigh na Pàrlamaid ’an aghaidh gnùis sam bith a thoirt do ’n eaglais ann a h-oidhirpibh air saorsainn fhaotainn o ain-tighearnas Cùirt an t-Seisein. Cha robh bonn teagaimh air fhàgail aig ministeiribh a nis nach feumadh iad am muinneal a chur fo chuing a bha iad a’ meas ro chruaidh, no an co-cheangal ris an Stàit’ a bhi air a bhriseadh. Agus roghnuich àireamh mòr dhiubh an nì so mu dheireadh a bhi air a dheanamh.

7. An uair a chruinnich an t-Ard Sheanadh air an ochdamh là deug de cheud mhìos an t-samhraidh, shearmonaich Dr. Ueils, Ceann-suidhe na cùirt eaglais sin, ann an Eaglais Naoimh Giles; agus an déigh an t-searmoin chaidh an Ceann-suidh’ ’us buill eil’ an Aird-Sheanaidh do Eaglais Naoimh Aindreis, far an robh an t-Ard-Sheanadh gu suidhe, agus an robh caithir àrd, rìoghail, air a cur suas do Fhear-ionaid na ban-righ. Rinn Dr Ueils ùrnuigh agus an déigh do ’n choimh-thional mhòr suidhe thuirt e gu ’m b’e sud an t-àm àbhaisteach air son rol’ ainmean an Aird-Sheanaidh a dheanamh suas; ach a thaobh nithe àraidh a thachair o cheann ghoirid, ’an coimhcheangal ri co-shuidheachadh na h-eaglais, ’an rathad a bhi tilgeadh a còraichean bun os ceann, “tha mi,” ars’ esan “a’ togail mo ghuth ’an aghaidh sinn a dhol nis faid’ air aghart. Tha na reusona leis an robh mi air mo threòrachadh gus a’ chomh-dhunadh so air an cur sios anns a’ phàipeir so a tha ’n am làimh (am Protest) .” Leugh e’n sin am Protest fada; agus co luath ’s a bha’n

---

[460] dleasdanas sin crìochnaichte thionndaidh e ri Fear-ionaid na ban-righ, Marcus Bhòid, agus a’ cromadh a chinn fa ’chomhair mar thaisbeanadh air urram, chuir e ’m Protest air a’ bhòrd, thog e ’ad ’na làimh ’s dh’ fhalbh e mach, air a leantuinn an toiseach leis an fheadhainn bu shine ’s a b’ urramaiche de na ministeiribh, agus as an déigh-san còmhlan mòr de mhinisteirean ’us luchd dreuchd eile na h-eaglais, a bha ’n am Buill an Aird-Sheanaidh. Bha Tall’ air ullachadh air an son roimh làimh ’an àite ris an abrar Canon Mills air taobh tuath Dhuneidin. Ghabh iad dìreach a dh’ ionnsuidh an Talla sin, anns an do chum iad a’ cheud choinneamh Aird-Sheanadh na h-eaglais Saoir, air an deachaidh Dr Chalmers a roghnachadh gu bhi ’na Cheann-suidhe. Eadar na lean a mach á Eaglais Naoimh Aindreis iad de Bhuill an Aird-Sheanaidh agus na chuir an ainmean a steach an déigh sin, bha ceithir cheud,ceithir deug ’s trì fichead ministeir a leig dhiubh an àitean ’s an Eaglais Shuidhicht’ agus a cheangail iad féin ris an Eaglais Shaoir. A thuilleadh orra sud lean àireamh maith de mhinisteirean òg aig nach robh coimhthionalan fathast, ris an eaglais Shaoir, agus mar an ceudna na ministeirean a bha ’searmonachadh do Phàganaich an iodhail-aoraidh anns gach àite de ’n t-saoghal.^{[Tha làn chunntas air an Dealachadh ’s na nithibh a dh’aobharaich e ’s an Fhianuis Ghaelich leis an Olla Mac Aoidh, agus ’an Còmhrag nan Deich Bliadhna le Dr Buchanan Ghlascho. Sgriobh Dr Bryce agus Dr Mac Farlane o ’n taobh ris an robh an fheadhainn a dh’ fhan ’s an eaglais Shuidhicht’ a’ sealltuinn. ]}

7. B’ ann ’s a’ bhliadhna 1845 a chaidh Lagh nam Bochd air son Alb’ a dhaingneachadh leis a’ Phàrlamaid. Agus glé ghoirid ’an déigh sin thàinig bochdan Alba gu bhi ni bu ro lionmhoire na bha iad o cheann ùine mhòr roimhe sin, leis a’ Bhuntat’ fhàilneachadh anns gach ceàrna de’n rìoghachd. Lean an galar ris a’ chuid so de thoradh na talmhainn sea no seachd a bhliadhnachan ’an déigh dha tòiseachadh ann an 1846; agus cha ’n ’eil e idir

---

[461] saor uaithe fathast ’an iomadh àite. Agus bha e ’deanamh a’ ghnothuich ni bu ro thruim’ air an rìoghachd so gu’n d’ fhuiling Sasunn, agus eadhon cuid de dhùthchanna tìr-mòr na h-Eòrpa o’n aon phlàigh aig an aon àm. Cha robh dùthaich sam bith eile ’s an Roinn-Eòrp’ a dh’ fhuiling uiread ri Eirinn o ghalar a’ Bhuntàta.^{[B’ e Sìr Ualter Raleigh a thug am Buntat’ an toiseach do Eirinn á Virginia, ’an Ceann a Tuath America, ’s a’ bhliadhna 1623. Thòisich e air cinneachadh gu ro maith ’s an dùthaich sin; ach ’s ann mu leth cheud bliadhn’ an déigh sin a thàinig am pòr gu bhi cumanta feadh Shasuinn; agus mu’n cuairt do ’n bhliadhna 1750 thàinig e gu bhi gu maith cumant’ an ceann a deas Alba, agus ’an ùine nach robh fad’ an déigh sin air feadh na Gàeltachd. ]} Bha roinn mhòr de thuath-cheathairn na dùthcha sin, o cheann iomadh bliadhna roimhe sud, cha mhòr gu h-iomlan, ’an urra ris a’ Bhuntàta mar bheathachadh; agus an uair a dh’ fhàilnich am bàrr sin gu h-obann ’s gu h-iomlan ’an aon bhliadhna, thàinig éigin ’us fulangais air a lorg a bha déistineach, eadhon ri ’n cluinntinn, gun luaidh air am faicinn. Bhuadhaich a’ ghainne co mòr ’an iomadh céarna, ’s gu’n robh cuid eadhon a’ bàsachadh leis a’ ghort. B’ ann ré a’ cheud dà bhliadhn’ an déigh do ’n ghainne ud tòiseachadh a luidh i ni bu truim’ air gach ceàrna fa leth de na rioghachdan so. An déigh sin fhuaradh ’am freasdal maith an Tighearna rian air biadh a thoirt á tìribh ’s an robh e ni bu phailte, agus a’ sgaoileadh air feadh nan àitean ’s am bu truime a’ ghainne. Bha e air a ràdh nach robh ceàrna sam bith eil’ an Alb’ is mò a dh’ fhuiling aig an àm ud na ’Ghàeltachd a tuath ’s na h-eileana. Agus is còir aideachadh gu ’n do rinn muinntir ceann a deas Alb’, araon ’s na bailtibh mòr’ agus air an dùthaich, co maith ris na h-uaislibh a bhuineadh do ’n Ghàeltachd féin, mòran fialachd a thaisbeanadh ann an leasachadh uireasbhuidh an taoibh tuath. Ach aig an àm cheudna cha ’n fheudar a chleith nach robh ’s nach ’eil na Goill gu mòr anns a’ mhearachd, agus a’ deanamh croin orra féin ’s air muinntir eile, leis na beachdaibh a

---

[462] tha iad a’ togail ’s a’ sgaoileadh mu na Gàeil Albannach, mar mhuiuntir leis nach àill obair sam bith a dheanamh, eadhon obair co furasda, mar their iadsan, ri iasgach; leis an roghnuiche bhi beò ’s na luideagaibh ’s am bochduinn na saothair sam bith a dheanamh air muir no air tìr. Cha ’n fheudar leudachadh ’an eachdraidh ghoirid mar so air na nithibh a tha dearbhadh nach ann mar sud a tha. Feumar rian eil’ a ghabhail air na Goill a chur ceart ’s na nithibh so, mur b’e nach gabh iad cur ceart.

8. Mu’n àm ud bha ’n Roinn-Eòrpa cha mhòr gu h-uil’ air a gluasad leis gach crathadh ’us troimhe chéil’ a thachair ’an ceithir no cuig de rìoghachdan a’ cheithreimh so de ’n chruinne. Ann an toiseach na bliadhna 1848 thòisich an iorghail ’am Pàris, àite na h-iorghail. Bha mòran de shluagh na Frainge roimhe sud air bi mì-riaraichte le modh riaghlaidh an rìgh, Louis Philip; agus thugadh ionnsuidh air a bheatha caochladh uairean, ged a bha e dol as gun bheud. Rùnaich mòran de shluagh Phàris fleadh mhòr a chumail air aon de shràidibh a’ bhail’ air an fhicheadamh là de cheud mhìos an earraich, a bu là sàbaid. Thoirmeisg an tighearnas dhoibh an fhéisd a chumail, gun mhòran atharrachaidh air an òrdugh ’s an robh iad gus a cumail. Ghabh an fheadhainn a bha fuathach air an rìgh ’s air a thighearnas so mar leth-sgeul gu tuasaid a dhùsgadh ’s a’ bhaile. Air Di-ciadne chaidh àireamh dhaoin’ a mharbhadh leis na saighdearaibh a chuir an tighearnas gus an tuasaid a chur sìos. Rinn so an gnothuch ni bu mheasa. Thàinig an iorghail gu leithid de àirde an ath là, Diordaoine, ’s gu ’m b’ éigin do ’n rìgh ’s d’ a theaghlach teicheadh a mach as an lùchairt air dorus folchuidh, agus an casan a thoirt leò thun an oirthir, gach aon fa leth dhiubh ’an cruth eile agus sgapta o chéile. Goirid an déigh sin ghabh iad an t-aiseag a nall do Shasunn far an do ghabhadh riu gu caoimhneil. Chuir na Frangaich suas Comh-fhlaitheachd, agus thug iad misneachd do na h-uile sluagh eile ’s an Roinn-Eòrp’ a bha mì-riaraichte le ’n cuid rìghribh, iad a dheanamh a leithid cheudn’ air gach aon diubh sin ’s a rinn iadsan air an rìgh fèin. Mu ’n deachaidh

---

[463] an ath shamhradh seachad dh’ éirich a dhà no trì de rioghachdan na h-Eadailt an aghaidh an cuid uachdaran, ’s dh’ fhuadaich iad air falbh iad. Bha ’m Pàpa ’na aon de ’n luchd-riaghlaidh a dh’ fhuadaicheadh air falbh. Dh’ éirich na h-Austrianach an aghaidh Impire nan tìrean farsuing sin, agus thilg muinntir Hungari dhiùbh cuing Austria, ’s chuir iad suas Comh-fhlaitheachd, air an do roghnuich iad Louis Cosuth gu bhi ’na Riaghlair.

Ged a bha Breatunn ni b’ fhaisg air an Fhraing na aon sam bith de na rìoghachdan sin ’s gann gu’n robh dad sam bith a ghluasad a measg na muinntir a bha mì-thoilichte le ’n staid. Dad sam bith a ghluasad a bha measg an fheadhainn a b’ ìsle de’n mhath-shluagh ’an ceann a deas Alba ’s gann gur fhiach e tuasaid a ràdh ris. Ach dh’ éirich troimhe chéile mòr ann an Eirinn aig an àm so. Gheall Lamartin, Riaghlair na Comh-fhlaitheachd Frangaich, do na h-Eireannaich gu’n dìonadh an Fhraing iad, na’m b’urrainn iad féin cuing Shasuinn a thilgeadh dhiùbh. Chuir fear Smith O Brian, Gàel Eireannach, a bha ’na uachdaran fearainn, e féin air ceann luchd na ceannairc, ’s rinn iad buaireas mòr feadh na dùthcha. Ach bha na Breatunnaich, ’s càirdean Bhreatuinn ’an Eirinn féin, ro làidir air an son. Chuireadh Smith O Brian ’an làimh, ’s dhiteadh e gu bhi air a chur thar chuan mar dhaorsannach, ’s air a chumail ’an sin ré a bheatha. Ach thug a’ bhan-rìgh maitheanas dha ’n ceann beagan bhliadhnachan, ’s fhuair e cothrom a dhol far an togradh e.

Bithidh e iomchuidh ann an co-dhunadh na h-Eachdraidh so cunntas aith-ghearr a thoirt air sluaghmhoireachd Alba aig caochladh amaibh, o thòisicheadh air gabhail an àireamh. Tha e air a mheas nach robh ’s an rioghachd mu dheireadh na seachdamh linn deug ach aon mhuillean sluaigh. Rinneadh a’ cheud oidhirp gu àireamh an t-sluaigh a ghabhail anns a’ bhliadhna 1755. B’ e ’n àireamh an sin 1,265,380. Tha àireamh sluaigh nan tri rìoghachdan air a ghabhail an ceann a h-uile deich bliadhna o’n bhliadhn 1801, agus aig gach àm fa leth dhiubh sin tha sluagh

---

[464] Alba a’ dol a meud anns an òrdugh so a leanas:—

1801, 1,599,068
1811, 1,805,637
1821, 2,093,456
1831, 2,365,114
1841, 2,600,000
1851, 2,888,742
1861,^{[Sluaghmhoireachd Bhreatuinn gu h-iomlan anns a’ bhliadhna 1861, 29,936,508. ]} 3,062,294

Tha cur a stigh na rìoghachd a’ meudachadh ni’s ro mhò na lionmhoireachd an t-sluaigh. Bha cur a stigh agus cosdas Bhreatuinn a nuas o’n bhliadhna 1841 mar a leanas:—

CUR A STIGH. COSDAS.
1841, £51,693,000£53,444,000
1851, 53,057,000 50,130,000
1861, 70,283,000 72,842,000
1866, 67,812,000 66,474,000

’S e àireamh Arm Tìre Bhreatuinn 138,000; agus nan saighdearan Mara, 68,400. Neart a’ Chàbhlaich, 497 Long-chogaidh. Cha tàinig mòran mùthaidh air Càrn nam Fiach o sguir cogadh na Frainge. Tha iad a’ seasamh mar so: —£794,655,000. Tha riadh sin a’ tighinn gu £26,233,000.