---

[24]

CAIB. V.

ALBA A’ TIGHINN GU BHI ’NA H-AON RIOGHACHD.

BHA Alba air a roinn ’na trì rioghachdaibh mar a dh’ainmicheadh cheana, eadar na Sacsonaich a deas air uisge na Friù, na Pictich air an taobh ’s ear, ’s an ear thuath, ’s na Sgaothaich ’an Earra-ghàel, ’s anns na h-eileanaibh a siar. Mhair iad mar sin ré thri ceud gu leth bliadhna an déigh do na fiùdhalaich so mu dheireadh tighinn a nall á Eirinn. Bhiodh iad sin uile gu maith tric a’ caigeadh air a’ chéile, gu h-àraidh na Sacsonaich agus na Pictich. Tha eachdraidh a’ deanamh iomradh air iomadh caonnaig fhuiltich eadar an dà bheag-rioghachd so, anns an robh an righ, féin air uairibh a’ tuiteam. Ach cha robh aon aca ’deanamh uiread de lagachadh air an aon eile ’s nach robh iad le chéile a’ seasamh. Agus do bhrìgh nach robh buaidh mhaireannach sam bith a’ leantuinn nan cathan ud, ’s nach robh ’bheag de dhealachadh eadar iad ’s na blàir a bha cinn-fheadhn’ an taobh tuath ’s nan eilean a’ cur air a chéile, tha e co maith leum thairis air a’ chuid so de eachdraidh nam Picteach ’s nan Sacsonach; agus da rireadh cha bhiodh foighidin gu leòir aig a’ chuid is lionmhoire de leughadairean gu dhol troimpe ged a bhiodh i air a cur f’an comhair; tha i co troimhe-chéile ’s co neo-oideachail. Co dhiù, feudar innseadh gu bheil iomradh againn ’an eachdraidh air dà fhichead righ a bha os ceann nam Picteach a bha ’tòiseacheadh le Drius, a bh’ air a’ chathair ’n uair a thréig na Ròmhanach Sasunn, agus a’ crìochnachadh ’s a’ bhliadhna 843. Bha rìghrean nan Sgaothach, aig an robh uachdranachd thairis air taobh ’s iar Alba, ré ùin’ fhada ro dhéigheil air rìoghachd nam Picteach a chur ris an

---

[25] rìoghachd aca féin, agus fadheòdh chaidh ac’ air sin a dheanamh ’s an dòigh so a leanas.

2. Bha na creachadairean Lochlunnach air an tugadh iomradh cheana an deigh sealbh a ghabhail air cearna fharsuing de Eirinn mu dheireadh an ochdamh linn, ’s ged a chaidh moran fol’ a dhòirteadh ann a bhi feuchainn ri ’n cur air falbh, ghleidh iad an greim air an fhearann riamh, ’s tha ’n sliochd air measgachadh leis a’ chuid, eile de mhuinntir Eirinn. Bha dream eile dhiubh mu ’n àm sin an déigh sealbh a ghabhail air roinn mhòr de Shasunn, agus fadheòidh thàinig saighdear ainmeil ris an abrar Cainiut, mac Suen, righ Lochluinn, gu bhi ’na righ air Sasunn. Ach ged a bha iad a’ cur cuairtean air eileanaibh ’s iar Alba, ’s ’a deanamh mòran call’ an sin, cha do chuir iad dragh sam bith air rioghachd nam Picteach an taobh ’s ear Alba gu faisg air meadhon an naoidheamh linn, ’s e sin ’s a bhliadhna 839 no 840. Bha cogadh uamhasach fuilteach eadar na Lochlunnaich ’s na Pictich a’ bhliadhna sin, anns an do thuit Uen, righ nam Picteach, agus Bran, an aon bhràthair a bh’ aige, agus mòran de àrd uaislean na dùthcha. Bha iad co mòr air an lagachadh leis a’ chogadh ’s nach b’urrainn iad seasamh roimh nàmhaid cumhachdach sam bith eile a thigeadh orra. B’e Coinneach, ris an abradh na bàird, Coinneach Cruaidh, a bha ’na righ air taobh ’s iar Alba an uair sin. Mar is tric their luchd-eachdraidh Coinneach MacAlpinn ris. B’e Alpinn ainm ’athar. Phòs Eocha, no mar their na Laidinnich, Achaius, athair Alpinn, nighean righ nam Picteach. B’e ainm an righ sin Unguis, agus ainm a nighinn, a thàinig gu bhi na ban-righ aig Achaius, Unguia. Mar so, b’ e Alpinn, rìgh nan Sgaothach, ogha rìgh nan Picteach. Bha Alpinn an dùil gu’m faigheadh e fein rioghachd a sheanar air gach aon chor, ’s gu’n robh a chòir air sin co maith ri còir fir sam bith. Ach chaidh Alpinn a mharbhadh ’s an treas bliadhna de ’rioghachadh ann an siorrachd Ara, far an deachaidh e null le àireamh shaighdearan a’ chreachadh na dùthcha. Thàinig Coinneach a mhac an sin a’ dh’ionnsuidh a’ chrùin ’s a’ bhliadhna

---

[26] 836. Bha Coinneach a’ tagradh còir air rioghachd nam Picteach mar a bha ’athair, agus air son an aon aobhair. Ach ged a bha teaghlach rioghal an taobh ’s ear ’nan dlù-chàirdibh dha, b’ fhearr leò an rioghachd aca féin no aige-san; cha robh iad idir deònach air a dhol a mach gu esan a leigeadh a steach. Uime sin, o nach faigheadh e ’ni a bha e ’sanntachadh a dheòin, bha e deanamh air son fhaotainn air sheòl sam bith eile. A réir sin, ’n uair a chunnaic e na Lochlunnaich ’s na Pictich a’ dol am badaibh a chéile, an àit’ a dhol a chuideachadh a chàirdean, ’s ann a dh’fhuirich caomhan ’na thàmh, ged a bha fios aige nam buadhaicheadh na Lochlunnaich gu’n tigeadh iad air féin a rìs. Ach biodh sin mar a bhitheadh e; b’ fhearr le Coinneach a bhi ’feitheamh an fhàth, cunnart ann no as. Agus ’n uair a chunnaic e gu’n d’fhuair na Pictich a leithid sud de dhroch-laimhseachadh o na Lochlunnaich, ged is ann leò a chaidh, rinn e air son an rioghachd aca a ghabhail dha féin gun dàil. Bha Uen ’us Bran a bhràthair, a thuit an cogadh nan Lochlunnach, agus Coinneach MacAlpinn anns na h-oghaichean. Ach cha robh e fein ’us Ured, an ath neach a ghlac an t-slat rioghail, co faisg sin air a chéile, ma bha iad idir càirdeach d’a chéile. A réir na h-uile coslais ’s e Coinneach a. b’ fhearr còir air a’ chrùn na Ured, ’s cha robh na h-uaislean Pictich aindeònach air a ghabhail mar righ. Co dhiù chaidh an cumhachd rioghail a spìonadh á làimh an fhir ud agus a thoirt do Choinneach ’s a bhliadhna 843. Bha mar sin an dà rioghachd air an aonadh, agus an ùine ghoirid theireadh Sasunnaich, tìr nan Scotach (Scotland) ris an rioghachd so, ga h-ainmeachadh air an taobh a fhuair làmh an uachdar. Ach theireadh Gàeil riamh o’n uair ud rithe an t-ainm a bha roimhe aice, Albainn, air a ghiorrachadh, Alba. B’e Coinneach MacAlpinn an t-ochdamh righ thar fhichead a bh’air na Dalriadaich, no na Sgaothaich a thàinig á Eirinn le Fearghas. Bha staid nan Sgaothach ré an trì cheud ’s dà fhichead bliadhna anns an do rioghaich an ochd duine fichead ud, glé choslach ri staid nam Picteach féin, agus feudaidh sinn am fàgail

---

[27] as ar déigh leis a’ bheagan a chaidh a radh mu’n timchioll cheana.

3. Ged a fhuair Coinneach MacAlpinn barrachd cumhachd air na bha roimh’ aige, cha d’ fhuair e barrachd sìth. Bha na Lochlunnaich air fàs ro dhàna ’na là-san leis an tomhas de shoirbheachadh air an d’ ràinig iad ’an Eirinn ’s an Sasunn. Tha eachdraidh a’ deanamh iomradh air iomadh ’us iomadh còmhrag a bh’ aige féin ’s aig a shliochd air rìgh-chathair Alba ris a’ phlàigh sgriosaich ud a bha tonn air thonn a’ tighinn á Lochlunn a tuath ’s a deas. Theirear Norainnich (Norsemen) ris na Lochlunnaich a tuath. Ghabh iad sealbh air Sealtainn ’us Arcu, agus air an àireamh is mo de na h-eileanan a ’s iar, a chum iad aca féin ré uin’ fhada. ’S ann air son na h-eileanan so ’bhi fo riaghladh nan Norainneach a thugadh Innse-Gall orra, an t-ainm a tha aig na Gàeil dheasach ’s na Mòr-thirich orra gus an diugh. Gall, a’ ciallachadh coigreach, Innse-Gall, eileanan nan coigreach. Cha b’e mhàin gu ’n robh na creachadairean ud a’ toirt leò an airgid ’s na spréidhe, bha iad a’ toirt ’nan daoine leò mar thràillibh. Bha margaidhean ’an Lochlunn ’s an robh iad a’ reic ’s a ceannach nam braighdean a thugadh as na h-eileanaibh Breatunnach air an aon dòigh ’s an robh na daoine dubh’ air an reic ’an Stàitibh Deas America o cheann ghoirid. ’S e aon chrann a bhiodh ’s na luingeas aca, agus aon seòl mòr ceithir chearnach, ni-eigin coslach ri siùil nan sgothan iasgaich ’s na h-eileanaibh a ’s iar. ’S maith a dh’ aithnicheadh luchd-àiteachaidh oirthir a ’s iar ’s a ’s ear Alba an càbhlach a bha’n sud ’le ’n ’cloiginn ghreannach, coslach ri ceann dràgoin, le beul fosgailte, ’s an toiseach mar uchd geòigh air an t-snàmh co fada mach ri’ ghob, ’s dà adhairc fhada, bhiorach iarruinn a mach as an uchd sin beagan os ceann an uisge, gu bhi tolladh nan soithichean a thigeadh a chòmhrag riù; còrr is fichead ràmh fada, laidir a mach as gach taobh dhiubh leis an robh iad ga’n iomradh—iomradh còmhladh, agus an deireadh ag éiridh suas gu carraigeach, cuaicheanach, coslach ri earball nathrach, ni b’ àirde na ceann an stiùireadair.

---

[28] Thug iad an oidhirp air righ a chur suas os ceann nan eilean ’s a chuid de’n mhòr-thir air an do ghabh iad sealbh car uine ghoirid, mar a bha Gall-thaobh ’us Cataobh, pàirt de shiorrachd Rois, agus an taobh Muireach. Ach ma chuir iadsan rìgh suas, cha b’ fhada gus an do chuireadh sìos e. Cha do leig righ Coinneach agus an fheadhainn a lean e air a chaithir, tàmh no fois leò gus an d’ fhuadaich iad air falbh o thir-mòr Alba gu h-iomlan iad. Ghléidh iad na h-eileana ni b’ fhaide. A thaobh an dragh a bha na Norannaich a’ cur air righribh Alba ’s an àm so, cha b’ urrainn iad a’ chrioch Albannach a chur ni b’ fhaide deas na bha i o shean; b’e sin uisge na Friù ’us bun amhainn Chluaidh. Chithear an déigh so cionnus a bha dol dhoibh air an làimh sin. Bhàsaich righ Coinneach ann an Fontelist, àrd-bhàile na rioghachd air an t-seathamh là de cheud mhios an earraich ’s a’ bhliadhna 859 an treas bliadhna fichead d’a rioghachadh, seachd bliadhna air taobh ’s iar Alba, agus a tri-deug air Alba tuath gu h-iomlan.

Dh’ fhàg Coinneach mac da ’m b’ainm Constantin, ’us nighean da ’m b’ainm Maol-Muire—ach ghlac a bhràthair, Domhull Bàn Mac Alpinn an crùn an déigh a bhàis.

4. Feumar a bhi o àm gu h-àm a’ sealltuinn gu deas ri eachdraidh Shasuinn a thaobh na dàimh ’s an robh an dà rìoghachd a’ seasamh d’a chéile an sin, ’s an déigh sin. Goirid an déigh do na Sacsonaich sealbh a ghabhail air an tìr roinn iad i ’na seachd rìoghachdaibh, ris an abair luchd-eachdraidh, Sacson Heptarchi—Heptarch, focal Greugach a tha ciallachadh seachd rioghachda. Bha laghanna air leth aig gach aon diubh sin dhi féin, ach bha àrd chomhthional ac’ air son Shasuinn uile, coslach ri Pàrlamaid anns an robh iad a’ deanamh reachdan air son na dùthcha gu h-iomlan, gu h-àraidh iad féin a dhìonadh o allamharaich sam bith. Bha na beag rìghrean ud coslach ri rìghribh na h-Alba féin, glé aimhreiteach ’n am measg féin, ’s ro eudmhor mu ’n sochairean ’s mu ’mòralachd féin. O nach robh reachd sam bith air a dhaingneachadh fathast air son an t-sreath rìoghail a tharruing dìreach

---

[29] thun a’ chrùin ’us uaithe, bhiodh am fear a thachradh air an rìgh-chathair a’ marbhadh nam mac a bhuineadh do’n t-sliochd rìoghail a shaoileadh e bhi coslach ri grabadh a chur air a mhac féin, no air fear éigin eile ’bu mhaith leis a bhi ’na oighre air. Mar so thàinig an sliochd rìoghail mhac gu bhi co tearc mu thoiseach an naoidheamh linne ’s gu’m b’ e Egbert, rìgh Uesecs oighre dligheach nam beag rìoghachdan ud uile. Bha so taitneach d’a nàdur dian thogarrach, ’s chuir e roimhe gu’n deanadh e ’chuid féin diubh uile. Agus chaidh aig’ air sin a dheanamh a lìon té ’us té, le cogadh ’s le seòltachd. Anns a’ bhliadhna 827 bha iad uile air an aonadh fo a riaghladh-san, mu’n cuairt de cheithir cheud bliadhna an déigh do na Sacsonaich tighinn do ’n tìr ’an toiseach. Feudar leum thairis air rìoghachadh Ethelof, a mhic-san; ach ri linn Alfred, ogha Egbeirt, ris an abrar Alfred Mòr, thug na deas Lochlunnaich iomadh garg ionnsuidh air an rìoghachd a dheanamh dhoibh féin, agus mu dheireadh chaidh ac’ air sin a dheanamh car greis. Bhàsaich Alfred ’s a’ bhliadhna 901 ’an sìth. Tha e air àireamh a measg nan rìghrean a b’ fhearr ’s a bu chomasaiche ’shuidh riamh air cathair. Anns a’ bhliadhna 994 fhuair na Lochlunnaich a dh’ionnsuidh rìgh-chathair Shasuinn, ri linn Etelred an treas, no’n ceathramh rìgh an déigh Alfred. B’ e Suein ainm an rìgh Lochlunnaich a choisinn a’ bhuaidh sin. Fhuair Cainiut, mac Shuein, an crùn ’an deigh ’athar. ’S ann ris an duine so a bha na h-uaislean Sasunnach a’ deanamh uiread de bhroscal ’s gu’n tug e mar airidh a chathair a shuidheachadh air an tràigh ’nuair a bha ’muir ag éiridh, ’s ’n uair bha e ’teannadh r’a chosaibh, ’s ris a’ chathair, thòisich e ri bagradh air a’ mhuir na’m bu dàna leis tighinn ni b’ fhaide. An uair nach robh am muir a’ toirt ùmhlachd sam bith dha, thionndaidh e r’a luchd-broscail, ag earalachadh orra gun a bhi ’toirt glòir do cho-chreutair nach robh dheth féin ach fann; ach iad a bhi ’toirt glòir ’us urram do’n Ti a bha riaghladh na fairge ’s nan uile nithe. Bha e, gun teagamh, ag aithneachadh gur mò a bha de nàdur magaidh na de fhìor

---

[30] chàirdeas ’n an cuid broscail. Bha triùir mac aig an rìgh so, ’s dh’òrduich e aig àm a bhàis fear dhiubh na rìgh air Lochlunn a Tuath, fear ’eil air Lochlunn a Deas, agus an treas fear a bhi ’n a rìgh air Sasunn. Ach bhàsaich am fear mu dheireadh agus a mhac mu’n cuairt do shea bliadhna an déigh sin, ’s chaidh an crùn Sasunnach a thoirt air ais do’n t-sliochd rìoghail aca féin, ’s a’ bhliadhna 1041. Bha Edmund, mac Ethelred, a’ riaghladh car greis os ceann pàirt de thaobh tuath Shasuinn, ’s de cheann a deas Alba ri linn Chainiut. Bha dithis mac aig Edmund so, Eduin agus Eideard. Bha Eduin so a’ cumail crìche ri rìghribh na h-Alba ’na là féin. Tha ’n diugh baile mòr ainmeil, inbheil, air machair na Galltachd aig a bheil creag anabarrach àrd air a thaobh a ’s iar. Cha ’n fhaighear a dh’ ionnsuidh na creige so ach air an taobh an ear dhi. B’ i ’chreag so ri linn Eduin a’ chrìoch eadar e ’s Alba. Thog e daingneach làidir air mullach na creige, ’s rinn e baile aig a bonn a bha furasd a dhìonadh o mhullach na daingnich. Thugadh Eduin’s burgh mar ainm air a’ bhaile, air a ghiorrachadh, Edinburgh, ’s e sin Dùneidin, àrd-bhaile rioghachd Alba. Cluinnidh sinn fathast mu thimchioll a bhràthar, Eideard; ach thigeamaid a nis air ar n-ais do Alba.

5. An déigh bàis Dhomhuill MhicAlpinn, ’s a bhliadhna 863, thàinig Constantin, mac righ Coinnich, thun a’ chrùin. Bha esan ’s na rìghrean a lean as a dhéigh, mar iad-san a chaidh roimhe, air an cumail ’n an drip leis na Lochlunnaich, nach robh ’leigeadh tàmh leò ach a’ feuchainn ri briseadh a steach air an rioghachd an àit’ éigin. Feumaidh gu’n robh staid sluaigh Alba glé an-shocair ’s na linnibh ud, leis an trioblaid a bh’ aca dheth na naimhdean o’n taobh a mach, agus gach troimh-chéile a bh’ ac’ aig a bhaile, eadar buill fa leth an teaghlaich rìoghail a’ còmhstri co gheibheadh do’n righ-chathair na h-uile uair a bhiodh i falamh, ré 150 bliadhna an déigh Choinnich; oir cha robh reachd air a dhaingneachadh fathast a’ deanamh a’ chrùin cinnteach do cheud ghin an rìgh a bha air a’ chaithir. Do bhrìgh nach do thachair ni ùr sam bith ’s an

---

[31] rioghachd ris am bheil mòr ghnothuch againn ré a’ cheud gu leth bliadhn’ ud ach gun robh i, mar tha sgrìobhaidhean àraidh ag ràdh, air an innein gu ’bualadh ri chéile, ’s gu ’toirt a dh’ ionnsuidh a’ chruth ’s a’ chumaidh ’s an robh i gu fantuinn ré iomadh linn an déigh sud, feudar leum thairis air a’ chuid sin de ’n eachdraidh gun tuilleadh leudachaidh.