---

[38]

CAIB. VII.

RIGH DAIBHIDH—STAID ALBA—BLAR NA BRATAICH.

’AN déigh bàis Challuim thug a bhràthair, Dòmhull Bàn, tàmhadh air a’ chrùn. Agus feudar beachd a thogail air an staid ’s an robh an rioghachd o’n cheud Achd a rinn an rìgh ùr. B’ e sin na h-uil’ eilthireach no neach nach buineadh do’n rioghachd g’a grad fhàgail. Tha so a’ cur ni éigin de sholus air mar a bha àrd uaislean na rioghachd air am brosnachadh leis an struidhealachd a bha Callum Ceann-mòr a’ gnàthachadh ann a bhi ’buileachadh fearann Alba air na deirleanaibh a thàinig á Sasunn an déigh ban-righ Mairearait. Roinn Uilleam am Buadhair fearann Shasuinn ’na thrì fichead mìl’ earrann, ’s bhuilich e ’m fearann sin air a’ chuid shaighdearaibh féin, tomhas ni’s mò ’s ni’s lugha de’n fhearann a réir na h-oifig a bh’aca ’s an arm. Cha robh e ’foighneachd cò aig an robh còir air roimhe sud, no aig nach robh. Ghabh e sealbh air an rioghachd mar a dheanadh fear-reubainn air tigh a ghlac e. Rinn e tràillean de’n chuid mhòr de shluagh na tìre, a bha na h-oifigich ud a’ reiceadh ’s a’ ceannach maille ris an fhearann, mar gu’m bu stoc spréidh iad. Agus a’ chuid de nach d’ rinn e tràillean bha iad ’an daorsa le seirbhis chruaidh. Dh’fheumadh iad a bhi ’n ceann gach seirbhis bu chruaidhe, ’s bu

---

[39] tàireile na chéile. Rinn am Buadhair Normanach sin air son an rioghachd a dheanamh cinnteach dha féin ’s da shliochd. B’ e ’n cumha air an d’ fhuair na h-oifigich ud am fearann, gu’m biodh iad féin ’s na bha de shluagh air an fhearann ullamh gu éiridh a mach a chogadh leis an rìgh uair sam bith a thogradh e fios a chur orra. Bha na h-àrd oifigich ud a’ toirt an fhearainn do oifigich bheaga fodhpa féin air a’ chumha cheudna. Bha mar so an sluagh uile ceangailte mar shaighdearaibh aig an Normanach. Rinn esan sud gu glic ’na ghinealach féin, ach gu h-ain-tighearnail ’s gu fòirneartach, ged a ghiùlaineadh leis car ùine. Agus feumar a bhi ’g aithris droch ghnìomharan an uile-bheist ud ’an eachdraidh Alba air son da aobhair. An toiseach, a chionn gu’n d’ fhuadaich sud mòran de àrd-uaislean Shasuinn a mach as an rioghachd. Rinneadh orra féin a nis mar a rinn an aithrichean air seann luchd-àiteachaidh na tìre. Agus a rìs, a chionn gu ’n d’ rinn rìghrean eile na Roinn-Eòrpa, ’s rìgh Alba mar aon diubh, an dearbh ni so ri fearann ’us sluagh nan dùthchanna aca féin fa leth. Agus mhair an rian so ré cheudan bliadhna an Alba mar ’an tìribh eile. Agus dh’fheudta iomadh eisimpleir mar dhearbhadh air sin ainmeachadh ’an eachdraidh Alba. Nis an uair a fhuair agus a ghabh an creachadair Normanach an cothrom ud air Sasunn, bha na daoin’ -uaisle o’n robh e ’toirt an cuid fearainn a’ tighinn ’n an sruth a nall do Alb, le’n làmhaibh mu ’n ceann gu ’n gearan a dheanamh ri ban-righ Mairearat. Dh’ iarradh is’ air an rìgh, ’s bheireadh esan do na h-eilthirrich stiallag mhaith fhearainn an so ’s an sud air feadh Alba, air a’ chumh’ ud mu’n robh sinn a’ labhairt. Agus ’s ann do na teaghlaichibh ud a bhuineas roinn mhaith de Mhorairean ’s de Ridirean Galltachd Alba gus an là ’n diugh. Agus o nach robh pàrlamaid anns na h-amaibh ud bha cothrom aig an rìgh a thoil féin a dheanamh fhad ’s bu bheò e. Feudar a bhi cinnteach mata nach bu ni taitneach le seann luchd-fearainn na Galltachd a bhi faicinn nan Sgaothach ud a’ dòmhlachadh a steach air gach làimh

---

[40] dhiubh. ’S gun teagamh bha Domhull Bàn a’ tuigsinn sin an àm dha bhi deanamh air son leum a thoirt do’n righ-chaithir. Ach o nach do sheas an rioghachd air a thaobh, agus gur coslaiche nach robh iad idir air a shon, bha na tighearnan Sasunnach a bh’ air ùr-theachd do’n tìr ro chruaidh air a shon, ’s dh’ éirich iad ’na aghaidh. Agus le ’n còmhnadh-san fhuair Donnachadh, mac bu shine an righ mu dheireadh, agus a bha ’s an àm sin na oifigeach ’s an arm Shasunnach, sealbh air an righ-chaithir. Ach cha b’ fhad a mheal e’n onair sin. Chaidh a mharbhadh beagan mhìosan an déigh sin, mar tha cuid ag ràdh, le brathadair a chuir Domhull Bàn uaithe. ’S e ’s coslaiche gu’m bu mhac diolain Donnachadh, oir tha e glé dhuilich a dheanamh a mach gu’n robh Callum Ceann-mòr pòsda dà uair. Fhuair Domhull Bàn an crùn mu ’cheann aon uair eile an déigh bàis Dhonnachaidh. Ach mu’n cuairt do dhà bhliadhn’ an déigh sin chuir Edgar, am mac bu shine ’bha làthair de’n t-sliochd rioghail, dheth ’n chaithir e, chuireadh a shùilean a mach, ’s chuireadh ’an gainntir e ré a bheatha. Rioghaich Edgar naoi bliadhna, ’s thàinig a bhràthair a b’fhaisge, Alastair, a dh’ionnsuidh na caithreach. Cha’n ’eil mòran r’a innseadh mu rioghachadh Alastair, ni’s mò no mu rioghachadh an fhir a chaidh roimhe. Bha e anabarrach tighearnail ’na mhodh déiligidh ris na h-uil’ a thigeadh fagus da, ach ris na sagartaibh Pàpanach bha e sèimh gu leòir. Theireadh iad “Alastair an Gairgean” ris mar fhar-ainm. Chuir e sios gu h-ath-ghoirid aon troimhe chéile dh’ éirich ’s an taobh Mhuireach ’na rioghachadh, ’n uair a dh’ eirich Aonghas, ogha do Lùlaoch, suas an aghaidh an ùghdarrais rioghail ’an dòchas gu’m faigheadh e féin thun na righ-chaithreach. Ged a chuireadh am Muireach sios aig an àm sin, dh’ éirich e rìs deich bliadhn’ an déigh sin ’n uair a chuireadh sios e gu buileach air sheòl ’s nach d’ éirich e tuilleadh. Bhàsaich Alastair an Gairgean gun chloinn an déigh sheachd bliadhna deug de rioghachadh, agus thàinig Daibhidh a bhràthair a b’òige a dh’ionnsuidh na caithreach, ’s a’ bhliadhna 1124. Thàinig mar so trùir mac ban-righ Mairearait

---

[41] gu bhi nan rìghribh, agus am fear mu dheireadh gu bhi air thoiseach a thaobh urraim ’us cumhachd. Bha aon phiuthar aige d’am b’ ainm Maud, a phòs Eanruic Beau-clerc, rìgh Shasuinn. B’e Eanruic so mac a b’ òig’ Uilleim a’ Bhuadhair. Phòs e nighean ban-righ Mairearait a bha de sheann sliochd rioghail Shasuinn, ’an dùil gu’n neartaicheadh sin a ghreim féin air a’ chrùn. Tha e oillteil ri innseadh an dòigh ’s an do laimhsich an righ ud a bhràthair bu shine na e féin, agus a b’e oighre dligheach a’ chrùin, a réir a’ ghnè dlighe ’bha ’s an teaghlach ud. Bha Richard thall ’am Palestin ’nuair a bhàsaich Uilleam Rufus, an ceud aon de na bràithrean a rioghaich. Ghabh Eanruic sealbh dha féin air an rioghachd, chuir e’n teich air Richard ann am blàr ’an Normandi, ’s ghlac e mar phriosunach e ’s chuir e mach a shùilean, ’s chum e ’na phriosunach e déich bliadhna fichead. So mar a bha na mic a’ mealtuinn buaidh an ’athar. Bha mac ’us nighean aig Eanruic o bhan-righ Maud. Bhàthadh am mac so air an t-slighe tighinn as an Fhraing. Mar so thàinig an nighean air an robh ainm a màthar gu bhi ’na ban-oighre air crùn Shasuinn. Bha i air pòsadh Geofri Plantagenet, diùc Anjou. ’Nuair a bhàsaich Eanruic ’s a’ bhliadhna 1135, thug e air a chàirdean mionnachadh gu’n cuidicheadh iad a nighean a dh’ ionnsuidh na caithreach. Bha mac peathar aige d’ am b’ ainm Stephen, a thàinig fo na h-aon bhòidibh ri càch. Ach ’n uair a fhuair e ’chathair falamh, agus greim air iuchraichibh nan tighean ionmhais, sgap e’n t-òr a’ measg nan àrd uaislean, ’s fhuair se e féin air éigheach ’na rìgh.

2. ’N uair a chunnaic righ Alba gu’n robh nighean a pheathar air a cumail a mach o ’h-àite féin, rinn e air son dol a chogadh ri Stephen air los a thilgeadh bhàrr na caithreach. Rinn e mòran creachaidh dà thurus ’an déigh a chéil’ air taobh tuath Shasuinn. Air an treas turus chaidh e co fada deas ri Siorrachd Iorc. Bha ’leòr aig Stephen ri ’dheanamh aghaidh a chumail ri pàirtidh eil’ a thog Matilda na h-aobhar féin. Bha mar so an rioghachd fosgailt’, a réir coslais do righ Daibhidh, aig an robh sea mìle fichead

---

[42] saighdear ga leantuinn. Rinn Turstan, ard-easbuig Iorc, air son armailt a thional gus na h-Albannaich a choinneachadh. Chruinnich e na h-àrd-uaislean ’am baile Iorc, ’s shuidhich e là trasgaidh sòluimte. Dh’ àithn e do na h-uil’ a b’ urrainn armachd a ghiùlan, éiridh “gus an eaglais a dhionadh o na borbanaich.” Gheall e tearnadh do na h-uile a thuiteadh ’s a’ chath. Chuir e mach na sagartan air ceann muinntir nan sgìreachdan gus an treòrachadh ’s a’ bhlàr. Cha b’ urrainn e féin dol a mach a chionn e bhi tinn. Chuireadh suas a’ bhratach Shasunnach air monadh Chutoin, faisg air Northalerton. Chuireadh crann luinge ’na sheasamh air feun cheithir chuibhleachan. Chuir iad Crois-Chriosd’ mhòr air mullach a’ chroinn. ’Am meadhon na Croise bha bocsa airgid anns an robh abhlan coisrigte, no dia-arain nam pàpanach. Bha trì brataichean mòr eil’ a’ snàmh fo’n Chrois. An déigh caochladh oidhirpean air a’ ghnothuch a réiteachadh le sìth, thainig iad gu ionad tharruing lann; na h-Albannaich a’ glaodhaich an duan catha féin, “Albainn! Albainn!” Thàinig na trùpairean Sasunnach dheth an cuid each ’s chuir iad gu cùl an airm iad, ’s champaich iad féin timchioll na Brataich. Chumadh an cath suas air gach taobh ré dhà uair de thìm. Tha luchd-eachdraidh ag aithris mòran gaisg’ air gach taobh. Chaidh Prionns’ Eanruic, tàinistear rioghachd Alba, air ceann na buidhne ’bha e féin a treòrachadh troimh ’n bhuidhinn a bha fa chomhair de na Sasunnaich, mar gu’m bu lion an damhan alluidh a bhiodh fa chomhair; agus thug e garg ionnsuidh air taobh an nàmhaid. Ach bha buidh- eann lìonmhor do fhir bhogha ’s an arm Shasunnach a bha caitheamh shaighdean slaite-tomhais air fad a steach am measg nan Albannach leis an robh iad a’ deanamh mòran millidh. Fadheòidh thog saighdear Sasunnach ceann fir a thuit air bàrr a shleagha, ’s ghlaodh e mach, “Ceann rìgh Alba.” Sgaoil so mar le telegram, tre’n chuid de’n arm a bha ’s an àm ri aghaidh teine, ’s thòisich iad a’ dol air ais. ’Nuair a thuig Daibhidh an ni a bh’ ann thug e’n clogad dheth a cheann ’s thòisich e ga shealltuinn féin gu ’n robh e beò slàn. Ach cha deanadh e’n gnothach tuilleadh. Cha b’urrainn

---

[43] a mheud ’s a bha tuigsinn a mhearachd, càch a chur ’an òrdugh. B’ éigin cùl a thoirt do’n nàmhaid. Chaill Daibhidh dà mhìle-dheug ’s a’ bhlàr fhuilteach ud, a fhuair “Blàr na Brataich” mar ainm. Chuireadh e air an dara là fichead de cheud mhios an fhoghair, 1138. Chaidh sìth a nasgadh an déigh so eadar an dà rioghachd. Ach ’s ann air cumhachaibh a bha fàbharrach gu leòir do Dhaibhidh, leis an d’fhàgadh ’an làn-sheilbh air roinn mhòr de thaobh tuath Shasuinn e—Northumberland agus Durham. Cha tug Daibhidh claidheamh á truaill tuilleadh gu cogadh an aghaidh Stephein ’an aobhar nighean a pheathar, ged a lean mòran eil’ air sin car tamuill. Bha Daibhidh anabarrach eud-mhor air taobh na h-eaglais pàpanaich a thàinig a nis gu bhi ’na h-Eaglais Stéidhichte ’na rioghachd. Thog e àireamh mòr eaglaisean, ’s bhàirig e mòran fearainn air luchd-teagaisg nan eaglaisean ud gus an cumail suas. ’S e ’s coslaiche gur h-ann air son fhialaidheachd ris an eaglais ud a thug iad an tiodal, “Naomh Daibhidh” dha. Mar a bha e ro chòir do ’n eaglais Phàpanaich bha e ro gharg an aghaidh nan uile nach biodh umhal dhi. Cha ’n ’eil teagamh nach do chaill na ministirean Cùil-de-ach an àite ’s an seasamh mar mhinisteiribh ri linn ban-righ Mairireit, ’s nach deachaidh sagartan pàpanach a shuidheachadh ’s na h-uile sgìreachd. Bha barrachd cumhachd aig Daibhidh air na bh’ aig a mhàthair, la ’s gu’n robh na sagarta féin air tighinn gu h-achdaidh gu bhi riaghladh na rioghachd. Dh’fhuadaich e air falbh dream de na Cùl-de-ich á eilean beag a th’ air Lochlebhen, far am faicear fathast làthrach an aitreibh. Thug e uatha am beagan leabhraichean a bh’ aca, sea deug gu h-uile, a measg an robh na Soisgeulaich, Gniomhara nan Abstol, trì Leabhraichean Sholaimh, Leabhar mìneachaidh Dàn Sholaimh, agus aon eil’ air Genesis. Ma bha Daibhidh ’na Naomh dh’ fheudadh na Cùl-de-ich bhochd an “Naomh Goirt” a ràdh ris ’an seadh glé eadar-dhealaicht’ o ’n dòigh ’s an do ghnàthaich Rìgh Seumas am focal. Bhàsaich e ’s a’ bhliadhna 1153, ’s a’ naoitheamh bliadhna fichead de ’rioghachadh.