---

[44]

CAIB. VIII.

UILLEAM AN LEOMHAN.

Bhasaich prionns’ Eanruic dà bhliadhna roimhe sin, agus mar sin b’e Callum Mac Eanruic a thàinig a dh’ionnsuidh a’ chrùin ’an àit’ a sheanar. Bha Callum de nadur ceanalta, soirbh, agus uaithe sin, theirteadh Callum a’ Mhaighdean ris. ’An ath-bhliadhna an déigh dhasan an rioghachd fhaotainn bhàsaich Stephen, ain-tighearn Shasuinn, agus fhuair Eanruic, Mac bu shine Matilda, air taobh an deachaidh Daibhidh a chogadh, a dh’ionnsuidh crùn Shasuinn gu siochail. B’ esan an ceud aon de’n teaghlach ris an abrar Plantagenet. Bha e féin ’s Callum a’ Mhaighdean glé mhòr aig a chéil’ a thaobh iad a bhi ’nan càirdibh. Chaidh Callum aon uair do’n Fhraing a chogadh còladh ri righ Shasuinn. Ach chuir na h-àrd-uaislean teachdaireachd feirge ’na dhéigh nach giùlaineadh iad le e bhi air a riaghladh le rìgh Shasuinn. Air cluinntuin so dha, ghrad phill e do Alba ’s rinn e réite ris na tighearnaibh. Bhàsaich Callum a’ Mhaighdean ’s a bhliadhna 1165 agus thàinig a bhrathair, Uilleam, dara mac Prionnsa Eanruic, thun na righ-chaithreach. So am fear a fhuair an t-ainm, Uilleam an Leòmhan. ’S na linnibh ud bhiodh rìghrean ’us cinn-feadhna ’an àm cogaidh còmhdaichte le clogadaibh ’us còtaichibh màilich, o bhonn gu mullach; agus bhiodh suaicheantas àraidh ac’ air mullach a’ chlogaid, mar bu tric, leis ’an aithnicheadh an luchd-leanmhuinn iad. Ghabh rìgh Uilleam leòmhan air a chorraibh cnàmh mar shuaicheantas, agus tha dealbh an leòmhain o’n uair sin air còt-armachd Alba.

2. Cha robh Uilleam soirbheachail ’an cogadh, leòmhanta ’s mar bha e. Bha ’n aon troimhe chéile ’an teaghlach Eanruic, rìgh Shasuinn,

---

[45] d’ am bu chomh-aimn Eanruic Gearr-fhalluinn, a bha ’n dlùth dhàimh do theaghlach rìgh Alba ’s a bha ’n teaghlach rioghail Shasuinn roimhe sin. Fhuair ban-righ Shasuinn am fear bu shine de ’cuid mac gu éiridh suas ’an ceannairc an aghaidh ’athar gus a thilgeadh dheth ’n chaithir. Fhuair am mac so còmhnadh o rìgh na Fraing’, a b’e athair-céile, gus a’ chòmhstri mhi-nàdurrach a chumail air a bonn. Ach ’s ann tha ar gnothach ri Alba. Fhuair iad Uilleam an Leòmhan air a tharruing do phannal na ceannairc le gealltanas gu’m faigheadh e ath-shealbh air an fhearann a thug a shinnsir a mach leis a’ chlaidheamh ’an taobh tuath Shasuinn, ach a lìbhrig Callum a’ Mhaighdean gu faoin air ais do Eanruic Gearr-fhalluinn. Le so ’s an amharc chruinnich Uilleam armailt leis an do bhris e steach air taobh tuath Shasuinn, (1194.) Sgaoil an armailt air feadh na dùthcha, far an robh iad a’ marbhadh, ’s a losgadh, ’s a’ milleadh anns gach àite do’n tàinig iad. Bha ’n Righ féin ’na luidhe ’an campa faisg air caisteal Alnuic, far an do mharbhadh Callum Ceann-mòr. Bha e muigh a’ sealg maduinn àraidh gun còmhladh ris ach trì fichead marcach mar gheard. Chunnaic e fein ’s a luchd-coimhid àireamh mòr de mharc-shluagh a’ dlùthachadh riù, ’s o’n bha mhaduinn ceathach shaoil leò gur buidheann de’n armailt aca féin a bh’ ann a’ pilltinn air ais do’n champ. Ach fhuair iad a mach ’n uair a bha e ro anmoch gur e bh’ ann ceithir cheud trùpair Sasunnach a thàinig air son dioghaltas a dheanamh air dream sam bith a gheibheadh iad dealaicht’ o’n champ. Chuir Uilleam ’s a luchd leanmhuinn an aghaidh gu duineil air còmhrag. Ach cha robh seasamh aig trì fichead ri ceithir cheud. Fhuaradh làmh an uachdar air, chuireadh dheth ’n each e, ’s rinneadh prìosunach dheth ’am fianuis armailt féin, ’s ghiùlaineadh e an oidhche sin féin do’n Chaisteal Nomha. Thug iad air aghart e gu ruig Northampton far an do choinnich righ Shasuinn e air mharcachd, ’s a chosa ceangailte fo bhroinn an eich. Cha do mheas Gearr-fhalluinn sàbhailt am braighdeanach fhàgail ’an Sasunn, gun fhios nach tugadh neach éigin ionnsuidh air a chuir fa sgaoil ’s an staid neo-shuidhichte ’s an robh an

---

[46] rioghachd. Chuir e null thar chuan e gu ruig Normandi, ’s rinn e prìosunach deth an caisteal làidir Fhalais, a tha fathast ri ’fhaicinn ’na nochd làthraich mhòir, neònaich, aig ceann baile bhig Fhrangaich. Mhair braighdeanas Uilleam sea mìosan. Cha leigeadh Gearr-fhalluinn á sud e gus an deanadh e ùmhlachd dha air son rioghachd Alba, ’s gu’m biodh e ’na iochdaran dìleas do righ Shasuinn, a’ cogadh air a thaobh an aghaidh gach nàmhaid. Lìbhrig e dha àireamh àraidh de chaistealan ’an ceann a deas Alba mar gheall air a dhìlseachd. Dh’ aontaich Pàrlamaid Alba ris a’ chumha so, air sgàth a shaorsainn a chosnadh do’n rìgh. Cha do mhair an cùmhnant truagh ud ach cuig bliadhna deug.

3. B’ann ri linn Eanruic Gearr-fhalluinn a thugadh Eirinn fo chìs do Shasunn. Bha i aig an àm ud air a roinn ’na cuig rioghachdaibh beaga. Ach bha àireamh mòr dé phrionnsalachdan beag’ annta sin. Thòisich an iorghail, air an do ghabh rìgh Shasuinn cothrom mar so. Ghoid Dearmod, Mac Mhurchaidh rìgh Leinsteir, air falbh bean Therens O Ruirc, rìgh Bhrefreigh. Fhuair an rìgh air an do rinneadh an eucoir cuideachadh o na rìghribh eile, ’s chuireadh Dearmod dheth ’n chaithir. Ruith e ’n sin a nall do Shasunn a dh’ iarraidh còmhnaidh, ’s lean e rìgh Shasuinn do’n Fhraiug, ’s chaidh e air a ghlùinibh ag aslachadh air dol ’s an eadraiginn. Cha ’n iarradh Eanruic a chaochladh. Bha e ’na aire roimhe sud rud eigin a dheanamh ri Eirinn. Agus fhuair e Bula o’n Phàp’ a’ ceadachadh dha an rioghachd ud a cheannsachadh. Ach aig an dearbh àm bha e co mòr ’na chabhaig ’s nach b’ urrainn e dad a dheanamh ach cead a thoirt do neach sam bith de ’chuid iochdarana leis am b’ àill dol a chuideachadh Dhearmoid. Ghabh àireamh maith dhiubh an cothrom ’s chaidh ac’ air an Eirionnach a chur ’na àite féin a rìs. Ach mar a bha Eanruic a’ faicinn gu’n robh iad ag iarraidh cus, dh’òrduich e dhoibh pilltinn air ais, agus rinn e féin air son dol ’n an àite. Chaidh e air tìr an Eirinn ’s a’ bhliadhna, 1172, le còrr ’us ceithir mìle saighdear, agus ’an ùine ghoirid, le cuideachadh na bha de Shasunnaich thall roimhe, chuir e ’n tìr gu h-iomlan fodha féin:

---

[47] dh’ ùmhlaich na cinn-fheadhna Eirionnach iad féin dha anns gach cearna. Cha deachaidh Eirinn os ceann sud. Dh’ fhairtich oirre riamh a muinneal fhaotainn saor o’n chuing a chuir Gearr-fhalluinn oirre. Tha na truaighean a thug ain-tighearnas nan Sasunnach air an rioghachd ud, fad iomadh linn an déigh sud, do àireamh.

4. Bhàsaich Eanruic Gearr-fhalluinn ’s a’ bhliadhna 1189, agus rioghaich a mhac, Richard Cour de Lion, no cridhe leòmhanta, ’na àite. Goirid an déigh do Richard tighinn a dh’ ionnsuidh na caithreach rùnaich e dhol do’n àird an ear a dh’ fhuadachadh nan Sarasach a mach á Palestin, gus am fearann sin a thoirt do na Criosduidhibh. Cha fhreagradh e falbh co fada ’s gun fhios cuin a philleadh e gun ghnothuichean a bhi réidh eadar e féin ’us righ Alba. ’S e bun a bh’ ann, dh’ aisig e do rìgh Uilleam na h-uile saors’ a thug ’athair uaithe leis an eucoir, gun chòir fhàgail aige féin no neach a thigeadh ’n a dhéigh air ùmhlachd sam bith iarraidh air son na rioghachd. Phàigh rìgh Uilleam deich mìle marg air son na saorsa sin, a bha ’san àm sin na shuim glé mhòr, a thaobh airgiod a bhi gann. Agus a thuilleadh air sin chuir e Daibhidh, Iarla Huntingdoin, a bhràthair féin, do’n àird an ear còladh ri Richard, le àireamh maith thrùpairean. Thàinig Daibhidh air ais da ’dhùthaich beò slàn, an déigh a dhol tre iomadh gàbhadh ’s an àird’ an ear, agus ’s maith a gheibh leughadairean cuimhn’ a chumail air, oir cluinnear mu thimchioll fathast ’s a’ chuid a tha romhainn de eachdraidh Alba. Ach bha ’n réiteachadh ud ’na mheadhon air sìth a dhaingneachadh eadar an dà rioghachd gu ceud bliadhna an déigh sud. Bha dragh mòr aig Uilleam, an déigh a shaorsainn fhaotainn de ’n eas-còrdadh a bh’ eadar na Goill ’s na Gàeil ’na rioghachd féin. Mar a bha rìghrean Alba, o linn ban-righ Mairireit, ’nan Goill iad fein, ’s a’ labhairt na cainnte Sasunnaich, aig a’ chùirt co-dhiu, bha iad a’ toirt cus caidreimh do Shasunnaich ’us Ghoill cinn a deas Alba. Cha b’ e mhàin gu’n robh iad a leigeadh cus leò de’n toil féin, ach mar an ceudna a toirt doibh mòran fearainn feadh Gàeltachd Alba air taobh ’s ear na dùthcha gu h-àraidh. Tha Gàeil an là ’n diugh air an sàrachadh, agus ’an iomadh

---

[48] àit’ air an tionndadh a mach as an ionadaibh còmhnuidh le Goill, ach cha ’n ’eil iad a’ togail claidheimh no lann ’an aghaidh nan coigreach ud, oir tha làmh an cuid uachdaran ’s a’ ghnothuch. Ach ’s na h-amaibh ud b’ iad àrd-uaislean na tìre, ’s eadhon cuid de’n t-sliochd rioghail a bha ’g éiridh an aghaidh nan Deasach, agus an tuath cheathairn ag éiridh leò gus iad sud fhuadachadh a mach as an tìr, no mur rachadh sin leò, an deanamh co mi-shona ’s a b’urrainn iad ’s na h-àitibh air an do ghabh iad sealbh. Tha eachdraidh a’ deanamh iomradh air iomadh cuimeisg fhuiltich a bh’ eadar saighdearan an righ ’s cuid de ’na cinn fheadhna Ghàelach air son an aobhair ud. Bha ’n t-eas-còrdadh leantalach so eadar Goill ’us Gàeil a’ toirt misneachd do shliochd Dhòmhuill Bhàin, bràthair Challuim Ceann-mòr, gu bhi ’sior thagairt còrach air crùn Alba. ’S a bhliadhna 1187 dh’ éirich fear dhiubh sin d’am b’ ainm Dòmhull Bàn, air ceann mòran sluaigh, le rùn Uilleam a thilgeadh dheth ’n chaithir. Thàinig an rìgh féin gu tuath air ceann an airm gus an nàmhaid so a’ choinneachadh. Air do’n rìgh a bhi’ na thàmh leis an arm aig Inbhernis, thachair buidheann dheth a chuid shaighdearan, fo chomannda Roland, Morair Ghalabhaigh, ri Dòmhull Bàn ’s a luchd-leanmhuinn air monadh Mhaimgairbh, ’an iomall siorrachd Mhuireidh. Cha teicheadh taobh seach taobh gun dol ’am badaibh a chéile. Chaidh Dòmhull Bàn agus cuig ceud de ’luchd-leanmhuinn a mharbhadh ’s a’ bhlàr a chuir iad air a’ mhonadh sin. Ghiùlain Roland ceann Dhòmhuill gu Uilleam, mar dhearbhadh allmhara air gu’n robh sìth air a cosnadh. Co-dhiù, lean cuid de theaglach Dhòmhuill Bhàin air àr a mach dheanamh ri linn an dithis righrean a thàinig an déigh Uilleim. ’S a’ bhliadhna 1196 rinn Harold Iarla, Arcu ’us Ghallthaobh, ceannairc an aghaidh ùghdarrais an rìgh. Chaidh esan ’s a luchd-cuideachaidh a cheannsachadh ’an ùine ghoirid. ’S e na bh’ aig’ air son a shaoithreach gu’m b’ éigin da ’mhac a thoirt seachad mar gheall air gu’m biodh e sàmhach tuilleadh, agus dealachadh ris a’ chuibhrinn fharsuing sin de ’chuid fearainn ris an abrar, Cataobh, a

---

[49] thug an rìgh do Uisdein Frescin, roimh-shinnsir Iarlachan Chataoibh.

5. Ach ’s e ni is ro shònruichte a thachair ’s an rioghachd ri linn Uilleim, e féin ’s am Pàpa a dhol a mach air a chéile. Cha ’n àite so gu bhi ’leudachadh, no idir ag iomradh air na ceumaibh fa leth leis an d’ éirich Easbuig eaglais na Roimhe gu ’leithid de chumhachd ’s de ùghdarras thairis air gach cearna de’n Roinn-Eòrpa, ’s gu’m feumadh rìghrean ’us prionnsachan a bhi mar chloinn bhig, ullamh gu peanas sam bith a’ ghiùlan, a chitheadh esan iomchuidh a leagadh orra. Dh’ fheumadh sin eachdraidh nach bu bheag e féin, air son a chur gu h-iomlan fa chomhair an leughadair. Agus cha bheag, ’s cha tearc na h-eachdraidhean a tha ga chur an céill ’an cànainibh ’s an rioghachdaibh fa leth na Roinn-Eòrpa. ’N uair a fhuair an luchd teagaisg, a bh’ air taobh ’s an làimh a’ Phàpa, an sluagh gu bhi ’creidsinn nach b’ urrainn iad a bhi air an tearnadh a mach as an eaglais mhòir, dh’ fheudadh iad a nis an toil a dheanamh riu. B’ eigin do Eanruic Gearr-fhalluinn, rìgh Shasuinn, an dearbh dhuin’ a rinn prìosanach de Uilleam, peanas uamhasach fhulang le òrdugh a’ Phàpa, air son Thomais-a- Becet, àrd-easbuig Chanterboruigh, a bhi air a mharbhadh ’na rioghachd, ged nach robh làmh sam bith aig an rìgh féin ann ach iad a bhi ’deanamh a mach gu’m feudadh e ’bhacadh ’nam b’ àill leis. Air a bheul fodha fhuair e eadar a trì ’s a cuig de bhuillean am fear, air a dhruim ruisgte, le iall-cuipe, o cheithir fichead duine, eadar easbuigean ’us mhanaich mar a bha iad ann. Le fheòil reubta mar sud b’ éigin dol sios do’n bhogha ^[Vault.] ’s an robh ’n duine a chaidh a mharbhadh air adhlacadh, agus an là ’s an oidhche a chaitheamh air na leacaibh loma ri ùrnuigh, gun bhiadh no deoch a bhlasad. Ged a theab e bàsachadh fo na fulangasaibh ud, ’s fo’n tinneas a tharruing iad air, bu roghnuiche leis an t-iomlan diubh a ghiùlan na cur a mach air a’ Phàpa. Bu co uamhasach a bha sin air a

---

[50] mheas, le luchd riaghlaidh aimsireil ’s na linnibh ud ’s air fhaireachadh le mòran diubh.

6. Aidichear leis na h-uile, mata, nach bu bheag an leòmhantachd do Uilleam an Leòmhan dùbhlan a thoirt do mhac tàirneanaich na Ròimhe ’n uair a thionndaidh e ’na aghaidh féin. B’ i Phàtranachd a dh’ aobharaich an connsachadh eadar an cumhachd spioradail ’us sìobhalta ’s an àm ud. Bhàsaich Easbuig Chill-Rimhinn, ’s thagh cléirich na cùirt easbuig d’am b’ ainm Iain Scot, gus an dreuchd a’ lionadh. Bha rìgh Uilleam air gealltuinn na h-easbuigeachd so do Uisdean, a mhinisteir-teaghlaich féin. ’N uair a chual e’n roghainn a rinn na cléirich, mhionnaich e nach biodh Iain Scot ’na Easbuig Chill-Rimhinn fhad ’s bu bheò esan. ’S a réir sin chuir e Uisdean do’n Easbuigeachd. Bha fios aig Iain ciod a dheanadh e féin, ’s c’àit am faigheadh e éisdeachd. Thug e’n Ròimh air, ’s thog e ’chùis thun a’ Phàp’, a thionndaidh òrduchadh Uisdein gu neo-bhrigh, ’s a choisrig an Scotach féin thun na h-easbuigeachd. Ach cha bu luaithe thàinig Iain air ais ’na easbuig deanta na dh’fhuadaich an righ a mach á Alb’ e. Thòisich am Pàp’ air maoidheadh ’s air bagradh, ach sheas Uilleam do-ghluasadadh. Bha fear-ionaid aig a Phap’ ’an Alba, mar anns gach rioghachd mhòir eile, ris an abradh na Laidinich, legatus, agus ris an abair luchd-Beurla, ’an rathad atharrais, “legate,” ach is fearr a thuigeas ar luchd leughaidh leis an ainm teachdair-cùirt’ an ni a tha e ’ciallachadh. Dh’òrduich am Pàpa do’n t-seirbhiseach so rioghachd Alba chur fo bhinn iomsgaraidh, o nach deanadh ni bu lugha an gnothuch gus an rìgh a thoirt gu géilleadh.

’N uair a bha bhinn so a’ tighinn a mach ’an aghaidh cinnich sam bith, bha na h-eaglaisean air an dùnadh, na cluig air an cur ’n an tàmh, òrduighean a’ chreidimh air sgur. Cha’n fheudta muinntir sam bith a phòsadh, no ùrnuigh a dheanamh maille ris a’ mhuinntir a bha ’bàsachadh. no na mairbh adhlacadh mar chriosduidhibh, ’s bha ìochdarain air an cur saor o ùmhlachd sam bith a thoirt do’n uachdaranaibh. ’An aon fhocal, bha ’n t-inneal

---

[51] eagalach ud de chumhachd na Pàpanachd a’ gearradh ’nam bloighdibh gach gnè ceangail leis an robh comunn dhaoin’ air a chumail ri chéile, ’s a’ cur an t-sluaigh, ’am beachd an lagha, ’s an aon suidheachadh ri allmharaich fhiata nan tìrean iomallach air nach do ràinig eòlas an t-soisgeil, no eòlas firinneach sam bith eile. Ach tha e coltach nach do luidh e co trom air Alba ’s an àm ud ’s a luidh e air dùthchannaibh eile. Gun teagamh thàrr Uilleam as le glé bheag ana-goireis fhaotainn uaithe.

Thachair gu sealbhach gu’n do bhàsaich am Pàp’ a chuir an céill a’ bhinn iomsgaraidh ’an ùine nach robh fad’ an déigh dha sin a dheanamh. Ghrad chuir Uilleam teachdairean-cùirt’ a dh’ionnsuidh a’ Phàpa nuaidh, le cumhachaibh réiteachaidh, agus o nach deachaidh esan dheth a rian ’s a’ chonnsachadh o thoiseach, bha e ni b’ fhusa thoirt gu éisdeachd ris na bh’aig Uilleam ri ràdh air a thaobh féin. ’S bun a bh’ann, chaidh an t-iomsgaradh a ghairm air ais; ghléidh Uisdean easbuigeachd Chill-rimhinn; fhuair Iain easbuigeachd Dhùn-cailinn, ’s thàinig an t-uachdaran spioradail gu bhi ’na charaid dealaidh do’n uachdaran aimsireil, agus mar dhearbhadh air sin chuir e d’ a ionnsuidh an ròs òir, a tha ’m Pàpa fathast a’ leantuinn air a thoirt do’n phrionnsa air an toigh leis urram a chur.