3.
’S caomh leam an sgoil anns a bheil mi. ’S caomh leam, a’ draibhigeadh a-mach thuice anns a’ mhadainn, a bhith smaoineachadh air na h-aodainn bheag a tha gu bhith romham fad an latha. ’S caomh leam a bhith gam faicinn anns a’ phlayground, a’ feitheamh nuair a thig mi a-mach às a’ chàr. Bidh iad a’ tighinn tarsainn a’ phlayground còmh’ rium, a’ riagail ’s a’ dabhdail timcheall orm (pòile-màigh cugallach), ’s ag innse dhomh na thachair às ùr bho chunnaic sinn a chèile, agus anns an t-saoghal acasan, tha rudan ùr an còmhnaidh a’ tachairt. Car as neònaich idir, ’s caomh leam a bhith suidhe anns an staffroom anns an sgoil seo, mus fhalbh a’ chlag, a’ còmhradh a-null ’s a-nall, ’s ag èisdeachd ris an luchd-teagaisg eile. Chan eil mi a’ faireachdainn mo latha a’ dol seachad innte. Agus an uair a bhios mi a’ dol ìosal, aig deireadh an latha, ’s cianalas a’ laighe orm, a’ cuimhneachadh nach eil cho fada tuilleadh gu bhith agam innt’, canaidh duine rudeigin, no tachraidh rudeigin, a bheir gàire orm, agus bidh an cianalas gam fhàgail.
’S caomh leam a bhith dol innte air Dihaoine. Sin an latha as fheàrr leam. ’S caomh leam a bhith dol innte air Dimàirt ’s air Diciadain cuideachd. Ach ’s caomh leam a bhith dol innte air Dihaoine. Tha iad a’ tighinn innte bho na ceithir ceàrnaidhean air an latha sin. Tha duine beag le feusag a’ tighinn innte, a tha fuireachd air na Lochan, ’s a’ teagaisg Ealain. Tha am bla’laoighean innte, bhon Taobh Siar, air an tug mi iomradh roimhe seo. Tha mi fhìn innte. Tha nighean à Steòrnabhagh innte, a tha teagaisg ceòl, bidh fios agad de rùm anns a bheil i aig àm sam bith dhen an latha leis a’ ghleadhar, ’s an t-seinn, ’s a’ bhìogail air reacòrdars, ’s air fìdeagan, ’s air feadanan, a tha tighinn a-mach às – leis a’ ghuth aice fhèin, cuideachd, bho àm gu àm, os cionn na h-onghail, ag èigheachd ann am Beurla Steòrnabhaigh, Nach suidh sibh sìos, a h-uile duine agaibh, dà dhiog, an ainm an àigh, air na tòinean beaga cruinn a thug an Cruithfhear dhuibh ... Bidh fios agad dè rùm anns a bheil MacCoinnich, air an làimh eile, leis an fhuaim nach eil a’ tighinn a-mach às. Agus airson gur e deireadh na seachdain a th’ ann, agus gu bheil Disathairne ’s Latha na Sàbaid rompha, mar làithean-saor, air am faod iad an rud a thogras iad a dhèanamh, fhad ’s a tha e laghail, saoilidh mi gu bheil daoine nas suigeartaich, sunndaich, air Dihaoine, agus cluinnidh tu rudan bhuapa air feasgar Dihaoine nach cluinn thu air latha eile dhen t-seachdain.
Dh’fhàg mi am bla’laoighean bhon Taobh Siar agus am bagan a bhean a’ cur aghaidh orm, a’ chiad mhadainn a thàinig mi dhan an sgoil, airson mo chàr fhàgail ann an làrach nach robh, nam beachd-
san, ceadaichte. Cha b’e, mar sin, an fhàilte bu chridheil a chuir iad air an t-srainnsear, agus le tuilleadh eòlais fhaighinn air a’ chàraid seo, cha b’ann na b’fheàrr a chaidh iad. ’S e dithis a bh’ annta – ciamar a chanas mi? ’S e dithis a bh’ annta, ma bha dithis a-riamh air uachdar an t-saoghail, a choisinn ’s a bha airidh air càch-a- chèile. Mar a dh’innis mi roimhe seo, bha ’m bla’laoighean ann a hostail nam balach, an Steòrnabhagh, aig an aon àm rium. Bha e trì bliadhna na bu shine na mi, mura robh ceithir, ach le bhith fàilingeadh nan deuchainnean, bha e air an aon chlas; bhiodh sinn a’ suidhe aig an aon bhòrd aig ‘studies’, eadar leth-uair an dèidh seachd is naoi a uile h-oidhch’, agus tha cuimhn’ agam, am measg uabhasan eile, gum bithinn a’ feuchainn ri algebra a chur na cheann. Bha algebra ga shàrachadh. Bha h-uile cuspair a bh’ ann ga shàrachadh, ach bha algebra ga ruighinn chun an smior. Bhiodh e a’ spleuchdadh ri na h-Xs ’s na Ys, mar breac air bruaich abhainn, ’s chitheadh tu an fhuil ag èirigh suas tro amhaich ’s aodann a’ fàs dearg. Chanainn ris, ann an sanais, gun a bhith smaoineachadh orra mar Xs is Ys ann, ach mar ùbhlan is orainsearan. Cha b’urrainn dha. Mar làraidhean is tractaran a-rèisd, chanainn (bha e dèidheil air draibhigeadh). Cha robh sin ga thoirt dub air adhart a bharrachd, agus air eagal gun tionndaidheadh an ainmein a bh’ air ri na h-Xs ’s na Ys orm fhìn, bhithinn a’ dèanamh nan cuisteanan algebra dha, gun innse dha ciamar. Bha ’m bla’laoighean dòigheil gu lèor leis a seo, ’s dheadh e air ais gu bhith draibhigeadh làraidh mhòr athar gu àm na suipeir, a’ bùrail air a shocair ’s a’ gluasad a chasan ’s a làmh cheàrr fon a’ bhòrd nuair a thigeadh e gu leathad, ach a’ cumail a làmh cheart os cionn a’ bhùird, air a’ chuibhle. Bha e còig bliadhna deug a dh’aois, ’s a’ sèibhigeadh, nuair a bhiodh e dèanamh seo (Cà’il thu ’n dràsd? bhithinn a’ faighneachd dha, ann an sanais. Tighinn gu drochaid Arnoil, fhreagradh e. ), agus chaidh a thoirt à sgoil Steòrnabhaigh a’ bhliadhna sin fhèin, ’s a rotadh gu sgoil shònraichte air Tìr-Mòr, far na dh’ionnsaich e Beurla a bhruidhinn gun a liopan a ghluasad, agus rugbaidh. Sin a dh’adhbhraich mo mhòr-iongnadh nuair a dh’innis e dhomh gur e fear-teagaisg a bh’ ann. Agus ged a bha ... cò mheud? ... còig bliadhna deug thar fhichead bho nach do leag mi sùil air, gun a’ mhadainn ud fhèin, dh’aithnich mi anns a’ bhad e. Bha e na bu mhotha, ceart gu leòr, bha ’n t-aodann aige air lìonadh a-mach – na liopan na bu thighe, mar liopan duine dubh, na sùilean air bòcadh na b’fhaide a-mach às a cheann, mar gum biodh duineigin air a ghaothadh bho chùlaibh, tro valve an cùl amhaich – ’s cha robh gaisean eadar e ’s na nèamhan, ’s bha ’n tiùrr fuilt mu chluasan
’s sìos cùl a chinn air liathadh – ach ’s e ’n aon aodann a bh’ ann. Mar ùmaidhean àraidh, nach eil a’ fàs nan inntinn, ’s air a bheil aodainn leanabaidh nan seann aois, cha robh càil air beantainn ris, ’s cha robh atharrachadh air a thighinn na chruth. Bha e mar a bha e bho riamh.
Willina a’ chiad ainm a bh’ air a’ bhagan; ach cha chuala mis’ duine eile a-riamh, am measg am luchd-teagaisg, ag èigheachd càil oirre, na fianais, ach Mrs Murray. Duine, seadh, ach am bla’laoighean. ’S e Willina a bh’ aig a’ bhla’laoighean oirre. Bha sin nàdurrach gu leòr, ’s i pòsd aige. Anns an staffroom, bhiodh iad a’ suidhe còmhladh ’s a’ bruidhinn ri chèile. Bhiodh iad a’ coimhead ri chèile fhad ’s a bha iad a’ bruidhinn, sùil ri sùil, agus chluinneadh a h-uile duine eile anns an staffroom dè bha iad ag ràdh. Ann am beul a’ bhla’laoighean, tric, bhiodh na facail, Mar a thuirt mi fhìn riut, a Willina ... ’s chanadh e ’n uair sin cuine thuirt e an rud a bh’ ann rithe – a-raoir, a’ bhòn-raoir – agus càite – anns a’ chàr, eadar an geata ’s an doras – ’s an uair sin thigeadh fairge de Bheurla a-mach às a chorp, faram aice mar neolagan buntàta a’ dòrtadh a chlàr fiodha, ’s gu dearbha cha robh e a’ dèanamh annlan orra. Bha e a’ bruidhinn Beurla mar a bha mi fhìn a’ bruidhinn Eadailtis, an aon uair a bha mi anns an Ròimh – cabhagach, ann an guth àrd, le tòrr plosgartaich, agus gun spùt a dh’òrdaich Dia aig càil a bha mi ’g ràdh. Ach bha am bagan ga thuigsinn farasd gu leor – shaoileadh tu sin oirre co-dhiù – ’s cha b’ann a-mhàin ga thuigsinn ach a’ cur corra phlathaig bheag neimheil dhi fhèin a-steach an dràsda ’s a-rithist, eadar gach bailc, anns an robh na facail ‘mì-laghail’ agus ‘neo-cheadaichte’ rin cluinntinn na bu thric na gin eile. ’S e boireannach aimhreiteach, droch-nàdurrach a bh’ anns a’ bhagan; tharraingeadh i buaireadh ri faileas. Cha robh an ainmein a’ falbh dhith. Bha ’n ainmein oirre nuair a bha i air a dòigh. Chuireadh an gàire aice gaoir tromhad – bha e mar gàire bùidseir a tha dìreach air bàrr na h-òrdaig a thoirt dheth fhèin. A’ togail cupan teatha gu beul, shaoileadh tu oirre gu robh i ’g iarraidh gàmag a thoirt à cliathaich a’ chupain. Leis an aghaidh ainmeineach dhearg seo, sùilean gun dath idir, falt mar iarann, ’s cumadh mar boilear, tha e follaiseach nach robh i am measg na h-àireimh air a’ chnoc far an robh iad a’ roinn a-mach an eireachdais – ’s bha na bh’ air taobh staigh sin a cheart cho oillteil. Bha eagal am beath’ aig a’ chlann roimhpe (an t-aineolas as miosa th’ ann, ’s e bhith leigeil beathach dhe seòrs’ fa sgaoil am measg chloinne); cha robh mi fada anns an sgoil a
bharrachd gus na mhothaich mi cho an-fhoiseil ’s a bhiodh cuid dhen an luchd-teagaisg a’ fàs nan tigeadh i nan àrainn son adhbhar sam bith; cha robh mi fada anns an sgoil a bharrachd gus na dh’fhoghlaim mi carson. ’S e Coinneach a’ chiad ainm a bh’ air a’ bhla’laoighean. Coinneach F. Moireach. Coinneach Flagach. Coinneach Flagach ’s Willina. ’S e Darby and Joan a bh’ aig Horrocks orra.
Horrocks am fear-ealain a bhios a’ tighinn innte a h-uile Dihaoine; chan eil mòran a ghabhas innse mu dheidhinn. Godfrey a’ chiad ainm a th’ air. Sasannach beag, bho cheann a tuath Shasainn. An aghaidh aige dùint’ ann am feusag dhubh ’s moilean. Fear-dheilbh math a th’ann. Chunnaic mi pioctairean a rinn e crochait’ anns am Lanntair: bha iad math. Bha aon dhealbh nam measg – coin aig faing – a bha math dha-rìribh. Fear eile: Alex John, Balallan, 1984.Duine mòr, bàn, le boilearsuit gorm, geamhlag na làmh, ’s an seòrsa aodainn a chitheadh tu, air latha fuar, le deàrrsadh às, os cionn truinnsear math brochain. Cha bhi Horrocks a’ cur sgillinn ris an Nescafe, na pocanan teatha, ’s na pacaidean bainne ’s siùcair a th’ anns an staffroom – tha thermos aige dha fhèin, làn cofaidh dubh. Tha leabhar beag aige cuideachd, le tòimhseachain-tarsainn ann, a bhios e toirt a-steach leis dhan an staffroom, eadar amannan, ’s bidh e suidhe aig bòrd beag uaine whist, feusagach, a mhoilean a’ tighinn gu chèile, ag òl cofaidh dubh ’s a’ lìonadh a-steach thòimhseachan-tarsainn. Mo charraig is mo dhaingneachd fòs: seo mar a tha e ga dhìon fhèin bho dhaoine. Bheireadh an rinn air a’ pheansail aige brod na h-èighe ort, nan cuireadh e annad i. Bha am bla’laoighean ga stoirmeadh latha – Horrocks, bho chùl na h-acfhainn-dìon, muigeach, a’ coimhead a-mach ris – agus nuair a thuirt am bla’laoighean na bha aige ri ràdh (a-mach air giotàraichean a bha e ... nach bu chòir a bhith cluich giotàraichean am broinn eaglais ... gur e ionnsramaidean-ciùil ùr a bh’ annta ... mar a thuirt e fhèin a-raoir ri Willina ... ) ’s a dh’fhalbh e, chaidh mi gu cùlaibh Horrocks agus thuirt mi, ’S minig a bhios gaoth ann an caolanan falamh, agus dh’aithnich mi air Horrocks gun thuig e mi. Dh’aithnich mi air cùl a chinn aige. Bhon uair sin, cha bhruidhninn ris ach ann an Gàidhlig. Dhiùlt e son ùine mhòr mo fhreagairt innte, neo fiù ’s aideachadh gu robh e tuigse facal a bha tighinn às mo bheul. Ach rinn mi a’ chùis air mu dheireadh thall, ge b’oil leis – agus ’s e am bagan bu choireach.
(Tha faireachdainn agam gum bu chòir dhomh a bhith greastachdainn orm leis an sgrìobhadh seo. Gu bheil uair àraidh air a cur romham, ’s nach fhaod mi dhol seachad oirr’ .)
Mar a rinn mi a’ chùis air Horrocks, a-rèisd (a’ cuimhneachadh na h-uarach), ’s ann mar seo. Chaidh slisinn à rùlair fiodha na mo chorrag latha, a bha failleachdainn orm a thoirt aist’, agus thuirt Horrocks rium gu feuchadh esan, ma bha mi fhìn deònach, ’s thuirt mi OK. Bha seacaid air – bomber jacket – mar a bhios air Fidel Castro, le pòcaidean làn fhiucanan agus siops air a feadh. Chaidh e zdraaads-fiuc-zdreeeds, ’s a-mach à aon phòcaid thug e pacaid shnàthadan, ’s mach à pòcaid eile (anns a’ ghàirdean aice a bha an tè s’) paidhir tweezers mar a bhios aig boireannaich son am moilean a chur cam. Leig Criosaidh Hearach, a bh’ aig a’ bhòrd whist còmhla rinn, lachan mòr gàire nuair a chunnaic i an rud a rinn e. “ ’S e seacaid mhìorbhaileach a th’ ann an sin, a Ghoraidh,” thuirt mi ris. “Siuthad, fosgail pòcaid eile, gun fhios nach lorg thu acair.” Cha do rinn e gàire idir – ma rinn, cha dèanadh tu a-mach, air cùl an fhionnaidh. “Givvus thi hand ower, ”ars esan, agus thòisich e. “Dean a-nis air do shocair, a Ghoraidh,” chomhairlich mi e. “Cuimhnich nach ann ag ithe faochagan a tha thu.” “Keep thi hand still, ”arsa Horrocks. “Keep thi gob shut anall. ” “Cum thusa d’aire air an rud a tha thu feuchainn ri dhèanamh, a Ghoraidh,” thuirt mi air ais ris, “ ’s na bi cho mì-mhodhail ri duine nas aosd’ na thu fhèin.” “ ’S e tha mì-mhodhail na mo bheachd-s’ ” – thàinig guth a’ bhagain a-mach, le sgal, mar urchair à gunna, àrd, ann am Beurla, ’s i coimhead ris a h-uile duine ach riums’ – “ ’s e tha mì-mhodhail, na mo bheachd-s’ , ach duine tha cumail air a’ bruidhinn ann an cainnt ri duin’ eile fad na h-ùine nuair tha fios aige, fios glè mhath, nach eil an duin’ eile ga thuigsinn. Sin tha mì-modhail, na mo bheachd-sa ... ”
Mar a chanadh mo mhàthair, bha “sang dumb” anns an staffroom. Chum Horrocks air leis an t-snàthad.
“ ’N cuala tu siud, a Ghoraidh?” thuirt mi ris. “Tha coltach g’eil ... aobh! ... gur e duine ... aobh, thuirt mi riut! ... mì-mhodhail a th’ annamsa, son a bhith bruidhinn riut mar a tha mi.”
Steig Horrocks an t-snàthad air ais dhan a’ phacaid pàipeir, ’s thog e na tweezers.
“Dùin do chab,” thuirt e.
Thòisich e le na tweezers.
“Cò a th’ ann an Alex John, Balallan, 1984?” dh’fhaighnich mi dha, nuair a thill mo chòmhradh thugam. “Tha càirdean agamsa shìos anns na ceàrnaidhean sin.”
Chum Horrocks na tweezers suas, leis an t-slisinn innte.
“ ’S ioma cousin cac a th’ agad,” arsa Horrocks.
Fiù ’s am bla’laoighean nach robh “sang dumb”. Ach nuair a sheall mi ris a’ bhagan, cha b’ann gu mo bhuannachd a bha e. Bha ’n aghaidh aice air a dhol glas, mar craiceann fuar-lit, am beul aic’ air seacadh, agus an dà shùil, anns nach robh dath idir, reòthte na ceann mar dà chlach bheag chruaidh. Seachad air tàmailt, seachad air ainmein, seachad air fuath, ’s e mo bhàs a bha iad ag iarraidh. Bha iad a’ deònachadh mo dhol à bith. Cha bhiodh iad sàsaichte le na bu lugha na sin. Mair thusa beò, a bhiast, thuirt mi rithe na mo cheann fhìn. Chan fhada gu faigh thu miann do chridhe. Chuir an aghaidh aice uamhaltas orm.
Cha chuir an aghaidh a th’ air a’ mhaighstir-sgoile uamhaltas air duine, ’s cha chuir an duine dham buin an aghaidh dragh air duine eile tha beò, mas urrainn dha fhèin a leasachadh. Murchadh Moireach an t-ainm a th’ air. Chì thu e an dràsda ’s a-rithist; nuair a tha an sgoil a-staigh, ’s a tha e sàbhailt dha a thighinn a-mach, a’ spàgail tarsainn a’ phlayground aig peilear a bheath’ – ìosal, a thòin faisg air làr, ’s na gàirdeanan aige, mar dà phleadhag, a’ sguabadh coin na gaoithe gu cùl a chois. Ach ’s ann ainneamh a gheibh thu an sealladh sin fhèin air. Thachair an dithis againn ri chèile aon uair, gun fhiosd, agus rinn sin fhèin a’ chùis. Aig doras an W.C. a bh’ ann, thug an dithis leum asta còmhladh, mhol an dithis an latha ’s an tìde mhath, gur math ma mhaireadh, dh’fhaighnich fear dha fear an robh fear a’ seatlaigeadh sìos ceart gu leòr anns an sgoil, thuirt fear ri fear gu robh, thuirt fear gu robh fear toilichte sin a chluinntinn, agus le sin dhealaich sinn, fear a-steach gu poit a bha blàth air a choinneamh, fear air ais gu clas a bh’ air am fàgail leotha fhèin fada ro fhada ...
Airson MhicCoinnich, am fireannach eile a th’ innte – duine òg a th’ ann, bhon Taobh Siar, taobheigin. Fear-teagaisg maths. Fàileadh an fhallais gun falbh dheth. Falt slìobach, bàn; aghaidh shleamhainn. Chuireadh tu gnùig anns an fhaileas a tha na mhaoil. Thàinig mi air uair, na shimid, ga nighe fhèin, an dèidh dha na tidsearan a bhith cluich ball-coise an aghaidh nam balach, agus tha ’n druim aige mar druim muncaidh cho molach, le fionnadh soilleir ruadh. An aon dhuine riamh a chunnaic mi le fionnadh air a dhruim. ’S na tha os a chionn cho sleamhainn, lom. Ceann Iacob air corp Esau. Deise agus deudan, gorm agus uaine, air nach eil bruis aodaich
no fhiaclan a’ laighe. Geansaidh tiugh boban fon an t-seacaid, air a shàthadh sìos a bhroinn na briogais, fàileadh na h-ola bhon a’ chlòimh. Brògan dubh, le barallan. Stocainnean boban, a bhios leòcaidean na sgìre a’ fighe dha. Crìosdaidh a th’ ann am MacCoinnich, fàileadhach, bog-cheumach, fallasach, a tha ri lorg aig gach searmon, coinneamh-ùrnaigh, coinneamh-sheachdain, coinneamh-mhìos, coinneamh-bheag, taigh-fhaire is adhlaiceadh gum bi sluagh a’ Chruithfheir, an àireamh thaghta sin, a’ siubhal nan càraichean, fad’ is farsaing, air feadh an eilein sa. Bidh guirean a’ tighinn air smiogaid MhicCoinnich, an còmhnaidh anns an aon àite. Guirean dearg, le ceann buidhe, às am bi iongar a’ bùireadh.
Ann an talla na sgoil, a h-uile madainn, aig leth-uair an dèidh naoi, bidh a’ chlann ’s an luchd-teagaisg gu lèir a’ tional. Bidh Murchadh Moireach, am maighstir-sgoile, a’ tighinn a-steach ’s a’ suidhe leis fhèin air sèithear aig cùl na stèids, agus bidh MacCoinnich a’ dìreadh suas chun na stèids as a dhèidh, le Bìoball mòr na sgoil aige fo achlais. Bidh e a’ cur aghaidh air a’ chlann, a’ maoidheadh orr’ a bhith sàmhach, bidh e an uair sin a’ dèanamh ùrnaigh ghoirid, ’s a’ leughadh cuibhreann à facal an Tighearna, ann an guth critheanach, sòlamaite, tur eadar-dhealaichte bho guth nàdurrach. ’N uair sin tha h-uile duine a th’ anns an talla, aosd’ is og, a’ seasamh, a’ cromadh an cinn, a’ dùnadh an sùilean, ’s tha MacCoinnich, leis an aon ghuth, gan treòrachadh tro Our Father.An Dihaoine a bha seo, ge-ta, ’s MacCoinnich dheth leis a’ chnatan, chaidh fear eile a cheann an adhraidh.
“Thighearna!” thuirt mi ri Criosaidh Hearach nuair a chunnaic mi e a’ dìreadh suas air an stèids. “Chan eil atharrachadh nan gràs air an cois gach trioblaid eile?”
“Tha gu dearbha,” ars ise.
“Thighearna!”
Sheas am bla’laoighean air ar beulaibh, dhùin e na marbails, agus thòisich e ag ùrnaigh. Cha robh e dol ach son ùine ghoirid nuair a thuirt mi rium fhìn gu faodadh MacCoinnich a bheul a chumail dùint’, à seo a-mach, a leabhraichean a thogail, ’s a dhol sìos an rathad – cha dèanadh e paids ris a’ churaidh seo. Urnaigh fhada a bh’ innt’ – bha tòrr aig a’ bhla’laoighean ri ràdh ris a’ Chruithfhear – agus am meadhan na h-ùrnaigh, chaidh e caran iomrall, sguir e a dh’ùrnaigh, agus fhuair sinn searmon beag snasail bhuaithe, anns an tug e samhla dhuinn air ar beatha an seo, air thalamh. Thuirt e gu robh sinn uile air thuras anns an t-saoghal seo, mar gum biodh,
air biast de bhus. ’S e Iosa Crìosd, an Slànaighear, a bh’ air cuibhle-stiùir a’ bhus a bha seo, agus ’s e an Spiorad Naomh a bha tighinn timcheall a’ reic nan ticeardan. Nuair a thigeadh sinn bhon a’ bhus, aig ar ceann-uidhe, bhiodh Dia, an t-Athar, a’ feitheamh rinn ann an sin (nàdur de dh’Inspeactair), son sùil a thoirt air na ticeardan againn, an robh iad ceart no cèarr, no an robh ticeard idir againn. Chuir e ri sin, mas math mo chuimhe, gur e ticeardan singilte a-mhàin a bhathas a’ reic air a’ bhus sa ... nach robh a leithid a rud ’s return ...
“Cha robh càil a dh’fhios a’m, ” thuirt mi.
“Tha,” arsa Criosaidh Hearach. “A’ comanachadh o chionn fhada.”
... Tèile le sùilean mear, glùinean cruinn, dòighean socair. Cà robh na boireannaich seo nuair a bha mise gan lorg? Cà robh Maois nuair a chaidh an solas às?
“Dè mu dheidhinn a’ bhagain?”
“Dèan thusa sin a-mach ... Bha e air a’ Cheist aig òrduighean Ghrabhair,” thuirt i an uair sin. “Chuala m’ athair e.”
“Bha mi air a dhol a dh’èisdeachd ris,” thuirt mi, agus sheall i rium. Ach ’s e ’n fhìrinn onarach a bh’ agam.
“Bha mi air pàigheadh son faighinn a-steach,” thuirt mi.
... Aig Seirbheis na Nollaig, fhuair sinn ùrnaigh bhon dithis – MacCoinnich (dubhach) aig toiseach na seirbheis, agus am bla’laoighean (drùidhteach) aig an deireadh. Agus eatarra – rud a chòrd ris a’ chlann bheag a bha ’n làthair – teisteanas duine dubh às na h-Innseachan, fineach bhon a’ bhroinn, a bhiodh ag adhradh dha iodhalan fiodh agus cloich, agus dha earball bomair Lancaster a thuit a-mach às na speuran aig àm an dàrna cogaidh, ach a bha nise, taing dhan a’ mhiseanairidh gheal a fhuair lorg air anns a’ choille anns an robh e, agus dha Eaglais na h-Alba, a chuir am miseanairidh ann anns a’ chiad àit’, na Chrìosdaidh cho math ri càch, air ionnlaid ann am fuil an t-Slànaigheir, saor on olc. Duine beag dubh le fiacail stòrach, sùilean buidhe, falt cho troimhe-chèile ri nead ròcais, agus lèine shrianagach le prìne òir steigt’ tron a’ choilear aice, air cùl na taidh. Oidhche mhòr a bha siud, ann an sgoil bheag.
Ged a tha MacCoinnich òg, bidh e a’ bruidhinn mar seann dhuine. Sin ar crannchur anns an t-saoghal s’, cluinnidh tu e ag ràdh, le osann. Chan e seo baile mhaireas ... Tha crùib air, gualainnean
cruinn; ’s leis na tha e ag ith de shiùcaran milis, tha na fiaclan air lobhadh na cheann, ’s tha fàileadh bho anail a leagadh an t-ailbhean. Chan eil e sgur a dh’imleach a liopan. Tha Horrocks dhen a’ bheachd gu robh e dà fhichead bliadhna a dh’aois an latha a rugadh e. Nuair a bha dùil ri mo bhràthair Dòmhnall dhan eilean, gu òrduighean beag, thàinig e far an robh mi le drèin air aodann, mar duine bhiodh dìreach air làn spàin mhòr de shòda-arain a shlugadh (thuig mi gur e gàire a bha seo), dh’imlich e liopan, ’s dh’fhaighnich e, Agus agus agus am faod dòchas a bhith againn gu bheil Maighstir MacLeòid, ur bràthair, an duine beannaichte, a’ tighinn a-nall a Mhacedonia ga ar cuideachadh-ne? ...
Leis an uaireadair a’ bragail nas luaithe ’s nas luaithe (ach gabhaidh stad a chur air uaireadair; ionnsaichidh tu sin cuideachd, ma bhios tu beò fada gu leòr), tha mi tighinn a-nis gun na trìtheamh tè a th’ anns a’ bhun-sgoil: Iseabail. ’S e Iseabail a th’ air ceann na bun-sgoil, ged nach aithnich duine sin oirr’; na clasaichean as òige a tha i teagaisg. Criosaidh Hearach a tha teagaisg a’ chlas mhòir; mar sin, ’s ann ris na truaghain a th’ anns a’ mheadhan, fo smab a’ bhagain, a tha an saoghal a’ tachairt, son sia uairean a thìde gach latha.
Comhaois Dhòmhnaill againn a th’ innte, bha iad air an aon chlas còmhladh an sgoil Steòrnabhaigh – tha sin ga dèanamh trì bliadhna co-dhiù nas sine na mis’. Ach aig an aois a tha sinn a-nis – na bliadhnaichean a’ druideadh, tìm air a’ chaoch – nach e na comhaoisean a th’ annainn uile, nach ann air an aon rathad a tha sinn a’ marcachd còmhladh? Tha cuimhn’ agam oirr’ a sgoil Steòrnabhaigh, far an robh i fuireachd ann a hostail nan clann-nighean air a’ Mhol a Deas, a’ seinn ann an còisir nan clann-nighean, fo stiùireadh Anna Sheumais, ’s a’ buannachadh gach leum is rus is eile air latha nan Spòrs, shuas an Cnoc nan Gobhar. Ach ’s e fìor chuimhne a th’ aicese air bràthair beag Alf (sin an far-ainm a bh’ air an urramach anns an sgoil, an dèidh Alf Tupper, the Tough of the Track); chan eil cuimhn’ idir, ged a dhearbh i air mo bhus gu faca i mi uair, am measg balaich bheag eile, a’ feuchainn leth-chois, sìnteag is cruinn-leum air cùl na science labs aig Springfield; gun deach mo chasan mu cheile, ’s gun thuit mi air mo cheann-dìreach dhan an t-sloca gainmhich, a’ treabhadh na gainmhich le m’ shròin. An dèidh dhi seo innse dhomh, b’fheudar dhi suidhe sìos agus tòiseachadh a’ suathadh a sùilean le nèapairig beag geal a thug i
a-mach às a muinichill. Duineigin eile a bha sin, thuirt mi rithe, ach chrath i a ceann, fhathast a’ suathadh a sùilean, agus thuirt i nach b’e.
As a’ bhaile seo fhèin a tha i, dhan a’ bhaile seo fhèin a thill i, an dèidh nan trì bliadhna trèanaigidh a dhèanamh ann an Colaisd Chnoc Iòrdain. Sin an taigh aice, tha mi coimhead ris an dràsd, a-mach air uinneag mo rùm; an taigh mòr geal, leis fhèin air a’ chnoc. Tha i ann leatha fhèin; cha do phòs i a-riamh. Ged nach eil air druim eilean Leòdhais cho stampail. Falt mar sgiath an fhithich; rasgan fada dubh. Sùilean ciùin. Ach cha do phòs i a-riamh. Tha cuimhn’ agam oirre, an sgoil Steòrnabhaigh, a’ seòladh tron a’ phlayground mar luing fo h-uidheam, nighean mhòr eireachdail; tè bheag reamhar às na Lochan an comhnaidh na tobha. Tha cuimhn’ agam oirre, air latha nan Spòrs, a’ feuchainn leum àrd. Guireanach, le briogais ghoirid, glùinean sgreabach, ’s ruill bhuidhe loileapop-deigh a’ Chando mu mo bheul, bhithinn ga leantainn air ais dhan an sgoil aig àm na diathad, suas Sràid Fhrangain, a’ coimhead ri cùl nan casan aic’ anns na naidhleans. Mi fhìn, Snarler is Boko. Nan robh i air a ceann a thionndadh, ’s càil a chantainn rinn, bha sinn air ruith le eagal ar beath’. Mar a thug mi ’n daoibhe uair a-steach a bhùth Tholmie, a’ feuchainn ri seachnadh nighean à Càrlabhagh air an robh gaol mo chridhe agam. Son nach biodh agam ri ‘Aidh, aidh’ a chantainn rithe anns an dol seachad. Cha robh duine a-staigh romham am bùth Tholmie ach Tolmie fhèin – an ceann odhar, caiseach aige a’ coimhead a-mach rium tro haidse. Dh’iarr mi pacaid dub air – a’ chiad rud a thàinig a-steach na mo cheann. An àite sheep dip,thuirt mi ship deep.Thuirt Tolmie rium gu robh mi anns a’ bhùth cheàrr – feuchainn bùth Theàrlaich. Gur e a bha seo, aigesan, ach bùth ceimist. Air mo shlighe a-mach, dh’èigh e as mo dhèidh gun cumadh e sùil a-mach air mo shon aig an ath chàrnabhail. Eagal ro nighean a’ tighinn air sràid na mo choinneamh. Eagal ro Tolmie. Eagal.
Cha do phòs i a-riamh. Chan eil rian air nach robh gu lèor an tòir oirr’. Ach dh’fhuirich ise anns an taigh mhòr gheal air a’ chnoc, nighean an rìgh, a’ coimhead às dèidh an toiseach a h-athair, a-rithist a màthair, a-rithist peathraichean a màthar. Eadar an taigh ’s an sgoil, eadar an sèithear ’s an leabaidh, eadar a’ phoit ’s an soitheach. Agus aig deireadh an latha, sùilean a’ dùnadh, làmhan gam pasgadh, bucas dùinte a’ dol dhan talamh. Eadar dleasdanas is diadhachd, ciamar a bha dol a shoirbheachadh le fear-suirghe
co-dhiù? Thàinig an cùram oirre, mar a thàinig e air iomadach tè dhe seòrs’, nuair a bha Donnchadh Caimbeul air chaoch anns na h-Eileanan, aig toiseach nam 50s. Làithean neònach, daoine mòr a’ toirt na leap orr’ aig àird a’ mheadhan-latha, daoine eile a’ bruidhinn mun deidhinn; oidhcheannan cho murrainneach, sàmhach ’s gun cluinneadh tu, air leth-siar a’ bhail’ againn, fuaim na h-aibhne a’ dòrtadh, man morghan, fon an drochaid shìos anns a’ ghleann. Ach bha solais nan carbadan air an rathad a-muigh, a’ tighinn bho shìos an sgìre ’s a’ gluasad deas; agus aon oidhche, solais anns an eaglais bheag againn fhìn; agus nuair a sgaoil a’ choinneamh, clann-nighean mhòr a’ riagail ri soillse na gealaich, a’ glaodhaich son maitheanas air na sràidean. Sin an oidhche a dh’innis mo mhàthair dhuinn gur e dùsgadh a bh’ ann an seo, am measg an t-sluaigh – agus dh’aithnicheadh tu oirre, fhad ’s a bha i ga innse, gu robh i an-fhoiseil ’s frionasach; bha sgian na guth; mar beathach fiadhaich, le h-àl mun cuairt oirr’, a tha faireachdainn stoirm a’ tighinn, bho fad’ air falbh.
Tha dùsgadh mar seo an còmhnaidh a’ fàgail tòrr chlann dhìolain na rotail. Tha e farasd brath a ghabhail air ighneagan nuair a tha iad anns an staid chugallach seo, air an ùr-lìonadh leis an Spiorad, agus leughaidh tu ann an eachdraidh gu robh droch dhaoine ann bho riamh a bhiodh a’ leantainn dùsgaidhean dhen t-seòrs’ son an dearbh adhbhar sin, nach robh càil eile air an aire, gun thachair iad ri Iain Wesley ’s na Methodists, gun deach àireamh chlann dhìolain Ghlaschu suas chan eil fhios dè an dèidh dha Billy Graham tadhal ann, agus a rèir Uilleim mo bhràthair, aig a bheil fios air na rudan sin, cha robh Donnchadh Caimbeul saor ’s iad a bharrachd – bha aon fhear, co-dhiù, bho na Lochan, a bhiodh ga leantainn air feadh an eilein, air motair-baic BSA, son faighinn chun nan clann-nighean an dèidh gach coinneamh le briathran comhfhurtachd is speathar fhosgailt’. Bha mi ag innse seo dhaibh anns an staffroom aon fheasgar.
“Uill, ’ille, tha thu breugach!” (Iseabail).
“An robh, a Choinnich?” (Horrocks).
“What? Pardon? ” (am bla’laoighean).
“Fear bho na Lochan a bhiodh a’ leantainn coinneamhan Dhonnchaidh Chaimbeil ... ?”
Am bla’laoighean: “O bha! Bha tòrr! Tòrr mòr! ... ”
“ ... son ionnsaigh a thoirt air a’ chlann-nighean òg ... ?”
“Ud, ud, ud! Dagon! Dagon!”
Am bla’laoighean a’ crathadh a chinn ’s a’ dùnadh nam marbails.
Osann bho MacCoinnich.
“Nach tu tha breugach!” (Iseabail).
“ ’S ann a bha ’m modar-buic aige fhèin ... ” (Criosaidh Hearach)
“Mise ro òg son motor-baic aig an am” (mise). “Bha baidhsagal agam. Raleigh. ‘Once a Raleigh, now a rabhc.’ ’N cuala tu siud a-riamh, a Ghoraidh ... ?” ’N uair sin thuirt mi ri Iseabail, “Bi thusa taingeil nach tàinig e nad àrainn fhèin, fear nan Loch ... ”
“Cha bhiodh e fiot, ’ille. No thusa leis!”
Cha do rinn an diadhachd gruamach idir i. A’ gàireachdainn, tha tighinn oirre suidhe, agus tòiseachadh a’ suathadh a sùilean le nèapairig.
Air an aon chlas ri Dòmhnall mo bhràthair. The Tough of the Pulpit. Bidh e tighinn a chèilidh oirr’, bha i ’g innse dhomh, uair sam bith a tha e anns an sgìre, a’ searmonachadh. Aithnichidh i Cairstìona a bhean, aithnichidh i na balaich, còig càmhail. Dè shaoil thu dhen a’ cheathramh fear, dh’fhaighnich mi dhith, air a bheil m’ ainm? Balach còir. Coltach ri bràthair athar fhèin. Na mo leabaidh air thalamh, na mo leabaidh bhith-bhuan, cha laigh ach tè cheàrr ri mo thaobh.
... Aig seirbheis na Nollaig, mus do sheinn a’ choisir Soraidh Leibh is Oidhche Mhath Leibh, chaidh i suas chun na stèids, agus le gùn geal sìoda oirr’, clann bheaga mun cuairt oirr’, solais a’ danns’ oirr’, agus ad air a ceann mar an ad a bh’ air Iseabail Bhàn anns an amhran, le ribeanan hi-liù, a’ crathadaich hu-leò, thug i taing dhuinn son a thighinn a-mach air oidhche cho fuar. Cha do chòrd an ad ri feadhainn dhen an luchd-èisdeachd. Chuir i uinnlean gu putadh, sùilean gu priobadh. Abair bonaid air té-aidich! chuala mi mùgair a’ sannsaireachd air mo chùlaibh, ’s dh’fhairich mi an trothail casdaich a’ tighinn orm, ’s an smugaid bheag shearbh a’ cuilmeadh aig bràigh mo shlugain. Nach b’e sin an leadaidh! thàinig bho thaobh eile. Ma bha ’n geamhradh a-muigh, bha ’n geamhradh a-staigh.
(Reothart a-nochd: am muir na thàmh. Aodann bàn na gealaich a’ coimhead a-steach air an uinneag rium. Cuan eile a’ sluaisreadh na mo chluasan ... Cionnas as urrainn dha daoine cadal gun dùsgadh air oidhche cho bòidheach? Chan ann agad a tha ri èirigh anns a’ mhadainn ... )
Cha robh mi anns an taigh aice ach aon uair. Air feasgar Dihaoine, an dèidh na sgoil. Fhad ’s a bha am balach og – Mac Mhurchaidh na Biodag –
“Mac Thormoid a’ Chlaidheimh –”
– a’ feuchainn ris a’ chàr agam a chur a dhol. Balach òg, modhail; boilearsuit gorm air, le glùinean is fàileadh a’ pheatroil. Baga tools na làmh. ’S math nach do leig e sìos e air làr glan a’ chidsin, bha e air fàgail brod an làraich. Chuir boireannach spaideil anns a’ bhaile againne baga coltach ris, a dh’fhàg plumair, a-mach às an taigh le spaid.
“ ’N toir thu sùil air a’ chàr aige, a Mhurchaidh– ?”
“A Dhòmhnaill –”
dh’fhaighnich i dha.
E coimhead sìos ris an lar, am fianais a’ chiad tidseir a bh’ aige a-riamh. Làr faileasach a’ chidsin.
“Uh ... feuchaidh mi mo bhest ... ”
’N aghaidh aige a’ fàs dearg, am fianais an tidseir.
“ ’N toir thu fada, ’n dùil ... ?
“Uh ... ”
An dithis againn a’ coimhead ris. An triùir againn an uair sin a’ coimhead ri chèile. Rudeigin ceàrr air càr a’ bhodaich. Fhathast a-nochd, le chròg chomasach timcheall air glainne pinnt, innsidh e dha na balaich eile dè ’n rud a bh’ ann, ’s mar a fhuair e lorg air. An torque judder a’ bualadh anns a’ hardy spicer ... orm floating flange ùr ’s grommet a chur air ... ’S bidh na balaich eile a’ tuigsinn a h-uile smid tha tighinn às a bheul, ’s a’ dol Aidh, aidh, mura robh mi a’ smaoineachadh sin, am fuaim a bh’ aige a’ tighinn suas leathad an taigh-sgoile an-diugh anns a’ mhadainn ...
“Uh ... na sheall sibh an robh ola ann?” dh’fhaighnich Murchadh –
“Dòmhnall –”
“Ciamar a bhios tu dèanamh sin?”
Phriob a shùilean, luath, dà uair; ach cha dubhairt e càil. Chrath Iseabail a ceann.
“Thoir dhiot do chòt’ ,” thuirt i rium. “Cho math dhut do theatha a ghabhail an seo fhèin ...
Dh’fhalbh Murchadh, ’s am baga tools, còmhladh.
“Cà ’n croch mi e?”
“Fàg an sin fhèin e, ’s gabh suas chun an teine ... Eil fhios agad air cail idir mu dheidhinn càraichean?”
Shuas aig an teine, bha dà chat nan suain – fear gorm air an t-sòfa, fear glas ann an sèithear; fear eile, nuair a sheall mi null, air taobh muigh na h-uinneig, a’ leum suas air a’ ghlainne le spògan toisich, ’s a bheul a’ fosgladh ’s a’ dùnadh, ag iarraidh a-steach. Dealbhan air a’ bhalla: os cionn a’ mhantelpiece, cailleach is bodach nan aodach Sàbaid – a’ chailleach na suidhe, le currac dubh air a ceann ’s am Bìoball na h-uchd; am bodach le aon làmh air a gualainn, na sheasamh ri taobh. Shìos bhuapasan, clas beag chlann-sgoile: cha b’ann an-dè a chaidh a thogail. Na h-aodainn bheag neo-chiontach, nach eil ag atharrachadh bho linn gu linn, ’s aodann Iseabail nam measg, anns an t-sreath mheadhain, le falt ann am figheachan, ’s i bu mhotha a bh’ air a’ chlas. Taidh thartain oirre, broidse chruinn ... Na dealbhan-pòsaidh a th’ anns a h-uile taigh, le ainm na stiùidio far an deach an togail sgrìobht’ anns an oisean ìosal. ’S math ma mhaireas, bhiodh mo mhàthair ag ràdh, a’ coimhead ri na dealbhan-pòsaidh anns a’ Ghasait ... Seòladair na èideadh mara, le pòcair suas a shnàile, ’s grèim aige air bonaid cruinn an nèibhidh mar gum bu chòir dha pacaid Kensitas a bhith air. An aon ghaisgeach (bràthair a h-athar? bràthair a màthar?) ann an civvies, a’ coimhead an aghaidh na grèine, ’s faileas dubh fear a’ chamara, le uinnlean a-mach, a’ tighinn tarsainn air a’ ghlasach ’s a’ sreap gu putan-meadhain na seacaid aige ... Chan fhaca mi dealbh ministeir air na ballaichean aice, no dealbh dhen an teaghlach rìoghail, no an dealbh dhen an nighean bheag leis a’ bhoinne-taige ri sùil, cha mhotha a bha canabhas bho Mùirneag Galleries, no earrainn às a’ Bhìoball, air a grèiseadh ann am frèam thana, le cuibhlichean beaga copair ga cumail ri chèile aig gach còrnair. Ann an ceas leabhraichean le dorsan glainne air, air dàrna taobh an teine, chunnaic mi An Encyclopaedia of Birds, Life on Earth,leabhar eile air eòin (eòin mara), Eilean an Fhraoich, Bàrdachd Leòdhais, Bàrdachd Mhurchaidh a’ Cheisteir, agus Spurgeon. Ach nobhails cuideachd. Iris Murdoch. Edna O’Brien. Uill, uill. Treasury of Children’s Literature.Sàr Obair nam Bàrd. Orain Màiri Nighean Alasdair Ruaidh. ’S a choltas air gach leabhar g’eileas ga leughadh ... “Teich an cat sin a-mach às do rathad,” tha i ’g èigheachd, bho shuas an staidhre, “ ’s dèan thu fhèin aig an taigh ... ” Na h-ornaments bheaga, glainne ’s priostail, leis am bi boireannaich a’ sgeadachadh an taigh. Nighean bheag air riapa-steallag, balach beag le bonaid Duitseach ga sàthadh. Eala chriostail. Peileagan, le toll na dhruim airson airgead. Mar pheileagan
an fhàsaich mi, ’s mar chailleach-oidhch’ nam beann. Tha mi ga chrathadh. Mu 50p, chanainn, mas e sgillinnean ruadh a tha i cur ann ... Agus sùil dhan an china cabinet. Poit teatha Shìonach. Glainneachan criostail, bobhlaichean ruadha Chataibh. Soitheach ime: present from Yarmouth. Eathar ann am botal: obair làimh an t-seòladair a bhios an seo. Chan e eathar ach bàta-siùil trì-chrannach, a’ seòladh air suailichean glas luaidhe, air na pheant e cìreanan geala; ’s air a cùlaibh, air a’ ghlainne am broinn a’ bhotail, ge ar bith ciamar a rinn e e, adhar gorm, sgòthan gruamach a’ sgèith ann, ’s faoileagan geala ron a’ ghaoith. Tha fios agam air ainm a h-uile luibh-phoite th’ aice, ach am fear dubh is purpaidh crochait’ anns an uinneag bheag. Tha i a’ nochdadh anns an doras le treidhe na làimh. Air aodach eile a chur uimpe. Geansaidh buidhe. Sgiorta dhubh. Fhad ’s a bha mise shìos an seo a’ coimhead ri leabhraichean ’s dealbhan. Tha crith bheag a’ dol tromham. “Nach suidh thu air do thòin,” tha i ’g ràdh rium. “Con a tha thu fhathast na do sheasamh? ... ” Botal uisge-beath’ ’s botal searaidh air an treidhe. Dà ghlainne. “ ’Eil thu gabhail bùrn ann an uisge-beath’ ?” Siuga bùirn air an treidhe cuideachd. Teachers Whisky sgrìobht’ air. Cà ’n d’fhuair thu e, no cò thug dhut e? Chan eil mi gad fhaicinn-s’ a’ ruith a-mach à taigh-òsd’ le siuga fo do chòta. Tha i ag innse ainm na luibh-phoit dhuibh is phurpaidh dhomh, ’s chan eil mi a’ toirt diog ga dhìochuimhneachadh. Fhuair i e bho leadaidh-miseanairidh. Tha mo phiuthar-sa pòsd aig miseanairidh. Thall am Malaya. Duine le ceann mar put-iasgaich, làn semi-colons. Cò tha sin anns an dealbh mhòr os cionn a’ mhantelpiece? Mo sheanair ’s mo sheanmhair. Gobha a bh’ ann, seall na crògan. Sin mo mhàthair ’s m’ athair. Tha thu nas coltaiche ri do mhàthair. Tha a h-uile boireannach a’ fàs coltach ri màthair. Dè ’n leabhar anns na leugh thu sin, a Mhurchaidh? Ta, siud an fhìrinn dhut. An soisgeul a reir Osgar. Agus anns an dealbh seo ... ? Mo phiuthar ’s an duine. Màiri. Tha i nas sine na mi, còig bliadhna. Pòsd ann an Sasainn. Bidh iad a’ tighinn dhachaigh son ceala-deug a h-uile samhradh. ’S caomh leisesan a bhith ag iasgach air na lochan. Ralph an t-ainm a th’ air, carson? Chan eil airson càil. Calling for Hughie. Ralph. Tog do ghlainne.
“Do dheagh shlàinte, Iseabail.”
“Air do shlàint’ ... Siuthad, suidh.”
Tha mi ga mo leigeil fhìn sìos air oir an t-sèithir, gun dragh a chur air a’ chat. Tha Iseabail a’ cur car na ceann, a’ coimhead rium, ’s tha ’n gàire a falbh bho h-aodann. Dol a dh’fhaighneachd rudeigin dhomh.
“Agus nach innis thu dhomh fhìn an dràsd, a Mhurchaidh ... ” – na sùilean seimh aice a’ coimhead rium – “ ... cuine tha dùil agad fhèin ’s aig Horrocks sgur a tharraing à Coinneach bochd?”
“Coinneach?”
( ’N aire ort fhèin an seo!)
“Seadh.”
“Coinneach Flagach?”
“Coinneach.”
“Do shlàint’ a-rithist!”
“Chan eil sibh a’ leigeil beul às. Mi nam èiginn agaibh a h-uile Dihaoine. Cuine tha sibh dol a sgur dheth?”
“Uill ... ach dè tha sinn a’ dèanamh ... ?”
“A’ cur cheistean air. Fios glè mhath agad dè tha sibh a’ dèanamh. ‘Na chruthaich Dia barrachd air aon dhuine?’ ... ‘ ’Eil e ceadaichte a dhol dhan an eaglais Latha na Sàbaid air baidhsagal?’ ... Fios glè mhath agad dè tha sibh a’ dèanamh.”
“Uill ... ”
“Chan e adhbhar gàire a th’ ann idir. ’S bu choir dhuibh sgur dheth. Dhutsa, co-dhiù.”
“Carson?”
“Son gur e cùis-thruais a th’ ann.”
“Bidh e a’ dol gu dorsan dhaoine ’s a’ maoidhean an lagh orra.”
“Bithidh, an truaghan.”
“Bidh e dol gu dorsan dhaoine ’s ag innse dhaibh gu bheil iad a’ briseadh na Sàbaid ... Dè seòrs’ duine tha sin?”
“Duine gun seadh. Bla’laoighean, mar a th’ agad fhèin air. Na ghocaman aig creutair gun reusan. Agus a Mhurchaidh ... Tha i ’g èisdeachd ribh a’ tarraing às an duine aice, agus a Mhurchaidh ... gun toireadh Dia maitheanas dhomh son seo a chantainn ... ’s e fìor dhroch nàmhaid a th’ innte. Beò air aimhreit; chan iarradh i chaochladh. Agamsa a tha fios agus faireachdainn air a sin. ’S na bi smaoineachadh gun dèan thu a’ chùis oirre. Cha dèan. Fàsaidh tusa sgìth mus fàs ise. Chan eil eagal dha Horrocks, tha e làn dhen fhear-mhillidh, mar i fhèin. ’S tha fios aice cò air a dh’fhaodas i a dhol dàn, ’s cò dh’fheumas i sheachnadh. Ach chan e sin dhuts’ e –”
“Na bi cho cinnteach.”
Chrath i a ceann.
“ ’N cuala tur mu dheidhinn Horrocks agus na poilis?”
“Dè bha seo?”
“Mìos is còrr bho thachair e. Dà phoileas òg ann am panda car, a chunnaic bhana Horrocks na stad ann an cuaraidh, taobh thall Airigh Bhruthaich. Mìos, còig seachdainean bhuaithe. Dè b’fheàrr – son nach robh ’n còrr aca ri dhèanamh – ach lùbadh a-steach dhan a’ chuaraidh, a thighinn a-mach às a’ chàr, ’s tòiseachadh a’ gabhail dhan a’ bhana lem brògan ’s len dùirn, a’ leigeil toirdsichean a-steach air na h-uinneagan, ’s ag òrdachadh na bha ’m broinn na bhana a thighinn a-mach aiste! A’ cur seachad na tìde dhaib’ fhèin a bha iad, tha thu tuigsinn. Cha robh ’n còrr aca ri dhèanamh.”
Ghabh i balgam searaidh.
“Uill. Thachair mar a bha iad ag iarraidh. A rèir am miann. Thàinig Horrocks a-mach às a’ bhana. ’S esan gun tàinig. Tron an doras-deiridh. ’S theab e ’n dithis aca a mharbhadh.”
“Eisd!” Rinn mi gaire. “Horrocks?”
“Horrocks.”
“Tha sin ... Dè? ... ”
“Faodaidh tusa bhith gàireachdainn. Ach ’s e ’n fhìrinn a th’ ann.”
“Cò chunnaic seo?”
“Bha Criosaidh anns a’ bhana còmh’ ris.”
“Criosaidh Hearach?”
“Thuirt i nach fhac’ i a leithid a-riamh. Cho luath ’s a gheibheadh poileas gu chasan, bha Horrocks ga leagail a-rithist. ’S gun fhios ciamar a bha e ga dhèanamh. Cha b’ann gam bualadh le dhùirn a bha e idir. ’S gun e ’g ràdh smid riutha. Mu dheireadh, dh’fhuirich an dà phoileas shìos, gun charachadh. Bha cho math dhaibh. Bhruidhinn Horrocks riutha an uair sin. Thuirt e riutha nan cuireadh iad dragh airesan a-rithist, a chaoidh, son adhbhar sam bith, gu marbhadh e iad. Sin uireas a thubhairt e. Lean e am panda car, leis a’ bhana, a-mach gu ceann rathad Cheòis. Sin do charaid beag Horrocks dhut. Goraidh, mar a th’ agad fhèin air. An caomh leat peas a-mach às a’ chanastair?”
Bha na sùilean aice a’ danns’.
“ ’S caomh. Ach dè,” dh’fhaighnich mi ’n uair sin, gun smaoineachadh, “a bha Criosaidh Hearach a’ deanamh anns a’ bhana?”
Leig Iseabail lachan mòr gàire.
“Fhalbh ’s fònaig do bhean,” thuirt i. “Innis dhi mar a thachair, ’s far a bheil thu.”
Chaidh i a-mach dhan a’ chidsin. Lean mi a-mach i. Bha mi smaoineachadh air Horrocks.
“Dè tha gu bhith againn?”
“Chops is buntàta.”
“Faod mi ’m buntàt’ a rùsgadh dhut?”
“Gabh a-steach far an robh thu, ’s leugh am pàipear-naidheachd. ’G iarraidh do dhubh no do dhath fhaicinn gu ’m bi e air a’ bhòrd ... ”
... Na mo shuidhe air oir an t-sèithir a-rithist, an tac an teine, a’ faireachdainn an uisge-beath’ a’ dol sìos, a’ blàthachadh mo chorp is m’ anam. Cà’il am pòcar? ’S e gual a tha i losgadh. Ma, chunna mi cruach-mhònach aig ceann an taigh, cearcan a’ sgròbadh ’s a’ deanamh somagan na beul. Ach taigh cho mòr ri seo, tha mi creids, anns a’ gheamhradh, gu feum i bhith losgadh an dà chuid ...
Aodann pluiceach a’ Chaiaphais Shasannaich air a’ chiad dhuilleag dhen a’ phàipear-naidheachd. Runcie. ’S ann aig port-adhair Heathrow a tha e. Duine mòr, feusagach còmh’ ris, a’ sàthadh troilidh. Agus air an duilleag seo, iadsan a tha uasal, no beartach, no ainmeil, no na trì còmhladh, agus an clann, agus na sgalagan ’s na tràillean a tha daonnan a’ suathadh riutha, gan cluich ’s gan spòrs fhèin air monadh liath nach buin dhaibh. Air duilleag eile, ighneag le cìochan ris a’ ghaoith a tha dèidheil air Bach, Bob Dylan agus ball-coise (agus air iomadach ball eile, faodaidh tu bhith mionnaichte). Cha robh pàipear-naidheachd a’ tighinn dhan a’ bhaile againne nuair a bha mise beag ach am pàipear sa, ’s bhiodh a h-uile taigh anns a’ bhaile ga fhaighinn ach taigh Thormoid Ruaidh. An t-adhbhar nach biodh taigh Thormoid Ruaidh ga fhaighinn, ’s e nach b’urrainn dha duine bha ’m broinn an taigh a leughadh. Bhiodh e a’ tighinn a-nall a Steòrnabhagh a h-uile oidhche, air bus na stiomair. Aig naoi uairean a dh’oidhche; ’s bha e latha air dheireadh. Bhiodh am bus ga fhàgail ann am bucas fiodh, le còmhlaichean felt, aig ceann an rathaid ùir. Bha ’m bucas dìreach mòr gu leòr son an roile chruinn
phàipearan a ghabhail. Bhiodh Gasait Steòrnabhaigh a’ tighinn a-nall cuideachd, a h-uile Dihaoine, air bus na h-uair. Ann am parsail ceithir-cheàrnach a bha esan, ceangailte le sreang, ach fosgailt aig gach ceann, ’s nam biodh dàrna leth a’ Ghasait bog fliuch nuair a bha thu ga leughadh, bhiodh fios agad dè ’n ceann dheth a bha steigeadh a-mach às a’ bhucas. Cha robh fiach do thòin a thachais anns a’ Ghasait uair sam bith, chan eil gus an latha ’n-diugh; chan e ’m piseach as fheàrr a thàinig air a’ phàipear-naidheachd seo a bharrachd. An-diugh, chan eil a’ bhreug fhèin tlachdmhor ann.
Tha mo ghlainne falamh. Searrag eile air a tràghadh, tè bheag eile sìos chun an adha. Dh’òl mi i gun fhiosd dhomh. Cha thabhaich i ’n còrr orm. Càil air an t-saoghal nas mios’ na glainne fhalamh. ’S botal mòr uisge-beath’ ann an sin, air an treidhe, air a’ bhòrd, ga mo stèirigeadh eadar an dà shùil. Dè ged a bheirinn balgam às? Cò bha dol a dh’aithneachadh?
B’fheàrr dhomh gun. Tha deoch làidir air a toirmeasg dhomh bho chaidh mi air na gràineanan ùr.
Dè tha i dèanamh anns a’ chidsin? ’G obair aig an t-sinc, an ann?
Siuthad! Greas ort!
’Othail mhòr air Mac ’Ain Duibh. LINEBREAK Bho fhuair e ruith nan sgoilearan ...
Uuugh-ug! ... Pah! ...
Dia ga mo shàbhaladh!
Cuir an ceann air ais dhan a’ bhotal. ’S balgam bùirn a-mach às a’ mhuga. Mo sgòrnan na theine ...
Seo a-nis!
Pheee-ow!
Chan aithnich i càil ...
... Uair a bha mise glè mhiannach air an uisge-bheath’, cha robh mòran a dheadh gu tòin a’ bhotail maille rium. Ach cha bu chaomh leis an uisge-beath’ mise. Trì turais chuir e dhan ospadal mi. Cha robh còir agam am balgam ud òl. Beirm ag èirigh na mo cheann. ’S dè fèum a th’ ann an aon ghlainne dhomhsa? Ma bhlaiseas mi idir oirr’, feumaidh mi cumail orm ...
Ospadal Dhiùc St., an Glaschu. Far an robh ainmeannan nan lighichean-inntinn air bòrd air a’ bhalla. Agus bha ainmeannan ann
an sin! Dr. Suter. Dr. Fleischmann. Dr. Robinson-Browne. Ach ’s e an doctair a fhuair mise Dr. Maloney. Eireannach. Duine beag biorach le maise-mhullaich, ’s sròin mar sgian-càise. Dh’ith e peansail purpaidh nam fhianais. Bha sèithear aige, air ‘seevil’, a chuireadh car. Bhiodh e a’ cur nan caran ann fhad ’s a bha e bruidhinn rium. Thuirt e rium, ma bha mi ’g iarraidh sgur a dh’òl, gum bu chòir dhomh a dhol a theagaisg a Shaudi-Arabia. Thuirt mi ris gur e an t-Uilleam M. MacLeòid a sgrìobh an leabhar sin anns a’ cheas air a chùlaibh mo bhràthair. Bha e na bu mhodhail rium an dèidh sin. Cha robh mòran.
Carson nach òlainn tè, co-dhiù? Dè ’n diofar a-nis?
‘ ... Bho fhuair e ruith na gràisge ... ’
’N ann a’ dol a dhèanamh cron orm a tha i? Cron air mo shlàinte?
Ospadal Dhiùc St. Air mo theanga a bhìdeadh, mo chom air falbh, thàinig nighean òg, àlainn, le glòir-na-faoilte mu ceann, a dhèanamh cobhair orm. Chan eil eagal dhut, thuirt i rium. Chan eil eagal dhut, a Mhurchaidh ... Agus nigh agus ghlan i mi.
Feasgar fallasach eile, a’ ghrian a’ deàlradh tro uinneagan a’ ward, ’s mi na mo laighe air bobhstair cruaidh, fo siot thana, tinn, lag, air chrith, othail na mo ghobhal ach an còrr dhiom a’ bàsachadh, cò a nochd aig doras ceann shìos a’ ward ach an t-urramach mo bhràthair. Air a thighinn sìos à Peairt air trèana. Eu-coltach ris a’ chuid mhòr de dhaoine a bhiodh a’ tadhal oirnn, drungairean bochd gun chothrom ac’ air, rinn an t-urramach tòrr fuaim is toirealaich air a shlighe suas a’ ward; dà nurs Ghàidhealach, a bhuineadh dhan Eaglais Shaor, ag itealaich na shàil. Stad e a bhruidhinn ri poitear no dhà aig an robh an comas labhairt fhathast air fhàgail, agus chuala mi fear dhiubh ag èigheachd ‘Athair’ air. Thugamsa bha leabhar aige, chan eil cuimhn’ agam an-diugh dè leabhar a bh’ ann, agus poca phlums le ainm bùth aig St. George’s Cross air a’ phoc. Shuidh e aig bona mo leap, ’s thòisich e ag ith nam plums, a’ cur nan clachan a-mach a phàipear Kleenex a bh’ aige na làmh; agus fhad ’s a bha e ag ith, ’s a’ dumpadaich, ’s a’ tilgeadh clachan plums a-mach às a bheul, dh’innis e stòraidh ghoirid dhomh, a thogadh mo chridhe.
“Uaireigin,” ars esan, “air a’ Ghàidhealtachd, bha seann mhinistear a bhiodh ag òl gun fhiosd, leis fhèin – gus mu dheireadh gun d’fhuair an deoch làmh-an-uachdair air. Air oidhche Bliadhn’ Uir, lion e cupan mòr a’ chomanaichidh, a bha e air a thoirt a-mach às an eaglais, le uisge-beath’ gu bhàrr, ’s thog e ’n cupan
suas na dhà làimh. Chaill mi, ars esan, mo mhaoin air do losd. Chaill mi mo chliù air do losd. Tha mi nise a’ dol a chall m’ anam air do losd. Ach ’s toigh leam thu ... Agus thraogh e an cupan. Agus bhàsaich e.”
“Cò chunnaic seo?”
“ ’N ann a’ bruidhinn riut fhèin a tha thu?”
Tha i anns an doras. A h-aodann a’ deàrrsadh le teas an Rayburn.
“Dè bha thu ’g ràdh riut fhèin, ma-tha?”
“ ’S ioma rud sin.”
“Cha bhi e fada a-nis, thàinig mi a dh’innse dhut.”
Fuaim ròstaidh air a cùlaibh. Chops is uinneanan.
“ ’Eil album dhealbhan agad, Iseabail? Leabhar dhealbhan?”
“Album dhealbhan? Tha ’s trì!”
“Faod mi sùil ... ?”
“ ... ’s bucas bhròg, a’ cur a-mach air a bhus, shuas anns an lobht ... ”
Tha i a’ rumastaireachd am bonn dreasair. Cnocan snàth a’ rolaigeadh a-mach às, chun an làir. Tha i a’ tilgeadh a’ chnocain air ais dhan a’ bhonn, ’s a’ tighinn a-nall thugam le biast de leabhar.
“Cha chreid mi nach ann anns an fhear sa a tha dealbhan sgoil Steòrnabhaigh ... Stad ort ... ”
Tha i càradh an leabhair nam uchd. Na seasamh an uair sin aig cùl mo shèithir, le gàirdean a’ tighinn tarsainn air mo ghualainn, tha i tòiseachadh a’ tionndadh duilleagan cruaidh an leabhair, aon an dèidh aon, ’s am pàipear-rus tana tha eatarra. Tha fionnadh mìn, dubh air cùl a gàirdein, tha a h-anail blàth air mo lethcheann, ’s fàileadh an t-scent aice na mo shròin. ’N dùil am bi i a’ sèibhigeadh fo h-achlaisean? Tha mi ’n dòchas nach bi. Tha a corrag a’ stad aig dealbh, ’s tha i tòiseachadh a’ gàireachdainn.
“Cò tha sin? ’Eil thu ag aithneachadh na tè sin?”
Nighean bheag air latha carnabhail, le ad shràbhach ’s aodann dubh.
“ ’S tu th’ ann, an tu?
Gus a lùths a chall. Tha i a’ suathadh a sùilean, ’s a’ suidhe air gàirdean mo shèithir, ga mo bhruthadh a-null. Glùin chruinn ann an naidhlean aig oir mo fhradhairc, sliasaidean a’ suathadh ri chèile le fuaim mar sioda fon an sgiorta dhubh. Bris, bris, mo chridhe truagh ... bris, ’s tu dh’fhaodas. Son nach robh thu brist’ mu thràth ...
“Dè tha sin air d’ aodann?”
“Nach eil sùich! Agus nugget!”
Tha i a’ leum gu casan, ’s a’ ruith a-mach às an rum. Prais a’ dol thairis air an stòbha.
... Son nach robh thu brist’ gun a seo. Son nach robh thu brist’ o chionn fhada ...
Tha i ag èigheachd, bhon a’ chidsin:
“Cum ort, ’s thig thu gu dealbhan na sgoil. Aithnichidh tu gu leòr sheann-eòlaich anntasan.”
“Ceart ... ”
Bha gaol agam oirr’: bha fios agam gu robh. Ma bha am faireachdainn seo fìor. Son a’ chiad uair na mo bheatha, bha gaol agam air aon neach eile anns an t-saoghal. Dh’fhairich mi mo shùilean a’ priobadh le deòir; cha mhòr gum b’urrainn dhomh anail a tharraing ... O, ma bha e fìor ... Agus mura robh ... agus mura robh ann ach àrd-mhiann mo chridhe ... gidheadh, bha mi toilichte. Bha mi toilichte. Bha seo, agus an uair seo, agam. Agus dhèanadh sin fhèin a’ chùis.
“ ... a’ poidsigeadh bhradan còmh’ ri balaich Bhail’ Ailein ... ”
“O?”
“ ... tha i fhèin a’ saoilsinn an t-saoghail dheth ... ”
“Ah!”
... Seo a’ chòisir: còisir Sgoil MhicNeacail. Còisir nan clann-nighean, fo stiùireadh Anna Sheumais. Sin nighean Dhoilidh, a Tàbost, leis an fhalt fhada; bha i math air seinn. ’S Catrìon’ Ina, a ruith a dh’Ameireagaidh le duine dubh.
Tha an dàrna cat – am fear gorm – a’ fosgladh a shùilean, a’ leigeil miaran ’s a’ leum sìos bhon an t-sòfa anns an aon ghluasad, s a’ falbh a-mach seachad orm air casan beaga steigeach, le earball
anns an adhar, mar beathach a bhiodh duineigin air a rothaigeadh. Aig doras a’ chidsin, tha e a’ dèanamh miamhla àrd, a’ cur fàilte air an tè tha staigh an sin roimhe. Tha mi ga cluinntinn a’ bruidhinn ris.
’S iongantach mura bi i a’ tighinn dhachaigh aig tìde-diathad, ’s a’ cur an teine air ...
Cha do charaich an cat eile bho thàinig mi a-steach. Cho cruinn ri put air mo chùlaibh, anns an t-sèithear a tha e a’ dleasadh dha fhèin. Chan fhaic mi ach an druim aige.
“Trobhad. Tha e air a’ bhòrd.”
“ ’Eil am beathach seo beò no marbh, am b’urrainn dhut innse dhomh?”
Tha i a’ leigeil lachan gàire, ’s a’ tighinn a-steach.
“Cò? Giobaidh?”
“ ’N e sin an t-ainm a th’ air?”
“ ’S e, sin an t-ainm a th’ air.” Tha i dol os cionn a’ chnap anns an t-sèithear, ’s a’ tòiseachadh a’ bruidhinn ris mar gum b’e leanabh beag a bh’ ann. “Dè tha ’n duine grànda ag ràdh mu do dheidhinn-s’ ? Nach eil fhios aige gu robh thusa a-muigh fad na h-oidhche raoir, a’ sabaid ri cat Thorcuil? Cò theab a’ chluais a chall? ... Trobhad!” thuirt i riums’ an uair sin na guth nàdurrach. “Mus fhàs e fuar ... ”
Nuair a sheas mi, thàinig luairean orm; ach cha do shaoil mi fiach dheth. Anns a’ chidson, air bòrd gorm formica, bha dà thruinnsear air an seatadh. Bha asaid bhuntàta am meadhan a’ bhùird, agus soitheach pyrex leis na peasaran a thàinig a-mach às a’ chanastair. Bha ’n cat a bh’ air uinneag an ruma a-nis air uinneag a’ chidsin, na laighe air sòlla na h-uinneig, le dhruim ri na daoine ’s a shròin ris an fheasgar. Bha ghrian a’ dol sìos air taobh siar eilean Leòdhais. Cò bu shòlasaich na Murchadh? Nuair a dh’fhairich mi a’ chuairt a’ tighinn orm, sheas mi gu faiceallach, son nach cuirinn cùis eagail oirr’, agus ghabh mi grèim air oir a’ bhùird. Son diog, son sìorraidheachd, tro bùrn mo chinn, mus do thòisich mi ri tuiteam, chunnaic mi, reòtht’ air truinnsear le pàtaran craobhach, na trì cnàimhean chops a bha mi air a spiulladh, am bloigh buntàt’, le làrach a’ chromain ann, nach b’urrainn dhomh ith, an lòn grèibhidh ri thaobh, air geal-chruadhachadh aig na h-oirean, anns an robh mi a’ sopadh pìos arain. Cuan eile a’ sluaisreadh na mo chluasan: chuir i a gàirdean timcheall orm. Air an làr, thuirt mi rithe. Cuir
nam shìneadh air an làr mi. Seo àireamh fòn an doctair agam ... Ach bha eagal oirre, eagal mòr anns na sùilean aice, a’ coimhead sìos rium; agus an àite àireamh na fòn a’ thoirt dhi, ’s ann a thuirt mi rithe gu robh mi a’ faireachdainn glè mhath, agus gum bithinn ceart gu leòr ann am mionaid no dhà. Thuirt mi rithe gun chòrd mo theatha rium, agus gum biodh cuimhne agam air an fheasgar seo, agus air cho dòigheil ’s a bha sinn còmhladh. Thuirt mi rudan eile rithe ... tòrr rudan ... ann an guth socair ... son nach biodh eagal oirre ... ach bha mo bheul a’ lìonadh le blas searbh man meug, ’s an riapa-steallag air an robh mi a’ dol na bu luaithe ’s na bu luaith; agus mar sin, ged a bha mi a’ dèanamh mo dhìcheall, ’s a’ feuchainn cho cruaidh ’s a b’urrainn dhomh, cha d’fhuair mi air cantainn rithe na bha mi a’ lùigeachdainn a chantainn ...
Anns an ospadal, chaidh innse dhomh gu feumainn an sgoil fhàgail; ach bha fios agam air a sin mu thràth. Thuirt an doctair òg a chunnaic mi: Bha gu leòr agadsa ri ràdh air do shon fhèin, an oidhche a thug iad a-steach thu. Leugh thu leabhar no dhà, cha chreid mi ... ? Nuair a dh’fhaighnich mi dha dè ’n ùine a bh’ agam air fhàgail, sheall e rium son dhà no thrì dhiogan gun freagairt; an uair sin, air inntinn a dhèanamh an àirde, thuirt e, Dà mhìos? Sia seachdainean? O, thuirt mi. An e sin uireas?
Chum iad a-staigh mi seachdain. Bha rùm agam dhomh fhìn. An ceann dà latha, bha mi air mo chasan a-rithist, agus leis a’ ghùn-leapa dearg, na pyjamas shrianach agus na sliopars Paw Broon, a’ cuachail sìos is suas anns a’ chorridor, ’s a-mach ’s a-steach as a’ ward a b’fhaisg orm. Ann an sin, fad an latha, tro gach atharrachadh solais is aimsir, bha seann dhuine air a chàradh ann an leabaidh iarainn le cliathaichean àrd oirr’, am measg chluasagan, air siot rubair le fàileadh goirt ag èirigh dhith. A bheul, toll dubh gun dheud, fosgailte, le ruill às. Air sliog thana a’ chinn, fon a’ chraiceann, snàileanan gorm de chuislean ag èaladh an siud ’s an seo. Mu amhaich, aig àm na diathad, bhathas a’ ceangail searbhadair; mu mhàs, aig àm dol a chadal, le prìne banaltraim ga cumail na h-àit’, searbhadadair eile. Ag amharc air aon uabhas nach bi romham anns an t-slighe. Nach grànda an aois! Na smaoinich e riamh, an dùil, an seann amadan cac, ann an làithean geal na h-òige, gur ann mar seo a dh’èireadh dha? An tàinig e aon uair a-steach air, an dùil, nuair a bha e suigeartach anns an ruidhle, aoibhneach mu bhòrd na dibhe, gur ann gun a
seo a thigeadh e? No a bheil e a’ saoilsinn nach eil càil air atharrachadh na bheatha, ’s gu robh e a-riamh mar a tha e an-diugh?
Seachdain a chum iad a-staigh mi; bha sin fhèin fada gu leòr. Thàinig daoine a shealltainn orm; cha robh dùil agam gun tigeadh uiread. Thàinig feadhainn às an sgìre agam fhìn, nach robh mi air fhaicinn bho chan eil fhios cuin, nuair a chuala iad mar a bha mi ’s far an robh mi. Thàinig Iseabail, thàinig Criosaidh Hearach, thàinig an nighean à Steòrnabhagh a bha a’ teagaisg ceòl. Oidhch’ eile, leis fhèin, thàinig Horrocks. Bha e air an fheusag a thoirt dheth, an stais fhàgail air; ’s shaoileadh tu, a’ coimhead ris, gu robh starrag aige na bheul. Thàinig Billy, am meacanaig a bha fuireachd an ath-dhoras dhomh, thàinig, le aghaidh bhrònach ’s botal mòr Lucozade, Marybell, aig an robh mi na mo loidsear uaireigin a-muigh ann am Manor Park. Fiù ’s am maighstir-sgoile nach do nochd oidhch’, aig an àm cheàrr, a cheann an toiseach, timcheall ursainn an dorais, a làmh a-rithist, le parsail innte thugam bhon a’ chlann-sgoile gu lèir, an còrr dhe chorp an dèidh sin, agus mu dheireadh a bhean, tè bheag ruadh, le sùilean cruinn uaine, a sheas aig ceann na leap a’ coimhead rium mar gum biodh i feuchainn ris a h-uile loidhne a bha nam aghaidh a chunntadh ’s a chumail na cuimhne. Agus an oidhche mu dheireadh a bha mi ann, thàinig Coinneach, air an robh am bla’laoighean agam mar ainm. Cha do shuidh ’s cha do dh’fhuirich e fada, cha robh càil às ùr, no càil ùr, aige ri ràdh; ach nuair a dh’fhalbh e, dh’fhairich mi duilich às a dhèidh, agus cianail, agus bha mi a’ miannachadh gun tilleadh e; agus ghabh mi aithreachas son na chaith ’s na chuir mi seachad de thìde a’ deanamh cùis-fhanaid is cùis-mhagaidh dheth.
| title | 3. |
| internal date | 1975.0 |
| display date | 19.. |
| publication date | 1975 |
| level | |
| reference template | Caimbeul Am Fear Meadhanach %p |
| parent text | Am Fear Meadhanach |