5.
THUIRT mo bhean, ’s i air a thighinn suas an staidhre le cupan cofaidh thugam:
“Tha do bhràthair Dòmhnall anns an eilean. Thàinig e ’n-diugh, air itealan na madainn. E fhèin ’s an teaghlach.”
“Cò dh’innis sin dhuts’ ?”
“Cairstìona a bhean. Nach do dh’fhònaig i mi aig m’ obair. Bhon a’ phort-adhair.”
“Con nach do dh’fhònaig i a seo fhèin?”
“Cha robh àireamh a’ fòn againn aic’. ’S ann ga iarraidh orm a bha i. Ach thuirt mi rithe gun dragh a chur ort.”
“Dragh? Ormsa? ... Dè ’n dragh?”
“Nam biodh tu fhathast anns an leabaidh ... agad ri èirigh a fhreagairt a’ fòn. Thuirt mi rithe –”
“Dè tha ga fhàgail anns an eilean mun àm s’ a bhliadhna?”
“Tha e air saor-làithean, thuirt i. Seachdain saor-làithean.”
“Cha robh dùil a’m gum biodh ministear a’ faighinn saor-làithean ann ... Cà’il iad a’ fuireachd?”
“Sin an rud! Sin a bha mi dol a dh’innse dhut! Tha thall anns an t-seann taigh!”
“Thall ... ?”
“Uh-huh. Anns an t-seann dhachaigh! Smaoinich!”
“Uill, uill ... Ach dè chuir a-null a sin e?”
“Nach e sin thuirt mi ri Cairstìona! Nach bi ’n taigh cho fuar, thuirt mi rithe. Con nach tig sibh a dh’fhuireachd còmh’ rinn fhìn? Rumannan gu leòr! Ach tha duineigin ... te-eigin ... air a bhith cumail teineachan anns an taigh tha than o chionn ceala-deug. Mrs Macleod?
“Agnes Angaidh. Uill, uill.”
“Tha iad a’ tighinn a-nall a shealltainn oirnn, thuirt i. Cairstìona. Tha na balaich còmhla riutha, an triùir as òige. Bha iad a’ dol a sheasamh a-staigh agad air na t-slighe bhon a’ phort-adhair, ach thuirt mi fhìn rithe –”
Stad i.
“Dè thuirt thu fhèin rithe?”
“ ... gur mait ... uill ... nach biodh tu ’g iarraidh duine fhaicinn ... ”
“Con a thuirt thu sin?”
“Smaoinich mi ... daoine a’ cur dragh ort ... chan eil fhios a’m ... Ach tha iad a’ tighinn a-nall a shealltainn oirnn!” thuirt i ’n uair sin, an guth aice a’ dol luath, suigeartach a-rithist. “Tha iad a’ tighinn gu an diathad! Diardaoin, thuirt mi rithe! Nì mi ròsd! Nach bi sin math!”
“Mìorbhaileach! Ith fhèin i.”
“Dè tha thu ciallachadh?”
“Chan eil iad a’ tighinn a-nall a seo idir.”
“Ciamar? ... O, ach tha! Thuirt Cairstìona –”
“Chan eil iad a’ tighinn a-nall a seo idir. Innsidh mi dhut carson, ma dhùineas tu do chab dà dhiog.”
“Carson, ma-ta?”
An aghaidh aice a’ dol brònach, fada.
“Chan eil iad a’ tighinn a-nall a seo ... ” dhùin mi mo shùilean “ ... son gu bheil mise a’ dol a-null a sin.”
Sàmhchantas. Sia, seachd, ochd ...
“O! ... ” aon deug, dhà dheug, trì deug “ ... Ach ciamar ... ?”
“Ah!”
“ ... Chan eil thu ... ciamar? ... ’s gun thu gu math ... ”
“ ’S mi bàsachadh, tha thu feuchainn ri ràdh. Siuthad – can e. Na biodh càil a dh’eagal agad ron an fhacal.”
“Ciamar, ma-ta ... ?”
“ ’Eil fadachd ort gu ’m bàsaich mi? Gu ’m bi mi mach às an t-sealladh?”
“Sguir dheth.”
“Bidh thu na do bhantrach. Nach bi sin math! Na do bhantrach òg, bheadarrach. Uill, chan eil thu cho òg ri sin, tha fios aig Dia, ach –”
Thàinig car dhan a’ bheul aice, ’s thòisich i ri gal. Leig mi dhi. Nuair a chuala mi i a’ sèideadh a sròin, dh’fhosgail mi mo shùilean.
“Latheigin an t-seachdain s’ ,” thuirt mi rithe, “an dèidh dhuts’ falbh gu d’ obair, tha mi dol a dh’èirigh ’s a’ dol a chur m’ aodach ceart orm, mo dheise ghorm, mo chòta trom, m’ ad; agus le mo
bhata daraich na mo làimh, a’ dol a choiseachd gu faiceallach sìos an staran, gu far am bi Billy an ath dhoras, meacanaig nam buadh, a’ feitheamh rium leis a’ chàr. Stornoway cove, ’s caomh leam e, ’s bidh dheagh thuarasdal aige son mis’ a thoirt gu mo cheann-uidhe.”
Sàmhchantas. Trì, ceithir, còig ...
“Ach nach eil Billy ag obair?”
“Tha. Mhothaich thu dhan a sin, na mhothaich? Ach ’s ann air a cheann fhèin. Ach còrdaidh e glè mhath ris spin a ghabhail a-null gu tuath, m’ fhàgail-s’ aig doras an taigh ’s am feasgar a chur seachad an taigh-òsd’ a choreigin, ag òl leann ’s a’ cluich pool is darts; gu ’m bi àm ann dha mise thoirt – bha mi dol a chantainn dhachaigh, ach canaidh mi air ais a seo. Air an t-slighe air ais, bidh blàthachadh beag smùid air, ’s ma bhios mi garbh fortanach, ’s mait gu seinn e amhran Country is Western dhomh a’ dol a-null mòinteach Bharbhais. Agus sin mar tha mis’ a’ dol a shealltainn air Dòmhnall mo bhràthair ’s a theaghlach.”
Anns a’ ghuth luath, shuigeartach, thuirt i:
“Cha leig Billy a leas do thoirt a-null.”
“O?”
“Bheir mi fhìn a-null thu.”
“Cha toir.”
“Gabhaidh mi latha dheth.”
“Cha ghabh.”
“Bu chaomh leam.”
Sàmhchantas.
“Ceart. Uill ... ’eil thu ’g iarraidh briosgaid bheag no ... ?”
“Chan eil.”
“Cluasag eile ri do dhruim? ... ’N cuir mi ’n teilidh air dhut?”
“OK.”
Tha i dèanamh a-null chun na teilidh.
“Dè ’n taobh? Tha Nature Watch air 2.”
“Channel 4. ”
“Ceart. Uill ... cheannaich mi iasg son na teatha. Adagan.”
“Glè mhath.”
“Ceart ... ”
Sgread, brag aig an doras. Clab-lab-lab sìos an staidhre. Mo bhean fhìn.
Dh’èirich mi, agus a’ leigeil mo thac ris a’ bhalla le aon làmh, chaidh mi null chun na teilidh, ’s chuir mi dheth i.
Chaidh mi air ais dhan an leabaidh.
Nuair a thàinig mi mach às a’ char, aig geat an taigh, bha Cairstìona anns an doras, a’ feitheamh. Ruith i mach an staran na mo choinneamh. Bha an staran làn sgàineanan; a’ chopag ’s an deanntag a’ tighinn tron an t-suimeant.
“Hallo, a Chairstìona.”
“Murchadh!”
Chuir i a gàirdeanan timcheall orm, chrom mi sìos, agus thug i pòg dhomh.
“Murchadh!” thuirt i rithist.
“ ’N aire mus leag thu mi.”
Air mo chùlaibh, chuala mi ’n car a’ tionndadh. Billy ag ullachadh son falbh.
“Cò thug a-nall thu? Con nach eil e a’ tighinn a-steach?”
“Chan e th’ aige ri dhèanamh.”
Shèid Billy a’ chonacag dà uair anns an dealachadh. Bìob-bìob. Chì mi nochd fhathast thu. Seo gu na stòpan leanna.
“Uill,” arsa Cairstìona, a’ coimhead suas rium, ’s grèim aic’ air mo làmh cheàrr eadar a làmhan fhèin. “ ’S mi tha toilicht’ d’fhaicinn!”
“Can g’eil mi coimhead gu math ’s bheir mi dhut am bata daraich seo mu mhullach a’ chinn.”
“Chan e na darach,” ars’ ise. “Tugainn a-steach.”
“Cò tha staigh?”
“Duine ach sinn fhìn.”
“ ’N ann ag ràdh rium a tha thu nach eil fhios aig na diadhairean ’s na leòcaidean fhathast g’eil esan anns an tìr?”
“Eisd! ... ”
“ ’N e nach do nochd duine ac’ fhathast le dusan ugh? Gigot? ... Iongnadh mòr a th’ ann an sin.”
“Eisd! Tha fios ac’ gur ann air na làithean-saor a tha e.”
“Cuine chuir sin a riamh stad orra? Geall gur e bhios air ceann na coinneimh Latha na Sàbaid sa tighinn.”
“Tha thusa mar a bha thu riamh, co-dhiù.”
“Tha siud.”
Romhainn anns a’ chidsin, nan suidhe ’s nan laighe am measg na h-àirneis, bha trì famhairean de mhic, naodh deug, seachd deug is còig deug; còrr is sia troighean anns gach fear, agus anns an fhear mheadhanach, Murchadh, air a bheil m’ ainm fhìn (ainm a shinn-seanar – ainm Mhurchaidh Oig), sia troighean agus ceithir òirlich. Thug iad a bhith cho àrd ’s a tha iad bhon dà thaobh. ’S e duine mòr, tapaidh a tha nan athair, ’s a bh’ anns na fireannaich an teaghlach mo mhàthar; ’s ged nach eil meud idir ann an Cairstìona fhèin, tha dà bhràthair aice, fear na thuathanach ’s fear na bheat (na h-uncails, mar a bh’ aig mo phiuthar bheag, a dh’aithnicheadh iad ann an Glaschu, orra), a tha comasach, gach fear, air sgàirdeadh àrd-doras le mhaoil gun smaoineachadh mu dheidhinn. ( ... Seòrsa cloidsearan a chì thu air cùl cuibhle landrover, a’ draibhigeadh le aon ghàirdean a-mach air an uinneag, ’s cù-chaorach, le theanga slaodadh ris, na shuidhe anns an t-seata thoisich rin taobh ... air am bi seann seacaidean clò, briogaisean corduroy le glùinean, brògan leathair a bhios a’ toirt brag air cabhsair, agus na h-adan ris an canar fore-and-afts ... a nochdadh aig geat mo thaigh ann an Cnoc Iòrdain, ’s a thigeadh suas an staran, tro nach robh gin a chopag no dheanntag a’ fàs, a’ giùlain poca buntàta thugam anns gach làimh ... ’s air do bheatha bhuan na teirg còmhla riutha a-steach a thaigh-òsd far a bheil daoine, chan eil iad idir sàmhach le deoch ... ) Sheall balaich mo bhràthar rium gun smid a ràdh, ’s chunna mi aodann an fhir bu shine, Calum Iain, a’ tuiteam. “Dè do bheachd?” thuirt mi ris. “Am fònaig mi Oxfam? ... ” ’s dh’fhalbh am pian a bh’ anns na sùilean aige, sùilean coibhneil a mhàthar, ’s rinn e gàire dòigheil.
’S e Beurla a tha iad a’ bruidhinn; chan eil Gàidhlig aca. Ged tha Gàidhlig gu leòr aig gach pàrant – Gàidhlig Leòdhais aig Dòmhnall ’s Gàidhlig Earra-Ghàidheal aig Cairstìona. Ach ma dh’fhaighnicheas tu dhaibh carson nach do chum iad Gàidhlig ris a’ chlann, ’s e a chanas iad riut nach b’urrainn sin dhaibh, ann am bailtean mòr
na Galltachd, far nach robh iad a’ cluinntinn ach Beurla bho moch gu dubh; ’s dè feum, cuiridh iad ri sin, a th’ ann an Gàidhlig dhaibh co-dhiù, anns an latha th’ ann? – ceist dha nach eil iad ag iarraidh freagairt. Chan iad nan aonar a th’ air an ràmh sin. Air feadh nan eileanan seo, tha daoine, le làn an cinn de Ghàidhlig, a tha gèilleadh cho mòr dha na Goill ’s na coigrich nam measg ’s nach iarr iad an cainnt fhèin a chleachdadh uair sam bith; cha bhruidhinn iad i fiù ’s am broinn an taigh ris a’ chlann, mus bi iad air dheireadh air càch. “Cha toir i seach an cidhe thu,” canaidh iad. ’S tha a’ Ghàidhlig lugha air an òigridh, tha mi fhìn air mothachadh dhan a sin, bho thàinig mi dhachaigh; chan eil suim no faireachdainn aca dhi. ’S tha luchd-brosnachaidh na Gàidhlig lugha air an òigridh, ’s chan ann a-mhàin air an òigridh. Ri airgead tha ’n gnothaich-san; saidhbhreas is sannt. ’S chan eil Gàidhlig aig an òigridh ann, ach sgudal cearbach, lapach, truagh – èisd riutha a’ bruidhinn air an rèidio man a h-eil thu ga mo chreidsinn. Air an uinneag trom bu chòir an solas a bhith deàlradh, tha ’n cùrtair air a tarraing teann; ’s a-staigh anns an dubh-dhorch, guthan dearbh-fhiosrach a’ toirt breith air leabhar nach do leugh iad, dealbh nach fhac’ iad, ceòl nach cuala ’s nach cluinn iad ...
Shuidh mi còmhla riutha, balaich mo bhràthar. Lèintean t-shirts air an triùir. ‘I'm young, free and single’ air lèine an fhir a b’òige, Daibhidh. Carson Daibhidh? dh’fhaighnich an lighiche, a’ coimhead ri bàrr òrdagan. Ainm an t-salmadair, ars an t-urramach, a’ coimhead ris an lighiche. Cha duirt an lighiche smid son leth-mionaid, ach thòisich na cuinnleanan aige a’ sèideadh ’s a’ breabail. Faodaidh tu Solamh a thoirt air an ath fhear, thuirt e ’n uair sin. Solamh MacLeòid. Neo Sebede, thuirt e. Sebede a’ Mhinisteir.
“ ’N e stais tha sin?” dh’fhaighnich mi dha Murchadh. “Am faileas sin air do liop àrd?”
“Bum fluff, ”arsa Daibhidh.
“A Dhaibhidh!” ars a mhàthair.
“Watch it! ”arsa Murchadh, a’ feuchainn a bhròg air.
“Ow!”
“Sguiribh dheth!” ars am màthair.
“Cò aca ’s làidir?” dh’fhaighnich mi dha Calum Iain.
“No contest, ”arsa Murchadh, a’ laighe sìos air a’ bheing a-rithist.
“Con nach eil sibh a-muigh, an dithis agaibh?” dh’fhaighnich am màthair dhaibh. “Gabhaibh a-mach à seo gu tìde-diathad, an dithis agaibh.”
“Cà ’n tèid sinn?”
“Far an togair sibh. A-mach as mo rathad-s’ .”
“Cuine tha ’n diathad?”
“Faigh mi pìos?”
Dh’fhalbh iad, a’ brùthadh a chèile a-mach an doras.
“Cà’il esan?” dh’fhaighnich mi.
Chuir Calum Iain corrag suas gu mullach an taigh.
“Na leabaidh? Mun tìde s’ a latha?”
“Chan ann na –“ arsa Cairstìona. “ ’N ann air a dhol bodhar a tha thu?”
“Uill, uill. Fhathast a’ cluich a’ mheileòidian?”
“Mas e cluich a th’ agad air. Mi air mo bhòdhradh leis. Fhalbh suas,” thuirt i ri Calum Iain, “ ’s can ris g’eil Murchadh a bhràthair an seo.”
“Na caraich, a Chaluim Iain.”
Sheas mi.
“ ’N dèan thu chùis? Cha bhi ’n diathad ... deich mionaidean.”
“Cà’il mo bhata?”
“Seo. ’N tèid mi suas còmh’ riut?”
“Bidh mi glè mhath. Fuirich far a bheil thu.”
An taigh anns na rugadh ’s na thogadh mi ... neònach a bhith air ais ann. Chan eil coigreach tha tighinn dhan àit’ nach eil a’ faighneachd a phrìs, a’ feuchainn ri cheannachd. Chan iongnadh sin dhaibh – bha fios aca dè bha iad a’ dèanamh, na làmhan a thog an taigh sa. Ann an rùm m’ athar ’s mo mhàthar, tha na làraich shoilleir fhathast air pàipear a’ bhalla far an robh an àirneis ris, ’s na dealbhan, ’s an truinnsear le Prepare To Meet Thy God a thug Anna Bheag Iain às a’ Bhruaich gu mo sheanmhair. Cò thug leis dealbh mòr teaghlach m’ athar? ’N e Uilleam? Cha robh duine ’g iarraidh sèithear mòr m’ athar, tha e fhathast na àit’ aig an teine, leis an t-slag anns a’ chùl far am biodh am bodach a’ cur a chinn. Duine aca cho tàlantach ris an fhear mheadhanach, bhiodh e ’g ràdh – ceàrr a-rithist. Duine aca cho toinisgeil no cho tuigseach. Bodach beag solt. Tha mi leam fhìn a-nis, chuala mi e ’g ràdh ri duineigin
air a’ fòn an deidh bàs mo mhàthar. Bho chaill mi mo chaomh ... ’S e dhruim a bha rium. Càrdagan glas snàth air, a dh’fhigh na meòirean a bh’ anns an uaigh. Air latha gruamach anns an Dàmhair, dorch aig ceithir uairean, am buntàta gun an togail, agus bhon an adhar uisg ...
Bha ’n t-urramach, nuair a ràinig mi e, anns an rum bheag aig bàrr na staidhre air an làmh chlì (an rùm, na bhalach, a chleachd a bhith aige dha fhèin); na shuidhe air sèithear cruaidh, le sliopars air a chasan, ’s meileòidian mòr geal is dearg ceangailt’ mu mheadhan ’s tarsainn air a ghualainnean le strapaichean leathair is bucaill. Bha peitean dubh le druim faileasach air, ’s lèine gun choilear, fosgailt’ aig an amhaich, le stud chruinn anns an dàrna toll. Cha dèanainn a-mach dè ’m port a bha e feuchainn ri chluich, bha cus torghail air leis a’ chearrag, ach bha an t-urramach fhèin a’ leantainn a’ chiùil farasda gu leòr, shaoileadh tu sin air co-dhiù, a cheann sìos gu aon taobh, a bheul fosgailt, a chluais dheas cha mhòr a’ srucadh am mullach a’ mheileòidian, ’s brag aige le chas chèarr sìos is suas air làr an ruma. Sheas mi ag èisdeachd aig ceann na staidhre gu ’n deach e ceàrr. “Uill, uill,” thuirt mi. “Cha do sguir thu riamh dheth.”
“Shìorraidhean ... !”
Sheas e. Thòisich am meileòidian a’ bìogail leis fhèin, gun cuideachadh sam bith bhuaithe, cho luath ’s a sheas e.
“Dè bha thu cluich an siud?”
“Na chòrd e riut?” ars an t-urramach. “Fonn a sgrìobh mi fhìn. Dè do bheachd air? Fuirich –”
Agus shuidh e a-rithist. Bha mi duilich gun dh’fhosgail mi mo bheul.
Leig e waag mhòr air a’ mheileòidian, ga fhosgladh a-mach. “Cluichidh mi dhut e,” ars esan. “Bhon an toiseach. Chan eil e buileach ceart fhathast.”
Shuidh mi air an leabaidh – bha cho math dhomh. Con a dh’fhosgail mi mo bheul?
“Chan eil e fhathast ceart, cuimhnich.” Leig e waag eile air a’ mheileòidian, ’s rinn am meileòidian fead thana, ga fhreagairt, mar coire a’ tòiseachadh a’ goil. “Cha mhòr nach eil e agam,” ars esan. “Ach chan eil buileach. Tha àite no dhà fhathast ... ”
“Siuthad – cluich e.”
“Ceithir pàirtean. Caismeachd. Chan eil an trìtheamh ’s an ceathramh pàirt –”
“Sguir a mheabadaich ’s cluich e. Dè ’n t-ainm a th’air?
“Chan eil ainm air, fhathast. Chan eil e deiseil, mar sin, fhathast, cuimhnich. Uill. Cluichidh mi dhut e, a rèisd.”
Thòisich e. Cha b’urrainn dha còmhlan-aona-dhuine, le druma ’s tiompain, a bhith air barrachd fuaim a dhèanamh. H-uile h-uair a dheigheadh e ceàrr, bha e togail a chinn ’s a’ coimhead sìos ris a’ mheileòidian, mar gum b’e am meileòidian bu choireach. Stad e. Bha ’n aghaidh aige dearg. “Chan eil e buileach ceart fhathast,” thuirt e. “Tha àite no dhà ... Ach bheir siud beachd dhut. Chaidh mi ceàrr uair no dhà cuideachd, na mhothaich thu?”
“Mhothaich.”
“Uill. Dè do bheachd?”
“Tha ainm agam dha.”
Shuidh e ’n àirde. Leig am meileòidian fead ìosal.
“Dè ’n t-ainm?”
“The Desperate Battle of the Tin Buckets. ”
Chaidh na moilean aige gu chèile, ’s thàinig an gèillean aige a-mach man gèillean an lighiche a’ coimhead Songs of Praise air an teilidh. ’N uair sin – taing do Dhia – thòisich e ri gàireachdainn. Chaidh a’ ghàireachdainn gu lachanaich – chuir e cheann air ais, ’s a dhà chròg air a ghlùinean. Thug am fuaim Cairstìona gu bonn na staidhre ’s an uair sin gu doras an ruma.
“Dè tha ceàrr air?” dh’fhaighnich i dhomh.
“Càil a dh’fhios a’m. ”
“Cluinnibh!” arsa Cairstìona, a’ suidhe ri mo thaobh air an leabaidh, ’s a’ crathadh a cinn. “Cluinnibh air an amadan!”
“Thuirt e ... ” Rinn an t-urramach cuibhle le làmh, a’ feuchainn ri innse dhi. ’N uair sin, fhathast a’ dèanamh na cuibhle, thòisich e crathadh a làmh mar duine a’ feuchainn ri inc fhaighinn a-mach à peana.
“Seadh? Dè thubhairt e?”
“Thuirt e ... ”
Thilg e cheann air ais a-rithist, ’s leig e na lachan gu mullach an taigh.
“Ta,” arsa Cairstìona, ag èirigh, “ ’s ann tha ghlaoic ann mise, tha suidhe an seo ag èisdeachd ribh ... ”
Leig an t-urramach èighe mar pian.
“Cuimhnich,” thuirt i riums’ aig an doras, le crith na guth, ’s i feuchainn gun sealltainn ris, “g’eil an diathad gu bhith air a’ bhòrd ... ”
Nuair a bha an t-urramach seachd no ochd bliadhna a dh’aois, tha coltach gun duirt seann bhodach diadhaidh anns a’ bhail’ againn ri m’ athair gur e ministear a bha gu bhith anns a’ bhalach seo latheigin, ged nach fhaiceadh esan le shuìlean e; agus gun duirt m’ athair (duine beag solt) ris a’ bhodach, ga fhreagairt, gur mait gu robh sin ceart, cò aige bha fios, gur mait nach robh latha nam mìorbhailean mòr fhathast seachad, ach a’ bruidhinn air a shon fhèin, gun mearachd na sgeul, gu robh e faighinn na fàidheadaireachd sin duilich a creids. Gur ann gu mòr ri taobh a mhàthar – sliochd a shinn-seanmhar – a bha am balach seo ag aomadh. Gu robh na seachd deamhain ann, agus nach gabhadh ceannsachadh air. Robh cuimhne aig a’ bhodach air Uilleam Fiji? Gu robh e air failleachadh air a’ mhars-sgoile ’s air an luchd-teagaisg anns a’ bhun-sgoil. Gu robh e mu thràth, dà uair, air ruith bhon taigh. Gu robh esan, athair, bho àm gu àm, a’ miannachadh falbh leis air ghoic amhaich ’s a leigeil le Geodha na Muic. Dè beachd a’ bhodaich air a sin?
’S e an t-ainm a bh’ air a’ bhodach Coinneach Mìcheal.
“M’ òglach-s’ a th’ ann,” arsa Coinneach Mìcheal. “Bidh e na cheannard fhathast an Israel.”
Toiseach mo latha, ’s ann còmh’ ris an urramach a bha mise cadal, ann an leabaidh mhòr dhùbailte a thàinig à mansa MhicFhearchair, anns an rùm aig bàrr na staidhre, os cionn rùm mo phàrantan, far an robh e a’ cluich air a’ mheileòidian. Son gum biodh e an còmhnaidh le rudeigin ceàrr air, agus son gum biodh e fulang le trom-laighe, bha an lighiche ann an leid dha fhèin ann an rùm mo phàrantan; ’s cha robh mo phiuthar bheag air a breith. ’S e an t-urramach, ceithir bliadhna na bu shine na mise, a bha ris a’ bhòrd-slios, mis’ an cùl na leap; chanadh sinn ar n-ùrnaighean – Tròcair peacach beag air sgàth Chriosd, Amen (mise), Tròcair peacach mòr air sgàth Chriosd, Amen (an-t- urramach) – agus an uair sin, leis
an lampa parabhain dheth ach fhathast a’ popadaich, na laighe air a dhruim le làmhan fo cheann, mise cho blàth ris a’ bhainne, fo ochd plaidichean ’s cuibhrig, eadar e ’s am balla, chumadh an t-urramach air leis an ath earrainn dha Mac Cholla Chiotaich ’s an Gobha Gorm, stòraidh fhada, a-mach às a cheann fhèin, a bha e air a bhi ’g innse dhomh son mìosan( ’s a th’ agam air mo theanga, a’ chuid mhòr dhith, gus an latha ’n-diugh). Cha bhiodh e fada sam bith air adhart nuair a dh’fheumainn stad a chur air – Càit’? bhithinn a’ faighneachd, a’ suidhe ’n àirde, nam èiginn. Càit’ an robh Famhair na Fala a’ feitheamh riutha? Anns an Uamh! chanadh an t-urramach. Uamh an Oir! ... ’s thigeadh brag-brag-brag an uair sin bhon an rùm ìosal, mo mhàthair a’ gabhail dha mullach an taighe le ceann sguaib, a’ maoidhean oirnn a dhol a chadal.
Ghabhainn a chomhairl’ ann an rud sam bith. Gach taobh a dheigheadh e, bhithinn-s’ ga leantainn; nuair a bhiodh na balaich mhòr aig ceann na sràid, ’s ann air Dòmhnall mo bhràthair a bhiodh mo shùil-sa; ’s nan canadh e rium dèanamh as, ’s gabhail dhachaigh, thòisichinn a’ rànail. Chuir e mi uair a-mach air Loch na Muilne am broinn ciste-teatha, ’s theab mi a bhith air mo bhàthadh. Uair eile, roilig e mi sìos leathad Handy am broinn tocasaid – ’s ann fon an drochaid, ann an gluma na h-aibhne, a stad mi ... “Stad thus’ ort, a bhlaigeird tha thu ann, gu faic mise do mhàthair,” throd bean Handy ris, nuair a bha sinn a’ tilleadh suas an leathad, esan a’ slaodadh na tocasaid, mise bog fliuch, a’ beucail na shàil. “Chunna mis’ an rud a rinn thu air do bhràthair beag ... ” An àite a freagairt, thog ’s thilg an t-urramach clach, a thug brag air an doras air a cùlaibh, ’s a bh’ air an eanchainn a chuir aist’ ach gun theich i ceann às an rathad ann an tìde. ’N uair sin thuirt e riums, “Na innis dha duine gur e mis’ a chuir dhan a’ bharaille thu. Sguir dhan a’ bhòdhan sin. Can gur e thu fhèin a chaidh innt’ ... ”
Nuair a chaidh e a sgoil Steòrnabhaigh, chaill mi lorg air. Cha bhiodh e a’ tighinn dhachaigh ach aig ceann a h-uile ceala-deug, agus bha e na shrainnsear, srainnsear eòlach, a dh’fheumadh leabaidh dha fhèin agus rum dha fhèin, agus chaidh mo rotadh-s’ , an aghaidh mo dheòin, a leabaidh agus a rum eile, còmh’ ris an lighiche.
Bhiodh cuairtean a’ tighinn air an lighiche na leanabh (na ‘fits’ ), bhiodh e a’ tuiteam a-mach às a’ phram; na bhalach, cuideachd, bha e crùlainneach, le rudeigin an còmhnaidh ga chumail às an sgoil; agus eadar na h-adenoids a bha stopadh a shròin, na tonsils a bha ’g at na amhaich, na sgreaban a bhiodh a’ briseadh a-mach air fheadh bho àm gu àm, an cotan a bhiodh mo mhàthair a’ cur
na chluasan, ’s a bhiodh a’ dol air chall air am measg nam plaidichean, na clobhdan tiugh flanail, le ola-chruinn-ola orr’, a bhiodh i pasgadh mar fhuar-lit mu bhroilleach, an geansaidh piullach, tolltach a dh’fheumadh a bhith air a h-uile oidhch’ anns an leabaidh (cha deigheadh e chadal às aonais), an lampa bheag a dh’fheumadh a bhith thuige, ìosal, a h-uile oidhch’, air mo thaobh-sa dhen an leabaidh, mus dùisgeadh esan anns an dorch, ’s gum biodh eagal air, cha robh e na mhòr-thlachd a bhith anns an aon leabaidh, no anns an aon rùm, ris an lighiche. A thuilleadh air na bh’ ann an sin, bha fasan mì-chàilear eile aige – a bhith gabhail an Leabhair dha fhèin a h-uile oidhch’, mus deigheadh e chadal (leugh e am Bìoball Gàidhlig, bho cheann gu ceann, mus robh e naoi bliadhna dh’aois); na shuidhe ’n àirde am measg dùn chluasagan, a’ piocladh a shròin ’s a’ dèanamh bàllaichean beaga cruinn, eadar òrdag ’s a sgeilbeag, leis an stuth a bha e a’ toirt às a chuinnleanan fhad ’s a bha e leughadh; ’s nan tachradh dha srainnsearan a bhith cèilidh anns an taigh, bhiodh Oighrig piuthar mo mhàthar, seann nighean aineolach a bha fuireachd còmh’ rinn, gan tàladh suas an staidhre ach am faiceadh iad an dithis a bh’ ann an leabaidh an rùm mhòir, fear le comaig, fear le Bìoball, ’s chanadh na srainnsearan rithe, na ar fianais, gur e balach beannaichte a bh’ anns an fhear bheag, ceart gu lèor, gu robh sin aithnicht’ na ghnùis, gu robh e air a chomharrachadh a-mach na òige, ’s gu robh Meur Dhè air suathadh ris. Bha fios agams’ air a chaochladh. Bhon oidhche thug e chorrag a-mach às a chuinnlean ’s a dh’innis e dhomh gun deach Adhamh a chur a-mach às a’ ghàrradh son gun dh’ith e ubhal loibht, bha fios agams’ air a chaochladh.
Bliadhna an dèidh sin, ’s m’ athair air an Leabhar a ghabhail mar a b’àbhaist – a’ leughadh mar a dh’fhosgail roimhe, ann an Ecsodus – thuirt an lighiche (aois naoi) ris nach robh esan a’ saoilsinn fiach de Mhaois mar cheannard is fear-stiùiridh air Clann Israeil. Dh’fhaighnich m’ athar dha carson a bha sin, a ghràidh? An àite a fhreagairt, ghabh an lighiche suas an staidhre, ’s nuair a thill e air ais sìos, bha atlas beag gorm na sgoil aige na làimh. Ciamar, ars esan, a’ fosgladh an atlas aig map an Ear Mheadhanaich, a bha rian aig duine sam bith dà fhichead bliadhna a thoirt a’ dol bhon an Eipheit – sheall e far an robh an Eipheit air a’ mhap – gu Israel? – sheall e far an robh Israel. M’ athair ’s mo mhàthair os a chionn, a’ leantainn na corraig aige (cha do charaich Oighrig às an t-sèithear anns an robh i) ’s na cinn aca, cha mhòr, a’ bualadh na chèile. ’S chan e sin, ars an lighiche – a’ chorrag a’ toirt brag air an atlas – ach fhuair e cuideachadh mòr bhon a’ Chruithfhear mus do dh’fhàg
e ’n Eipheit! Chaidh a’ Mhuir Ruadh fhosgladh roimhe! Fhuair e null gun a chas a fhliuchadh! ... Steig Oighrig na bioran dhan a’ chnocan ’s chaidh i innte romhainn; agus bhon oidhche sin, cha robh an còrr shrainnsearan a’ dìosgail suas an staidhre ’s a’ cur dragh oirnn; ’s cha chuala sinn an còrr mu Mheur Dhè.
Bhiodh m’ athair ga cheasnachadh.
“Carson, a ghràidh, ma tha thu smaoineachadh mar sin, a bhios to dol dhan an sgoil-sheinn?
“ ’S caomh leam na fuinn.”
“Uill, ’s math sin. Tha sin math ... Agus cà’il thu leughadh an dràsd anns a’ Bhìoball?”
“Habacuc.”
“O ... ”
“Tha mi smaoineachadh gur e duine caol a bh’ ann a Habacuc, le aghaidh chnàmhach, làn shlagan ... ”
... ’S mo bhràthair eile, mo bhràthair mòr, a’ dol na b’fhaide ’s na b’fhaide air falbh bhuam. Am fear a b’fheàrr leam a bh’ air an t-saoghal, dhan dèanainn rud sam bith. Biodh e tighinn bho bus na seachd a h-uile dàrna Dihaoine aig ceann an rathaid ùir, a’ coiseachd a-steach an rathad, gun càil a chabhaig, na bhriogais fhada ’s na bhlazar, a cheas beag ruadh na làimh, a’ stad aig còrnair lios Thormoid, ’s a’ cur pacaid fags is bucas mhaids air falach dhan a’ bhalla; ’s cha robh càil a dh’fhios aige cò, bho uinneag a’ skylight, a bha ga choimhead ga dhèanamh. Anns a’ cheas ruadh, bha poca-siabainn; anns a’ phoca-siabainn, sgàthan, cìr, rud son glanadh d’ìnean, siabann-sèibhigeadh, bruis-sèibhigeadh, ràsar. Thòisich cupanan ’s buinn a bha e cosnadh son ball-coise a’ nochdadh air uachdar an t-sideboard, thilg e bàlla criogaid na b’fhaide na balach eile dha aois an ceann a tuath Alba, bhuannaich e ’n dòrnag aig Cattle Show Bharbhais. Aon oidhche Haoine, thàinig e dhachaigh, ’s gun aodach na sgoile a thoirt dheth, no innse dha duine bha staigh cà robh e dol, leum e air an 6.5 Special (ainm a’ bhaidhsagail) ’s dh’fhalbh e sìos an sgìre. Cha do thill e gu madainn. Cha robh craiceann air an t-sròin aige nuair a thill e, bha glùinean na briogais fhada reubte, car ann a handlebars an 6.5 Special, agus sraod aig a’ chuibhle-thoisich. Oidhch’ eile, dhùisg mi a’ cluinntinn sporghail is tàislich os mo chionn, air mullach an taigh, ’s nuair a sheall mi mach air an uinneag, ’s e an t-urramach a bh’ ann, a’ coiseachd suas air an sglèat. Gabh dhachaigh, thuirt e rium, nuair a chunnaic e mi.
Thàinig dà nighean a Steòrnabhagh gu geat an taigh againn uair, ga lorg. Air Disathairn a bh’ ann. ’S e Beurla a bha iad a’ bruidhinn. Chum mi baidhsagal na dàrna tè, fhad ’s a bha i a’ ceangal barrall a sandshoe. Baidhsagal gun chrossbar. Chuir mi mo làmh air an t-saddle: bha i blàth. Thàinig mo mhàthair timcheall bho chùl an sguilearaidh, far an robh i a’ nigheadaireachd, ’s thug i trod dhaibh; nuair a thill an t-urramach bhon abhainn, am beul na h-oidhch’, thug i trod dhàsan cuideachd, son a bhith tarraing a leithid a chreutairean gun an taigh aicese, dà aghaidh a dhiùlt nàire ...
Ma bha ’n abhainn na leum Diardaoin, bhiodh tuil mhath fhathast innt’ air Disathairn. Nam faiceadh tu a chùl air taobh muigh na linne-chasg, bho uinneag rum Oighrig piuthar mo mhàthar, gun seasamh air sèithear, bha burn gu leòr anns an abhainn. Tiona anns an robh polish, àrc a thàinig à botal castor-oille, boiteagan fo na clachan ri taobh lios Thormoid ’s timcheall seann taigh a’ Bhèiceir. Le aon bhoiteag uair, thug an t-urramach ceithir bric mhòra a gluma aig na Cnocan Glas ...
Bhiodh m’ athair ga cheasnachadh.
“Carson a tha thu fhèin ag òl mar a tha thu? ... A dhuine bhochd tha thu ann?”
An t-urramach le cheann air a’ bhòrd. Bòrd a’ chidsin. Bha solas an dealain againn. ’S e bha math, ’s cha b’e lampaichean parabhain is tilley.
“Dèanamh ball-maslaidh dhiot fhèin ... Bha balaich Mhurchaidh Ruairidh ann an seo an-diugh ga do lorg ... ’Eil thu ga mo chluinntinn? Son gun chuir thu sùilean dubh rim bràthair –”
Thàinig ceann an urramaich an àirde, mar ceann each-cogaidh a’ cluinntinn fuaim na trompaid, ’s dhùin a dhà dhòrn.
“Cà bheil iad? Cà ’n deach iad?”
Cha robh eagal air ro duine bha beò.
“Ma thilleas iad, dùisgibh mi.”
Chuir e cheann air ais air a’ bhòrd.
’S e mo mhàthair a dh’innis dhomh mun oidhche a thàinig atharrachadh nan gràs air.
“ ’N ann anns a’ chidsin a bha sinn, mi fhìn ’s d’athair? Cha b’ann ach shuas aig an teine. Bha Oighrig mo phiuthar air a dhol innt’, bha Uilleam shuas an staidhre, ’s bha thusa air an allaban an Obar-Dheadhain, an àite bhith aig an taigh, mar bu chòir. Fuil
nan Ruadhanach, taobh d’athar – sliochd do shinn-seanar. Dà shamhradh thug thu air falbh bhon taigh, gun fònaigeadh, gun sgrìobhadh ... Co-dhiù, cha robh an sgoil fada air a dhol a-steach, an dèidh plèidh an t-samhraidh. A’ chiad bliadhna a bha e teagaisg air ais anns an eilean, ann an sgoil Shiaboist, ’s bha e air e fhèin a mhaslachadh innte mu thràth, a’ tuiteam na chadal madainn os cionn an register. Taobh clann ’Ic Leòid, na Ruadhanaich – bha sin anns an dualchas agaibh. Co-dhiù, bha mi fhìn ’s d’athair ag ullachadh son a dhol innt’, an dèidh aon uair deug a dh’oidhch’, nuair a chuala sinn fuaim a’ chàr aigesan a’ tilleadh – cha robh uiread de chàraichean air an rathad an uair ud ’s a th’ ann anns an latha ’n-diugh – ’s clab an dorais tha muigh a’ fosgladh ’s a’ dùnadh. Tha cuimhn a’m gun duirt d’athair rium, ‘Dè tha ga chur dhachaigh cho tràth ri seo? ’N ann air tòiseachadh a’ gairm ro mheadhan-oidhche tha coilich an taobh thall?’ E suirghe, mas fhìor, an uair ud, air tè a Eòropaidh, a-muigh aig an taigh-sholais, plaosg bhog ruadh le breacan-sianaidh, Etta an t-ainm a bh’ oirre. ’N uair sin dh’fhosgail doras an ruma, ’s thàinig e steach.
“ ‘Tha sibh ann an sin,’ ars esan. An guth aige cho socair, neònach, ’s gàire beag sèimh air aghaidh. ‘Chan eil sibh air a dhol innte fhathast.’ ‘Dè,’ arsa mis’, ‘a bhalaich, a tha ceàrr ort?’ Cho neònach ’s a bha e coimhead, eil thu tuigs, ’s an guth aige mar a bha e. ‘ ’N e do mhionach tha goirt, no dè?’ ‘Chan e, a mhàthair,’ ars esan, leis an aon ghàire ’s an aon ghuth. ‘Tha mi faireachdainn glè mhath. Math dha-rìribh! Cha robh mi riamh a’ faireachdainn cho math!’ Shuidh e air an stòl ud a rinn e fhèin anns an sgoil bheag. ‘Seall!’ ars esan. ‘An teine mònach, le fàd tasgaidh air! Nach bòidheach sin! A’ wireless, na h-àite fhein! ’S an gleoc! ’S dealbh an teaghlaich air a’ bhalla! Nach àlainn an rum so! Nach math a bhith bèo! Nach àlainn an saoghal!’
“ ‘Cà robh thu ’g òl?’ dh’fhaighnich d’athair dha.
‘Cà robh mi ’g òl?’ Lìon a shùilean le deòir. ‘M’ athair!’ dh’èigh e. ‘ ’S tusa dh’fhaodas a’ cheist sin a chur air do mhac stròdhail! ’S ann riuts’ a thachair e!’
“Stad e, a’ coimhead rinn leis an aghaidh neònach, ùr, nach robh sinn ag aithneachadh. ‘O seadh,’ arsa mise rium fhìn. ‘Tha rud eile an seo.’
“ ‘Cha robh mi riamh a' faireachdainn cho math,’ ars esan a-rithist. An dàrna h-uair aige air a ràdh. ‘ ’S cha robh mi ’g òl an àit’. ‘A-nochd,’ ars esan – seo mar a chuir e e – ‘thàinig atharrachadh
mòr na mo bheatha-sa. Tha mise nochd,’ ars esan, ‘air Iosa Crìosd a ghabhail a-steach na mo chridhe mar Shlànaighear. Mise, a bha na mo pheacach caillt’. Crìosd, ceann-feadhna nam peacach!’
“Lìon a shùilean a-rithist.
“ ’M’ athair ’s mo mhàthair!’ dh’èigh e, a’ coimhead rinn ’s a’ togail a ghàirdeanan suas dhan an adhar. (Sinne ‘sang dumb’ .) ‘Cà’il Uilleam?’ dh’èigh e ’n uair sin, a’ leum gu chasan. ‘Cà’il Uilleam mo bhràthair, ach an innis mi mo naidheachd dha?’
“Dh’fhalbh e suas an staidhre. An gath-neimhe eile shuas ann an sin roimhe. Chaidh sinne dhan an leabaidh, mi fhìn ’s d’athair, bha cho math sin dhuinn. ’N ann a dol a dh’fhuireachd an àirde ag èisdeachd ri siud a bha sinn? Catch Paddy! Ach son ùine mhòr cha d’fhuair sinn norradh leis a’ mheab mheab mheab os ar cionn, ’s casan a-null ’s a-nall air an làr. Anns a’ mhadainn, thàinig am fear eile a-steach dhan an rùm againn mus robh sinn air èirigh, le dà chupan teatha ’s cream crackars le ìm eadar an dà bheul dha d’athair, ’s an Cornish Wafer tioram dhomhsa. ‘Uill?’ ars esan. ‘Dè ur beachd?’
“ ‘Beachd?’ arsa mise. ‘Dè tha thu mionaigeadh, a bhalaich, ar beachd?’
“ ‘Dè ’m beachd a bha gu bhith againne,’ arsa d’athair, ‘ach an aon bheachd, ’s e sin beachd math?’
“Shuidh e – air muin m’ aodaich – ’s thàinig an stùirc ghrànda ud air aghaidh a bhiodh a’ tighinn oirre na bhalach beag, nan canadh duine càil ris – eil cuimhn’ agad? ‘Latha math ann an-diugh, Uilleim’ – ‘Dè tha gad fhàgail anns an dìg sin, Uilleim?’ – ’s thigeadh stùirc ghrànda air aghaidh, ’s thòisicheadh e rànail. Fiù ’s na leanabh anns a’ chreathall, bhiodh an aon stùirc air. Co-dhiù, shuidh e ann an sin – leis an stùirc – air muin m’ aodaich. ‘ ’N diabhal,’ ars esan an uair sin – am fianais d’athar, cuimhnich, nach fhuiling ’s nach do dh’fhuiling a-riamh droch chainnt am broinn an taigh – ‘ ’n diabhal air a h-uile càil a th’ ann ... ’”
Choinnich fàileadh a’ bhrochain sinn air an staidhre.
“Tha cianalas lugha orm,” thuirt mi ris an urramach, “ ’s daoine air am bi ’n cianalas, a tha gu bàsachadh leis a’ chianalas. An duine a b’aingidh ris na choinnich mi riamh – Sgiathanach – cha robh an cianalas a’ falbh dheth. Ach innis dhomh an dràsd – dè tha am fàileadh sin a’ toirt na do chuimhne?”
“Latha na Sàbaid,” ars an t-urramach. “Brochan mòr na Sàbaid.”
“ ’S e.”
Stad sinn air an staidhre, mar dà amadan.
“Am bus air tilleadh às an t-searmon ... ”
“Dà uair feasgar ... ”
“Oighrig piuthar mo mhàthar a’ tighinn às a’ bhus aig an rathad chruinn ... ”
“Cha bhiodh m’ athair no mo mhàthair a’ dol dhan an t-searmon uair sam bith ...
“Bhiodh m’ athair a’ dol dhan a’ choinneamh bheag, aig sia ... ”
“ ’Eil cuimhn’ agad air ad Oighrig?”
“Tè mholach dhubh ... ”
“Bhiodh i ga crochadh air sgàthan a’ bhùird-sgeadachaidh. Air tè dhe na sgiathan ... ”
“An othail, a h-uile madainn Sàbaid, mus fhaight’ a-mach às an taigh i ... ”
“ ‘Eil sgeul air a’ bhus sin fhathast?’ ‘Eil sibh cluinntinn fuaim? ’”
“ ‘Fhalbh thusa dhomhs’, a Dhòmhnaill a ghràidh, ’s tu ’s fheàrr fradharc, ’s faic ’eil e an cùl an Druim Gheur ... ’”
“ ‘Eil a h-uile càil agam? Bìoball? Collection? ’”
“ ‘S a’ toirt na bruis-aodaich dha mo mhàthair – ’mus eil biolagan air mo dhruim ... ’”
“ ‘Cà’il mo mhiotagan? ’”
“ ‘Mo shiùcaran, cà na chuir mi iad? ’”
“ ’S bheireadh i dhuinn fear an duine ... ”
“ ‘Nach eil mi glè mhath?’ chanadh i ri mo mhàthair, anns an dol a-mach ... ”
“Tarraing nam prìneachan às an ad mholach air beulaibh an sgàthain ... ’G innse cò bh’ anns an t-searmon ... ”
“Fàileadh a’ bhrochain ... ”
“Bha e ’n còmhnaidh grianach, Latha na Sàbaid ... ”
“Grianach, sàmhach ... ”
“Cuileag mhòr a’ srannail anns an uinneag ... ”
“Mo mhàthair a’ falbh a-mach às an taigh leatha, am broinn tubhailt shoithichean ... ”
“Bhiodh an t-uisg ann uaireannan ... ”
“Chan eil rian air ... ”
“Uill,” arsa Cairstìona rium, “ach nach iongantach an rud e.” Bha sinn aig a’ bhòrd. “Shuas an staidhre, sileadh na shùilean a’ gàireachdainn. Shìos an staidhre, sileadh na shùilean a’ gal. Dè tha thu dèanamh air a’ bhodach agam?”
“Thèid e ghal son rud sam bith,” arsa Calum Iain. “Innis dha gun rug an cat piseagan, ’s tha na sùilean aige a’ lìonadh.”
Ghnog Cairstìona air an uinneag.
“Tha ur biadh air a’ bhòrd!” dh’èigh i. “Cò mheud uair eile a dh’fheumas mi ’n aon rud innse dhuibh?”
Chaidh an dithis a bha muigh, le tòrr clabadaich, seachad air an uinneag.
“Seo am bòrd aig am biodh sinn,” ars an t-urramach. “Am brot air a thogail, ’s uachdar a’ tighinn air ... ”
“A bhobhla fhèin aig Uilleam, an àite truinnsear. Bobhla domhainn geal, le trì srianagan gorm a’ dol timcheall a bhàrr ... ”
“Bha ’s a spàin fhèin, a bharrachd air duin’ eile ... ”
“Bha ’n aon chnag ann am Mairead. Sgian le làmh bhuidhe a bh’aicese, anns nach fhaodadh duin’ eile srucadh ... ”
“Bhiodh tusa ga cur ri taobh do thruinnseir fhèin, son an ainmein a chur oirr’ ... ”
“Greasaibh oirbh!” arsa Cairstìona ris an dithis a nochd. “Thusa –” ri Murchadh – “ri taobh fear d’ainm, greas ort! Thusa” – ri Daibhidh – “null gu taobh eile a’ bhùird. Na nigh sibh ur làmhan? Seallaibh iad dhomh. Ceart. A-nise –”
Rinn an t-urramach, bho cheann a’ bhùird, altachadh beag cabhagach.
“ ’S an asaid mhòr am meadhan a’ bhùird,” thuirt e, cho luath ’s a thog e cheann. “Leis an gigot ... ”
“An asaid mhòr staoin. Snèip bhruich is curranan ... ”
“ ’S an soitheach ud leis an dà chluais air son a’ chàil ... ”
“ ’S asaid a’ bhuntàta. ’S airson gur e Latha na Sàbaid a bh’ ann, bhiodh am buntàt’ air a rùsgadh ... ”
“Uaireannan air a phronnadh ... ”
“Ithibh ur biadh,” arsa Cairstìona.
Bha mi togail na ciad spàin brochain gu mo bheul nuair a fhuair mi buille bho cas, fon a’ bhòrd, a theab dà leth a dhèanamh air mo lurgainn. “O Thighearna!” thuirt mi, a’ leigeil èighe asam. Thuit an spàin as mo làimh air ais dhan an truinnsear.
“Dè tha ceàrr?” ars an t-urramach.
Sheall mi ri Daibhidh, tarsainn air a’ bhòrd. Bha ’n aghaidh aige dearg. Crith anns an fhear ri mo thaobh, a’ feuchainn gun tòiseachadh a’ gàireachdainn.
“Duilich, uncail M. ,” thuirt e. “Airesan ... bha mi feuchainn …”
“De tha ceàrr? Dè rinn e?”
“Uh ... feuchainn a bhròg air Murchadh ... ”
“Chan eil thu uabhasach cinnteach,” thuirt mi ris; grèim agam air mo lurgainn fon a’ bhòrd. Bha ’m pian a’ falbh.
“ ... duilich ... ”
Thòisich e gàireachdainn. Thòisich ’s am fear eile.
“Tha càirdean agad ann a Fiji. Robh fios agad?”
“Aon uair eile,” ars an t-urramach, a’ coimhead ri Daibhidh. “Aon uair eile, a laochain, agus bidh thu muigh air an t-sitig, seallaidh mise sin dhut.” Thionndaidh e ri Murchadh. “Thusa cuideachd.”
“Seo,” arsa Cairstìona, a’ toirt pàipear Kleenex dhomh. “Chaidh brot air do gheansaidh.”
Son gun tigeadh na moilean aige bho chèile, thuirt mi ris an urramach: “Creamola.”
“Wuh?”
“Sin am pudding a bhiodh againn air Latha na Sàbaid. Creamola ’s peaches.”
“Neo pears,” ars an t-urramach. “Mura biodh peaches aig Dòmhnall Mhillar.”
“Agus jelly. Jelly a’ Choop.”
“Uilleam is Mairead a’ faighinn sgrìobadh na sgeileid.”
“Sgrìob mu seach. Le spàin fhiodha.”
“ ’S nach dèan siud fhèin a’ chùis dheth an dràsd, a bhalachaibh?” arsa Cairstìona. “Dè mu dheidhinn gum bruidhinn sibh air rudeigin eile?”
“Ceart.”
“Aidh ... ”
“Siuthadaibh!”
“Ceart ... ”
“Aidh ... ”
“Cò air a bhruidhinneas sinn, ma-tha?” ars an t-urramach.
“Rud sam bith! Gu sealladh sealbh ort!”
“Dè ’m pudding tha gu bhith againn,” dh’fhaighnich Diabhidh dhi.
“Ubhal a’ mhìogais.”
“Wha’? ”
“Traidhfil, ma bhios tu modhail.”
Na mo cheann, bha ’m muir tràghaidh a’ sluaisreadh. Bha Calum Iain a’ bruidhinn rium.
“Dè?”
“Nach do rinn thusa feallsanachd anns an Oilthigh?”
“Rinn. Dà bhliadhna.”
“Na chòrd e riut?”
“Chòrd. Ach an dàrna bliadhna, fhuair deoch làidir làmh-an-uachdair orm, ’s chaidh an fheallsanachd, còmh’ ris a h-uile cuspair eile, ron a’ ghaoith.”
“Na rinn m’ uncail Uilleam feallsanachd cuideachd?”
“Cha leigeadh e leas. Bha na freagairtean aige mu thràth.”
“Dè mar tha Marjorie?” dh’fhaighnich Cairstìona dhomh.
“Mar a chunna tu.”
“Con nach tàinig i nall còmh’ riut? An dèidh dhi cantainn?”
“Nach eil i cho trang ... ”
“An dèidh dhi cantainn riums’ air a’ fòn gun tigeadh. Gun toireadh i fhèin a-nall thu.”
“Cuine thuirt i sin riut?”
“An-dè.”
“Cha robh fhios a’m air a sin.”
“Bha làn dhùil aic’ a thighinn a-nall còmh’ riut.”
“Uill, uill ... ”
“Stad thus’ gu faic mis’ i! ’S i gheibh an trod!”
Bha ’n t-urramach a’ casdaich ’s a’ gàireachdainn aig ceann a’ bhùird, ’s ag èigheachd àird a chinn, “Cha robh cluicheadair aig Alba a riamh samhail Jim Baxter. A thaobh sgilean. ’Eil mi ceart, a Mhurchaidh? Cha robh ’s cha bhi.”
“ ... ’s an ath-bhliadhn’ ,” arsa Calum Iain, “bidh sinn a’ dèanamh Bishop Butler is Hume ... ’S chan eil thu rèisd a’ smaoineachadh gum bu chòir dhomh Gàidhlig ionnsachadh?”
“Dè tha seo?” dh’fhaighnich mi dha Cairstìona. “Cofaidh?”
“Cluicheadairean!” dh’èigh an t-urramach bho cheann a’ bhùird. “Chan fhaca sibh cluicheadairean ceart ann!”
“Dè?”
“Chan eil,” thuirt mi ri Calum Iain. “Con a tha thu ’g iarraidh Gàidhlig ionnsachadh? Tha Ghàidhlig a’ bàsachadh; an fhìor Ghàidhlig. Chan e an neo-chainnt gun bhrìgh gun bhlas a chluinneas to aig luchd-labhairt, mar a th’ ac’ orra fhèin, air an teilidh ’s air rèidio ... chan e Gàidhlig a tha sin ann. Ach an fhìor Ghàidhlig? ... tha ’n fhìor Ghàidhlig gu bhith às an t-sealladh. Mar na daoine aig a bheil i. Tha i a’ norradaich an tac an teine, anns a’ bhlàths, botal-teth ri druim, sliopars mu casan, plaide mu gualainnean, ag òl teatha, a’ gearain le cnàmhan, a’ coimhead na teilidh ... a’ bàsachadh. Leig do phàrantan ’s do shinnsearan eachdraidh an dùthaich fhèin seachad, bha barrachd suim aca dha eachdraidh an t-Sasannaich, eachdraidh an Iùdhaich. Leig iad an cànan fhèin seachad, mar an ceudna, b’fheàrr leotha cànan a’ chreachadair, cànan an spùinnire. ’S ma bha i cho suarach ri sin acasan, ’s ma bha iadsan nan tràillean cho mòr, a’ mùchadh ’s a’ marbhadh an aona rud bu phrìseil a chaidh a thoirt dhaibh, carson a thu thusa, ’s an oidhche air tuiteam, a’ dol a dhèanamh dìoladh air a son?
“ ... ”
“Dè?”
“ ... coimhead cho sgìth ... ’m bu chaomh leat a dhol na do shìneadh son greis bheag? ... ”
“Faigh mi deoch bhùirn? ... pile agam ri ghabhail ... ”
“Theirg dhan an leabaidh againn fhìn ... a Chaluim Iain ... ”
“ ... faireachdainn ... beagan sgìths ... ”
“Cò?”
“Trobhad. Gabh mo ghàirdean.”
Na guthan aca a’ tighinn ’s a’ falbh.
Anns an rùm, thug Calum Iain dhiom mo bhrògan. Rùm Oighrig piuthar mo mhàthar. Mhothaich mi gu robh e air ùr-pheantadh.
“Falbh fon a’ chuibhrig,” arsa Cairstìona. “ ’N tarraing mi na cùrtairean?”
“Cuine pheant iad an rùm?”
“Chan eil fhios a’m. Bidh fios aig Dòmhnall.”
“ ... còir ac’ a pheantadh ... ”
Diog, diog, diog aig a’ ghleoc alarm. Tharraing Cairstìona na cùrtairean.
Bhris an t-suaile air a’ chladach le brag.
Laigh mi fon a’ chuibhrig, agus dhùin mi mo shùilean.
Cha do chaidil mi idir. Cha b’urrainn dhomh. Laigh mi le mo làmh fo mo cheann ’s taobh a’ chridhe fodham, anns an leth-sholas, a’ smaoineachadh. Rùm Oighrig piuthar mo mhàthar. An gleoc a’ diogadaich ... diog, diog, diog. Smaoinich mi: tha bliadhna a-nis bho thòisich mi a’ feitheamh ris a’ bhàs ... bliadhna de mhìosan ’s de sheachdainean ’s de làithean ’s de dh’uairean ’s de mhionaidean ’s de dhiogan. Chaidh iad seachad cabhagach, ’s chaidh iad seachad mall. Ach chaidh iad seachad. Bha mi coma. Smaoinich mi ’n uair sin air na thuirt mi ri Calum Iain aig a’ bhòrd mu dheidhinn na Gàidhlig. Cha bhruidhinneadh duine mar siud ach duine gun dragh neo diù ... duine th’ air fàs sgìth dhe bheath’. Thàinig e steach orm an uair sin, gu làidir, nach b’ ann an-dè no ’n-diugh, no anns a’ bhliadhna mu dheireadh dhe mo bheatha a-mhàin, a bha mi a’ faireachdainn mar sin, agus nach robh aona dhòchas, aona chreideamh, aon iarrtas na mo bheatha, bho riamh, a bha seasmhach is daingeann. Beò bho latha gu latha, mar bò no mar each, gun tuigse, gun mac-meanmhainn, ag èirigh ’s a’ laighe ’s a’ lìonadh mo bhrù. Toirt mo bheachdan bho dhaoine elle, ach gun beachd tùsail agam fhìn air càil. Mo ghlaodh an aghaidh na gaoithe, mo chorraich ris an dìthreabh. Cha robh aon nì mòr na mo bheatha; ann an dreuchd uasal, onarach son còig bliadhna thar fhichead, cha do dh’fhàg mi cuimhneachan orm fhìn, mar fhear-teagaisg, an àite dhan deacha mi. ’S cha tug mi càil dhiom fhìn dha daoine eile – dè bh’ agams’ a bheirinn dhaibh?
’S mur h-eil càil agad a roinneas tu ri do nàbaidh ’s do cho-chreutair, chan eil càil idir agad. Tha thu air d’fhaighinn easbhaidheach, agus air do dhearbhadh falamh.
Cha sheas poca falamh, neo taigh a tha stèidhichte air gainmheach.
“ ’S carson a rèisd a dh’iarradh tu dàil?” tha ’n guth eòlach a’ faighneachd na mo chluais – “ ’s a mhiannaicheadh tu a bhith beò airson deich, fichead bliadhna eile? Dè ged a thachradh mìorbhail
an dràsda fhèin, ’s gu faigheadh tu do mhiann? Dè dhèanadh tu leotha, nach do rinn thu leis an fheadhainn a fhuair thu mu thràth? Innis sin dhomh, thusa a tha marbh ach beò. Thusa a bhàsaich o chionn fhada.”
“Bi rèisd mar tha an t-ìmpire Marcus a’ coimhairleachadh,” tha guth eile a’ freagairt – “foighidneach, fulangach, a’ feitheamh, fo adhar an t-saoghail mhòir. Fhuair thu ùine àraidh dhut fhèin air an talamh: tha i seachad. Cha robh an tuilleadh an dàn dhut. Imich, air an adhbhar sin, mar a thàinig thu, na do lomnochd, le gàire deònach, fo shùil an Tì sin a tha toirt cuireadh dhut falbh.”
“Amen agus amen,” tha chiad ghuth a’ fanaid. “ ’S ’eil siud ga do neartachadh ’s a’ toirt comhfhurtachd dhut ... ?”
Air taobh muigh na h-uinneig, tha latha mòr geal eile a’ dol seachad, a’ sìneadh gu feasgar. Diog, diog, diog aig a’ ghleoc.
Sguir mi a’ smaoineachadh. Dè math no feum a th’ ann dhomhs’ a bhith smaoineachadh? Stad na guthan.
Chaidh uair a thìde seachad. Uair a thìde gu leth. Con nach eil iad a’ tighinn ga mo dhùsgadh?
Pheant iad mullach an rùm cuideachd, tha mi faicinn, air muin a’ V-lining. Peanta geal. Bha làrach dampachd anns a’ chòrnair sin, os cionn na ciste-dhràthraichean, nuair a bha mise beag – donn anns a’ chòrnair, a’ dol na bu shoilleir mar a bha e a’ sgaoileadh a-mach. Air oidhcheannan geamhraidh, leis na faileasan a bhiodh an lampa bheag ’s an teine mònach a’ dèanamh a’ gluasad air mullach an taigh, bhiodh e a’ dol dhomh na eileanan le caolais, na luing-chogaidh, na fhamhair le falt clèigeanach ’s aon ghàirdean a-mach…
Casan a’ tighinn mu dheireadh thall. Bha thìd’ sin ac’. Gnogadh aotrom air an doras. Tha mi dùnadh mo shùilean, ’s a’ toirt a chreids gu bheil mi na mo chadal. Tha ’n doras a’ fosgladh.
“ ’N dùil am bu chòir dhuinn fhàgail ... ?”
“Carson?”
“Chan eil fhios a’m ... Tha e coimhead cho sgìth ... ”
Dòmhnall ’s Cairstìona. Tha mi fosgladh mo shùilean.
“O! ... Tha thu na do dhùisg! ... ”
“Sinne th’ ann.”
Tha iad aig taobh na leap. Treidhe aig Cairstìona na làmhan.
“Cha robh sinn cinnteach an robh thu son do dhùsgadh ... ”
“Dè ’n uair a tha e?”
“Leth-uair an deidh sia.”
“Na chaidil thu?”
“Chaidil. Con a tha thu sainnsearachd, a Chairstìona?”
“A bheil?”
“Tha.”
“Tha,” ars an t-urramach.
“Cha do chaill mo chluasan an claisneachd fhathast.”
“Am fosgail mi na cùrtairean? Fàgaidh mi ’n treidhe agaibh.”
“Fosgailidh.”
“Olaibh an teatha sin a-nis.”
Dh’fhalbh i.
| title | 5. |
| internal date | 1975.0 |
| display date | 19.. |
| publication date | 1975 |
| level | |
| reference template | Caimbeul Am Fear Meadhanach %p |
| parent text | Am Fear Meadhanach |