6.
“SEADH, ma-ta?” thuirt mi ris an urramach.
Bha e a’ taomadh a-mach na teatha.
“Cha do chuimhnich i air siùcar ... ”
“Dè th’ anns a’ bhobhla sin?”
“O ... ”
“Chunna mi do dhealbh anns a’ phàipear-naidheachd ... ’n ann an-uiridh? ... a’ cluich maide-leisg le clann sgoil Shàbaid.”
“ ’N- uiridh a bh’ann ... Cò mheud làn na spàin?”
“Ceithir. Dè ’n cuideam a th’ annad a-nis?”
“Sia clachan deug.”
“Cus.”
“Bha mi suas gu ochd clachan deug nuair a chaidh an dealbh sin a thogail,” thuirt e, gun sealltainn rium, ’s an guth aige a’ dol na bu shlaodaich ’s na bu shlaodaich. “Sguir mi a dh’ith buntàt’ ... rudan milis ... Seo.”
Thug e ’n cupan teatha dhomh, cluais a’ chupain air a tionndadh gu mo làimh.
“Leugh mi cuideachd, an àiteigin, gun d’fhuair thu cuireadh a dhol a-mach a dh’Astràilia, a dh’iompachadh Aborigines. Cà na leugh mi siud?”
Cha do fhreagair e. Bha e coimhead a-mach air an uinneag.
“Dè ’n cuideam a th’ annad fhèin?” dh’fhaighnich e – ’s mus fhaighinn air freagairt, fhathast a’ coimhead a-mach air an uinneag, thuirt e, “Eil difir leat ged a shuidhinn ann an seo greiseag a’ bruidhinn riut?”
“Nach eil fhios agad nach eil?” Thug mo chridhe leum bheag. “Nach ann son sin a thàinig mi nall?”
“Tha mi toilicht’ gun tàinig thu nall,” thuirt e. “Tha mi garbh toilicht’ d’fhaicinn. Siuthad – ith tè dhe na sgonaichean sin. Seo. I fhèin a rinn iad.”
“Math ... ”
“Phos mi deagh chòcaire. Bha sinne a’ dol a-null a shealltainn orts’, bha làn dhùil againn, ’s an uair sin, nuair a dh’fhònaig Marjorie a dh’innse gu robh thusa a’ tighinn a-nail thugainne, uill ... Cha robh sinn a-riamh faisg, mise ’s tusa, an robh, ged as e dà bhràthair a bh’ annainn? Cha robh sinn a-riamh cho faisg air a chèile, can,
’s a bha thu fhèin ’s Uilleam. Tha mi creids gur e a liuthad bliadhna a bha eadarrain bu choireach. Nuair a bha thusa deich, bha mise ceithir deug. Balaich bheag a bh’ annaibh, annad fhèin ’s an Uilleam, na mo shùilean-sa.”
“Tha sinn an aon aois a-nis, a Dhomhnaill.”
“Tha.”
Sheall e mach air an uinneag a-rithist.
“ ’S nuair a bha thu anns an Oilthigh,” thuirt e, “ ’s an dèidh sin a’ teagaisg ann an Glaschu, chan eil fhios a’m dè bu choireach, ach cha b’urrainn dhomh uair sam bith bruidhinn riut air creideamh no air nithean spioradail, mar a bha còir agam, bha rud anns an aghaidh agad ... anns na sùilean agad ... a bha ’n còmhnaidh a’ cur stad orm. Bha ’n aon rud an sùilean do mhàthar. ’S mait nach eil sin ceart, ’s gur ann a bha an lochd annam fhìn. Ach bha rudeigin an còmhnaidh a’ cur glas air mo theanga. Fiù ’s nuair a bha thu anns an ospadal eagalach ud an Glaschu, air do dhruim le obair na deoch. Cha b’urrainn dhomh mo bheul fhosgladh.”
“Dh’fhosgail thu e farsaing gu lèor son na plums a thug thu thugam a stobadh sìos do ghoile.”
“Dè ... ?” Rinn e gaire.
“Dà phunnd. Sìos do ghoile.”
“Chuir thu troimhe-chèile mi,” thuirt e. “Gad fhaicinn anns an t-suidheachadh anns an robh thu. Ith sgona eile, siuthad. Nach iad tha math? ’S i rinn a’ chèic cuideachd, air do choinneamh.”
“Dhomh slaighs’ dhen a’ chèic.”
“Chuimhnich i nach bu chaomh leat orange peel.”
“ ’N ann air a sin a tha thu ’g iarraidh bruidhinn? Nithean spioradail? ... Tha chèic sa math.”
“Bha mi smaoineachadh gun còrdadh i riut ... ’S ann.”
“Eil mi creids ann an Dia, ’s mar sin air adhart?”
An àite freagairt, ’s ann a chrath e cheann, ’s thòisich e a’ gluasad a làmhan a-null ’s a-nall mu choinneamh a shùilean, mar gum biodh sgleò air tuiteam air a fhradharc, a bha e feuchainn ri theicheadh.
“ ’S fhada bho fhuair mise gealladh bhon a’ Chruithfhear air do shon,” thuirt e ’n uair sin. “Robh fhios agad air a sin? Gealladh nach deach, gu ruige seo, a choimhlionadh. ’S cha bu mhi nam aonar. Fhuair ’s Oighrig piuthar do mhàthar.”
“Fhuair Oighrig piuthar mo mhàthar, a Dhomhnaill, gealladh no earrainn fhàbharach dhan a h-uile duine bha riamh air an t-saoghal. Fhuair Oighrig piuthar mo mhàthar earrainn fhàbharach dha Hitler.”
“Tha thu fanaid orm ... ”
“Cha ghabhainn sin orm. Seall a’ mheud a th’ annad a bharrachd orm. Ochd clachan a th’ annamsa.” Rinn e gàire. “Ach tha thu ’g ràdh nach d’fhuair thu riamh eòlas ceart orm, no còmhradh ceart rium ... nach biodh e na b’fhasa dhuinn, a rèisd, nam feuchainn-s’ ri innse dhut mo smuaintean fhìn air na nithean spioradail sin, ’s dè na freagairtean a th’ agam, ma tha freagairtean agam, dha na ceistean dìomhair a tha dùil agad a chur orm? Agus canaidh mi riut anns a’ chiad àite, mus tèid sinn nas fhaide, gu bheil mi a’ creids ann an Dia ... Spiorad Mòr ... thoir an t-ainm air a thogras tu ... tha mi creids gu bheil Dia ann, agus gun chruthaich e an saoghal, tha mi a’ creidsinn seo ged nach eil mi ga thuigs, mar a bha m’ athair ga chreidsinn, ’s Oighrig piuthar mo mhàthar, a fhuair earrainn air mo shon, mar tha leanabh a’ creidsinn a h-uile facal a tha tighinn à beul a mhàthar. Sin mar a dh’fheumas tu a chreidsinn, na mo bheachd-sa. Feumaidh tu a shlugadh slàn, gun cus rannasachaidh no reusanachaidh a-mach a dhèanamh air. Creididh an duine baoghalta. Chan eil ann an reusan ach ribe.”
“ ’S e do reusan a tha ’g ràdh sin riut.”
“An e? ’S mait gur e. Ach dè bha mi ’g ràdh? Con a chuir thu stad orm?”
“Tha thu creidsinn g’eil Dia ann –”
“Tha mi creidsinn g’eil Dia ann ... ’s mi dh’fheumas ... ’s chan e mhàin gun chruthaich e an saoghal ’s an domhainn, ach gu robh adhbhar math aige airson sin a dhèanamh ... gu robh adhbhar math air a chùl. Gu bheil na rinn ’s na dhealbh e airson maith, mar a tha am Bìoball ag ràdh, gur ann airson maith a tha gach nì a tha tachairt dhuinn anns an t-saoghal s’, agus gun tèid sin a dhearbhadh ’s a dhèanamh follaiseach dhuinn air an latha mhòr tha tighinn, ged nach eil comas againn a thuigsinn an dràsd. Nach dèan an Dia uile-fhiosrachail agus uile-chumhachdach ceartas rinn? Nach eil an nì sin a tha eu-comasach dha daoine comasach dha
Dia? Ged a bha fios aige, milleannan air mhilleannan de bhliadhnaichean mus do chruthaich e an duine aingidh sin, gu robh e ga thoirt dhan an t-saoghal airson a sgrios ... ged a bha a’ chumhachd aige, aig an aon am, gun an duine aingidh sin a thoirt dhan t-saoghal airson a sgrios ... gidheadh, thug e dhan t-saoghal e, chruthaich e e na ìomhaigh fhèin, Dia nan gràs agus na tròcair, airson a phianadh ’s a chràdh gu bràth, ann an teine sìorraidh, a chaidh ullachadh airson an diabhail is ainglean. Agus tha sin ceart. Agus tha sin math. Ged nach ruig mo reusan-s’ air an adhbhar carson.”
“Tha thu bruidhinn an seo air saor-thoil.”
“Tha saor-thoil againn, a bheil?”
“Tha. Tha sinn fiosrach air math is olc.”
“Ma tha sin ceart, cha robh fios aig Dia, nuair a chruthaich e an duine aingidh, dè ’n taobh a bha e dol a thionndadh; no a’ chumhachd, nuair a chaidh e an taobh ceàrr, a thionndadh air ais. Chan eil Dia a rèisd uil’ -fhiosrachail no uile-chumhachdach.”
“Tha thu ceart a bhith ceasnachadh nan nithean sin. Mar sin a gheibh thu eòlas ort fhèin. Mar sin, cuideachd, a thuigeas tu gu bheil ceistean ann nach gabh am freagairt. Dha feum do reusan ùmhlachd a dhèanamh. Nach e sin a thuirt thu rium a chianaibh beag?”
“ ’S e. An e? ’S e.”
“Chan eil Uilleam againn a’ creidsinn ann an càil, a bheil?”
“Tha e creidsinn gu bheil do nèamh agus d’ifrinn an seo air thalamh. Sin mar a bhios e ga chur. Nach eil thu nad anam beò an dèidh do bhàis ach ann an cuimhne nan daoine a dh’fhàg thu às do dhèidh.”
“Agus Mairead? Cò ann a tha Mairead a’ creidsinn?”
“Mairead do phiuthar? Chan eil fhios a’m. Nuair a bha i beag, bha i a’ creidsinn gur e Ponto a rinn an saoghal.”
“Ponto piullach?”
“Uh-huh.”
“Ponto piullach a bh’ air an leth sear? A bha fuireachd anns a’ bhothag-cheap le na rudan a’ fàs tron an tughadh?”
“Cuiseagan. Sin e. Chuala Mairead, na bìodag, mo mhàthair a’ cantainn ris, ‘Nach tu rinn an saoghal dhut fhèin!’ – ’s bhon uair sin, bha i creidsinn gur e Ponto a rinn an saoghal. Cha chuireadh duine beò às a ceann e.”
“Nach robh cù aige, dè seo an t-ainm a bh’air?”
“Garry. Bhiodh e ruith nan càraichean. Bhiodh Mairead na suidhe son uaireachan a thìde air ìnean anns a’ bhothag, a’ coimhead suas dhan an aghaidh aige. Bhiodh e a’ bramail dhi. Thug e dhi smoc às a’ phìob. Tombaca dubh. Reelig i dhachaigh, ’s b’fheudar dha mo mhàthair a cur dhan an leabaidh. Chan eil fhios agams’ nach eil i fhathast a’ creidsinn gur e rinn an saoghal. Mur do chuir am miseanaridh às a ceann e.”
“Con tha Uilleam cho neimheil an aghaidh na h-eaglais againne? Iaradh air ach ga ar càineadh.”
“Tha e ’g ràdh gu bheil sibh a’ dalladh nan daoine. Na leugh thu idir an dealbh-chluich a sgrìobh e – Na Soisgeulaich?”
“Cha do leugh.”
“Tha sibh gu math coltach ri chèile, thu fhèin ’s Uilleam. Ged a tha na creideamhean agaibh tur eadar-dhealaichte. Tha an aon bhoile air an dithis agaibh son iompaichean.”
“Eil thu ’g iarraidh an tuilleadh teatha? ... Seo.”
Lìon e mo chupan a-rithist.
“Bha thu a’ gearain nach robh eòlas agad air na bhalach? Innsidh mise dhut mu dheidhinn, ma tha thu ’g iarraidh. Cuimhnich, an dèidh dhuts’ a dhol a sgoil Steòrnabhaigh, gun deach mo chur-sa dhan an aon rùm, ’s dhan an aon leabaidh ris, ’s gu robh sinn còmhladh ann an sin son bliadhnaichean. Bha gu ’n deach mi a dh’Obar-Dheadhain. Cuimhnich, cuideachd, ged a bha e bliadhna ’s sia mìosan na b’òige na mi, gu robh làmh-an-uachdair mhòr aige orm.”
“Eisd ... ”
“Chan èisd, ach èisd thusa. Thòisich Uilleam mo bhràthair ag obair ormsa mus robh e ochd bliadhna dh’aois, nuair a bha e treabhadh tron a’ Bhìoball, a’ toirt a bheachdan dhomh air na bha e leughadh. Bha mise na mo dheisceabal aige ’s mi fhathast anns a’ bhun-sgoil. Siuthad a-nis. Na mo dheisceabal ’s nam ana-chreidmheach.”
Chrath an t-urramach a cheann.
“Tha siud cho fìor ’s a tha mi ga innse dhut. Fhuair e ’n uair sin leabhar Geology bhon an donas ud a bh’ air an Taobh Thall, a bha ’n Ameireagaidh anns na 30s, a’ leughadh Darwin ’s Jack London – Aonghas Bàn a’ Chuaraidh, nach e ’n t-ainm bh’ air? – ’s thòisich e a’ siubhal chladaichean is mhòinteach a’ coimhead ri creagan is cnuic, ’s cò dh’fheumadh an còmhnaidh a bhith na chois mus tuiteadh e sìos geodha, mus fhalbhadh iolair leis? An dèidh dha Turas a’ Chrìosdaidh a leughadh, mar tha fios agad, cha robh ’n còrr leabhraichean Gàidhlig ann, ach a’ rumastaireachd ann am preas fon an staidhre, fhuair e lorg air ultach de nobhails Charles Dickens, fàileadh na deathaich dhuibh ’s oirean nan duilleagan air a dhol ruadh, ’s dè b’fheàrr an uair sin ach gun tòisicheadh an dithis againn a’ leughadh Dickens? Sinn fhathast anns a’ bhun-sgoil, cuimhnich! Sam Weller, Dick Swiveller – sin na daoine bu chaomh leamsa ann an leabhraichean Dickens. Tomhais cò b’fheàrr leis an lighiche. Wemmick, ann an Great Expectations! ’S e The Aged P.a bh’ aige air m’ athair son bliadhnaichean. Eil cuimhn’ agad fhèin idir air dad dhen a seo?”
Chrath an t-urramach a cheann a-rithist.
“Dè ’n uair sin? ’N uair sin, mar a bhràithrean roimhe, chaidh e a sgoil Steòrnabhaigh –”
“Tha cuimhn’ a’m air a sin –”
“Stùirc air aghaidh. Mus robh mìos a-mach, b’fheudar dhan an Aged P. a thighinn air a thòir. Chan fhuiricheadh e innt’ dha duine bha geal.”
“Tha cuimhn’ a’m ... ”
“Bhithinn-sa, mar a bha thu fhèin romham, a’ tighinn dhachaigh a h-uile ceala-deug, ’s bhiodh e anns am rùm shuas an staidhre a’ feitheamh rium. Iain Lom. Sìleas na Ceapaich. Bha e air a’ chiad phaidhir ghlainneachan fhaighinn. Robh fios agam gu robh isean ann, gocaman na cuthaige? Trobhad ach am faic thu Orion a-mach air an uinneag. Dè leabhar a tha thu leughadh ann an sin? Walter Scott? Plodder na galla! Con a tha thu leughadh an leabhair sin? Cuir bhuat e, ’s leugh am fear sa. Shuas an staidhre an taigh m’ -athar – sin far an d’fhuair mise an t-oideachadh, ’s cha b’ann bho na h-ùmaidhean aig an robh an t-ainm ’s na litrichean an sgoil Steòrnabhaigh. Sin far an cuala mise, son a’ chiad uair, mòran dha
na lean rium. Ach dè fèum no phrothaid a th’ ann a bhith bruidhinn air mar a thachair dhomh a-nis, no bhith spàgail tro m’ inntinn a’ feuchainn ri ciall is òrdugh a chur air dha duin’ eile?”
“Cha robh fhios a’m gu robh e mar sin.”
“Cò?”
“Uilleam.”
“Mar dè?”
“Na beachdan a th’ aige. Gu robh iad aige cho tràth na bheath’ .”
“Bha iad agamsa cuideachd.”
“Bhiodh e tighinn a chèilidh oirnn a Pheairt nuair a bha e ann an Skerry’s –”
“Bhiodh e tighinn a chèilidh oirnne cuideachd, a Ghlaschu. Mar tha fios agad. Bhitheadh, tric. ’S ga dhèanamh fhèin gu mòr aig an taigh. A dhuine bhochd! Dè nach tug e dhomh, dè nach do rinn e dhomh? ’N e beachdan a bha dhìth orm? Seo mo bheachdan-sa dhut! Comhairl’? Bheir mis comhairl’ ort! Airgead son a mhùn ri balla taigh-seinns’? Siud agad e! Fhalbh leis ’s na till gu madainn! ... Agus mura robh mi cho math dha mo bhean ’s a bu chòir dhomh, uill, cha robh difir ann an sin a bharrachd. Bhiodh esan math dhi nam àit’! Duine math a th’ ann. Tha fios aige gur e duine math a th’ ann. Agus an innis mi dhut – mus cuir thu stad orm – an rud bu mhiosa dhen a’ chuis sin gu lèir? Cha robh dragh agam! Nuair a fhuair mi mach mar a bha, ’s mar a bh’ air tachairt. O, rinn mi fuaim gu leòr. Eigheachd is trod. Nach eil fhios agad gun rinn, ’s iad a’ sùileachadh sin bhuam? Nach e sin am pàirt a chaidh thoirt dhomh son a chluich? ... Ach na mo chridhe, bha mi coma. Bha mo chridhe mar an deigh. A’ smaoineachadh air an dithis, cho saillt ri na madaidh, cho mear ri muncaidhs, steigt’, a’ snòtaireachd, an dà aodann, air sèid le caraireachd, ann an sùilean a chèile, aon gu h-ìosal, aon gu h-àrd, ’s ann a bha mi ’g iarraidh na lachain a leigeil a-mach. Agus chunnaic iad sin, agus chuir sin esan às a rian buileach. Cha do chòrd e ris idir. Nuair a thuig e nach dèanadh mo bhrath a-mhàin a’ chùis – gu feumadh e uallach na bha còir agams’ a bhith fulang a ghabhail air a fhèin cuideachd. Gu feumadh e fulang son an dithis againn. Thachair ris, bròinean, eadar a h-uile càil a bh’ ann. Dh’fhuiling e tòrr. Thuirt na daoine gu ’n deach e – thusa nam measg – sin ris.”
“Tha ’n Fhìrinn ag ràdh an ciont a mhathadh dha daoine.”
“Tha ’n Fhìrinn ag ràdh nam breug.”
“Mhurchaidh, a Mhurchaidh ... ”
“O, taigh na galla air! Con tha sinn a’ bruidhinn air? Chan eil duine anns an t-saoghal cho lugh’ orm – ’s chan eil duine anns an t-saoghal ron dèanainn uiread de ghàirdeachas, nan nochdadh e ’n dràsd a-steach air an doras sin.”
“Thoir mathanas dha a rèisd.”
“Sin tha Crìosd ag iarraidh oirnn a dhèanamh. Nì a tha do-dhèante dhomhsa. ’S e duine mìorbhaileach a bh’ ann an Iosa Crìosd – a’ cur gu aon taobh an dràsd a’ cheist an e mac Dhè a bh’ ann, ’s e fhathast an aon dhuine math a bha riamh air an t-saoghal. ‘Cha robh ann ach aon Chrìosdaidh,’ thuirt am feallsan Gearmailteach, ‘agus chroch iad air craobh e.’ Thuirt e cuideachd – an aon dhuine – gun chuir Crìosd a ghalair fhèin air feadh an t-saoghail, gun phuinnseanaich e an saoghal le beusan na tràill. Chan eil sin ceart. Ach cha robh a chuing cho so-iomchair ’s a bha e ’g ràdh. Tionndaidh an giall eile mar an ceudna? Gràdhaich do choimhearsnach ’s do nàmhaid? ... ’S beag an t-iongnadh gun cheus iad e. Dè eile bha iad a’ dol a dhèanamh ris?”
“Leugh mi an Gearmailteach sin. Nietzsche. Anns an Oilthigh.”
“ ’Eil thu fhèin comasach air mathanas a thoirt dha daoine?”
“Sgrìobh e barrachd air aon leabhar, nach do sgrìobh?”
“Sgrìobh. Uill?”
“Chan eil fhios a’m, a Mhurchaidh. Tha mi ’n dòchas gu bheil.”
“Can gun tilleadh tu dhachaigh am feasgar a bha seo, gun a’ mhansa mhòir sin air iomall a’ bhaile a thog an eaglais dhut, ’s gu faigheadh tu Cairstìona do bhean ann an sin, air an làr, na fuil, air a truailleadh ’s air a murt. Do theaghlach cuideachd, na fir àlainn uile, air an cràdh ’s air am murt. Can gun tachradh na h-uabhasan sin dhaibh ’s tu nad fhianais ... gu faiceadh tu e a’ tachairt dhaibh le do dhà shùil – ’s tu ceangailt ann an sèithear, can – gun rian agad càil a dhèanamh mu dheidhinn ... An gràdhaicheadh tu an duine a rinn orra e?”
“Tha fios agad nach gràdhaicheadh –”
“Can an dèidh sin gu faigheadh na poilis grèim air an duine, ’s gun cuireadh iad fios ort. Can gu fàgadh iad thu còmh’ ris ann an rùm beag ... bidh leithid a’ tachairt ... gun duine anns an rùm ach an dithis agaibh. Dè dhèanadh tu? Am beannaicheadh tu e? An toireadh tu dha mathanas? Tha cuimhn’ agams’ ort, an Obar-Dheadhain, a’ cur Tulloch à Sealtainn tro uinneag taigh-òsd’, son gun dh’òl e glainne ruma leat. Dè dhèanadh tu?”
“Dh’fheuchainn ri mharbhadh.”
“Dh’fheuchadh. Dhèanadh tu ’n gnothaich cuideachd. Bhiodh m’airgead ort.”
“Ach bhithinn ceàrr –”
“Cha tigeadh e beò as do làmhan.”
“Bhithinn ceàrr. Agus dh’iarrainn mathanas.”
“Bidh Dia – anns a bheil thusa agus mise a’ creids – a’ leigeil dha rudan mar sin tachairt. Gun fhios carson. ’S tha saoghal air a dhol gu math beag. Fosgail pàipear-naidheachd, sàth putan na teilidh, agus latha sam bith dhen an t-seachdain chì thu le do dhà shùil, air feadh an t-saoghail, daoine a’ murt ’s a’ marbhadh a chèile – air sgàth Chrìosd, gu math tric, agus a’ toirt taing agus glòir do Dhia son an cothrom a thoirt dhaibh sin a dhèanamh. Murtairean air an rìgh-chathair, spùinneadairean anns na h-àitean àrda, mèirlich ann an taighean an ionmhais ... ’s tha soirbheachadh le luchd-strìopachais ’s luchd nam breug mar a bha bho riamh, ’s mar a bhitheas gu deireadh na sgeòil. Deòir nan dream a tha fo fhòirneart, agus, air taobh an luchd-fòirneirt, neart. Ann an dà mhìle bliadhna, cha do dh’ionnsaich sinn fiach. Tha mi taingeil nach robh teaghlach agam. Tha mi toilicht’ gu bheil mi falbh.”
“Na bi ’g ràdh sin ... ”
“Seall orra anns an eilean seo fhèin! Chì thu iad ann an seo, air Latha na Sàbaid, a’ dol gu na ceithir cnuic, a dh’adhradh dhan an aona Dhia. A h-uile duin’ eile ceàrr ach iad fhèin. Thig thu tarsainn air daoine a chanas riut, ’s iad ga làn chreidsinn, gu bheil a h-uile Pàpanach a dol a dh’Ifrinn. Uill, cha robh mise a-riamh an Uibhist a Deas, a Dhòmhnaill, ged a mhiannaich mi tric a dhol ann – ’s tha mi creids g’eil eucoraich ac’ shìos an sin, mar a th’ ac’ anns a h-uile àit’ eile – ach cha do choinnich mise a-riamh ri Uibhisteach, tuath no deas, nach robh na dhuine laghach ... ”
“Cò bha ’g ràdh seo riut mu na Pàpanaich?”
“Anns an eilean s’? ’S ioma duine sin. An duine mu dheireadh a thuirt riums’ e, ’s e ùraisg às an eaglais agad fhèin. ‘A rèir,’ ars esan, ‘mar tha ’n Fhìrinn air a fosgladh ’s air a mìneachadh dhuinne ... ’ Ruill sòda-arain mu bhus.”
“Dè ’n aois a bha e?”
“Aosd, òg – dè ’n difir dè ’n aois a bha e? Bha Crìosdaidh anns an sgoil anns an robh mi, aois beagan is fichead, na bu choltaich ri leth-cheud, ’s a’ còmhradh mar duine ceithir fichead. Fear eile ... Ach coma leam dhiubh. Chan eil mi dol a bhruidhinn orr’. Na leugh thu The Brothers Karamazov?Tha dà bhràthair anns an leabhar sin, a’ deasbad air Dia ’s air creideamh –”
“Leugh.”
“Bidh cuimhn’ agad air, a rèisd. ’S e leabhar cho cumhachdach ’s a chaidh a riamh a sgrìobhadh. Cha robh an dàrna bràthair – Ivan – a’ gabhail ris an t-saoghal mar a chruthaich Dia e. Son iomadach adhbhar – nam measg, mar a bha clann bheag – neo-chiontaich – a’ fulang ann. Ma bha sonas, sìth agus toileachas-inntinn a’ chinne-daonna, thuirt e, an crochadh air aon leanabh beag a chràdh ’s a chur gu bàs, ’s e prìs ro àrd a bh’ ann an sin.”
“Tha cuimhn’ a’m. ”
“Ceud bliadhna ’s cò mheud – deich? dusan? – bho nochd an leabhar sin, ann an saoghal a th’ air a dhol cho beag ’s gu faod thu, cha mhòr, a thomhas ann an deàrnaidh do làimh, tha clann bheag, air a’ mhionaid seo fhèin, a’ bàsachadh an Afraga anns an dìthreabh, a’ bàsachadh anns an Ear Mheadhanach air na sràidean; ann an ceann a deas Afraga, tha iad fo gheimhlean a’ phrìosain, aig Crìosdaidhean mòra geala; ann an ceàrnaidhean dhe na h-Innseachan, air an creic nan tràillean; ann am puirt an Ear Fhada, fo chuing ann an taighean-siùrsachd. Tha cunntas aig Dostoevsky air nighean bheag còig bliadhna a dh’fhuiling a h-uile seòrsa ciùrraidh is cràidh aig làmhan pàrantan a bha nan daoine uasail, urramach ann an sùilean an t-saoghail. Son nach do dh’ìarr i ’n àirde tron oidhche a dhèanamh a gnothaich, ghlas iad i fad oidhche geamhraidh reòthte a-muigh an taigh-beag, shuath ’s liacraich iad a cac fhèin air a h-aodann, ’s thug am màthair oirre ith. Ach cha leig thu leas a dhol air ais còrr is ceud bliadhna, a Ruisia, son sgeulachd mar sin a chluinntinn. Tha cunntasan againn, nas fhaisg oirnn fhìn, air dè tha clann bheag fhathast a’ fulang. Son nan sia mìosan mu dheireadh a bha sinn an Glaschu, bha ’n creutair aig a bheil mise pòsd –”
“Marjorie –”
“– bha i ’g obair an ceann an ear a’ bhaile sin, le clann a bh’ ann an cunnart bho pàrantan no inbhich. Bhiodh i a’ toirt aithisgean dhachaigh leatha: bhithinn gan leughadh. A’ bhliadhna gus a-nochd, anns a’ bhaile sin, bha nighean bheag, le falt air a spìonadh aist’, a gàirdean air a bhriseadh, a craiceann air a losgadh le fags, rudan biorach air an sàthadh suas eadar a casan, na laighe ann an seòmar grod, na salchar fhèin, glaist’, anns an dorch, a’ gal le pian ’s leis an acras, ’s gun fhios aice dè bha tachairt dhi, no carson. Ceithir bliadhna dh’aois a bha i, agus dè ’n t-eòlas a bh’ aicese air math no olc? Aig leth-uair an dèidh aon uair deug, an dèidh dhan an taigh-òsd’ dùnadh, bhiodh a màthair, ’s an duine a bha fuireachd comhla ri màthair, a’ tilleadh dhachaigh. Na laighe anns an dorch, chluinneadh i fuaimean is bragail, chluinneadh i guthan neimheil a’ trod ’s a’ mionnan, a’ dol na b’àirde ’s na b’àirde; chluinneadh i casan a’ tighinn gu doras an ruma. Siuthad, smaoinich oirre – siuthad, dèan dealbh dhith nad inntinn – a’ crùbadh sìos anns an leid oillteil, na mùn ’s na gràbhaileachd fhèin, a’ coimhead son àite-falaich. An cridhe beag aice a’ plosgartaich leis an eagal. Ach cha robh àite-falaich ann dhi. Bha ’n doras a’ fosgladh ... An innis mi dhut deireadh na sgeulachd-ghoirid sa? Mharbh iad i. Sin deireadh na sgeulachd. Chan eil cuimhn’ agam dè ’n cuideam a thuirt iad a bh’ innt’, na daoine a fhuair lorg oirr’. Agus a-nis innis thusa dhomhsa, a Dhòmhnaill – thusa, a tha na do mhinistear anns an Eaglais Shaor, bho nach do dh’fhalaich Dia a ghnùis mar a dh’fhalaich e i bho Murchadh do bhràthair – ciamar a dh’fheumas na nithean sin a bhith? Oir ma dh’fheumas aon leanabh beag neo-chiontach bàsachadh anns an dìthreabh, no air na sràidean, am fianais an t-saoghail, ma dh’fheumas aon leanabh laighe ann am prìosan, an taigh, an rùm, air a thruailleadh ’s air a chràdh, ma dh’fheumas fuil aon leanabh a bhith air a dòrtadh mus fhaic sinn an Ierusalem Nuadh, mus laigh an leòmhann sìos leis an uan, agus mus tuit am murtair ’s an neach a mhurt e air muinealan a chèile – mas e sin an èirig a dh’fheumas sinn a phàigheadh airson tuigse agus fuasgladh fhaighinn, tha mi duilich, a Dhòmhnaill, ach tha i ro dhaor, ’s chan eil i airidh air a pàigheadh. ’S airson an Dia a rinn mar sin an saoghal, tha mi creidsinn ann – ach chan eil eòlas agam air, no gràdh. ’S chan eil mo dhòchas ann. Siuthad, gabh an cupan ud bhuam.”
“Dè tha ceàrr ort?”
“Tha mi a’ còmhradh cus. An rùm a’ cur nan caran leam.”
“Laigh sìos a-rithist. Tha droch dhath ort. Thèid mi air tòir Cairstìona ... ”
“Bidh mi ceart gu leòr ann an diog ... Shuidh mi ’n àirde ro luath. Dè ’n uair a tha e?”
“Ochd. Beagan an dèidh.”
“Feumaidh mi èirigh co-dhiù. Thoir sùil a-mach air an uinneag, eil car dubh aig a’ gheat?”
“Chan eil. Cò thug a-nall thu?”
“Balach à Steòrnabhagh. Cha tig e steach an taigh, tha fios a’m air a sin.”
“Cò?”
“Billy. An draibhear.”
“Carson?”
“B’fheàrr leis fuireachd a-muigh anns a’ chàr gu meadhan-oidhch’, a’ feitheamh rium, na thighinn a-steach. Chan fhaca tu duine riamh cho sona.”
“Dè mar a tha thu faireachdainn a-nis?”
“An luairean? Tha e air falbh.”
Rug e air mo làmh cheàrr eadar a làmhan fhèin, ’s chum e grèim oirr’, mar a rinn Cairstìona a bhean aig a’ gheat. Bhiodh daoine ag ràdh gu robh sinn coltach ri chèile. Nuair a bha sinn òg. “Sguir dheth,” thuirt mi ris. Bha mi faicinn gu robh plathaig a’ tighinn.
“Dè rud?”
“Sguir a choimhead rium mar sin. Mar seann chù.”
“Dè ’s urrainn dhomh a ràdh riut,” ars esan, agus shaoileadh tu air a’ ghuth aige gu robh e dol a thòiseachadh a’ gal. Bha mi guidhe, fo m’ anail, nach dèanadh e sin co-dhiù, nuair a chuimhnich mi gu robh an aon threige (bruidhinn ann an guth crèicealach, àrd) aig a h-uile ministear anns an Eaglais Shaor nuair a bhiodh iad ag iarraidh aire a’ choithionail a ghlacadh; agus ’s iongantach man do chuimhnich esan air an aon rud – ’s ann an guth nàdurrach a chum e air. “Nach math gun bhruidhinn thu. Gun bhruidhinn sinn.”
“Ann ach facail, a Dhòmhnaill. Cha robh càil air an cùlaibh.”
“Cha chreid mi sin.”
“B’fheàrr dhomh falbh,” thuirt mi. Dh’fheuch mi ri èirigh.
“Agus a Mhurchaidh,” ars esan, a’ cumail an aon ghrèim air mo làmh – “mus seas thu, mus fhalbh thu, canaidh mise seo. Tha Dia ann. Tha fios agams’ air a sin. Mur eil fhios agam air càil eile, tha fios agam air a sin, agus ’s urrainn dhomh aithris le cinnt. Agus tha Slànaighear ann, Iosa Crìosd, aona mhac Dhè, a bh’ air an talamh seo, neo-chiontach, iomlan, ’s a phàigh an èirig sin air an robh thu bruidhinn le fhuil phrìseil, neo-thruaillidh fhèin.”
“Uill ... ”
“Cha do bhàsaich an leanabh sin na h-aonar, bha Crìosd maille rithe. Na dh’fhuiling ise, dh’fhuiling esan. Tha e na sheasamh an seo a-nochd a-rithist aig doras do chridhe-sa: con nach eil thu ga leigeil a-steach? Mo bhràthair fhìn: chan eil thu fhathast ro fhada. Sguir a choimhead a-mach air an uinneag, agus èisd rium. Fosgail doras agus sùil do chridhe, a tha mothachail air gliocas; agus chi thu e ’n uair sin, tro ghlainne, na mhaise ’s na ghlòir. Con a tha thu fhathast air do thoirt gu taobh le nithean gun seadh, ’s a’ coimhead ri daoine an àite bhith coimhead ri Crìosd? Cuir na ceistean sin a tha ga do bhuaireadh fad’ air falbh bhuat, agus creid ann. Eisd ri ghuth. Thuirt thu gu robh thu creids ann an Dia, ach nach robh èolas agad air. Creid ann an Crìosd, agus bidh an t-eòlas sin agad. Tro Chrìosd a gheibh thu èolas air an Athair. Chan eil dòigh eile ann. Seall mun cuairt ort – gach taobh a sheallas tu, gach taobh a thèid thu, ann an sin tha thu dol a lorg a’ chruinn-cheusaidh. Con a tha thu crathadh do chinn? Ah, Mhurchaidh! – Ah, leanaibh! – fàg thu fhèin, thig a-mach asad fhèin. ’Eil cuimhn’ agad air an ùrnaigh a bhiodh tu ’g ràdh na do bhalach beag, air mo chùlaibh anns an leabaidh? Tròcair peacach beag, air sgàth Chrìosd, Amen? Can a-rithist an dràsd i, na do chridhe, agus thèid a freagairt. Ann an Crìosd, agus ann an Crìosd a-mhàin, a gheibh thu fois agus sìth dha d’anam. Agus tuitidh an t-eallach dhiot, agus thèid gach cùram is eagal air chùl.”
Sheas mi. Leig e às mo làmh. Ach cha do leag e shùil dhiom.
“Uill,” thuirt mi. Agus a-rithist, “Uill ... ”
Ach cha robh càil agam ri ràdh. Bha mo cheann falamh.
Leig mi na soraidhean leis an teaghlach anns a’ chidsin.
“Cha chaomh leam daoine bhith gam fhaicinn air falbh,” thuirt mi riutha. “Faodaidh Calum Iain mo chur chun a’ gheat.”
“Ta,” arsa Cairstìona rium, “chì sinn thu mus tèid sinn air ais gu Tìr-Mòr?”
“O chì.”
Aig a gheat, suas am piolair, bha cnap uilinn a’ fàs.
“ ’S e mo mhàthair a chuir an cnap uilinn sin,” thuirt mi ri Calum Iain. “Geug leis na thill i uair bhon a’ mhuilinn. Tha cuimhn’ a’m air na làmhan aice ga chur an sàs. Cha robh duin’ againn a’ creids gu fàsadh e dhi. Ach dh’fhàs. Uill ... ”
Rug sinn air làimh air a chèile. Am mac nach robh a-riamh agam.
“Tha fios aig Uilleam bràthair d’athar air mòran rudan,” thuirt mi ris. “Ach tha fios aig d’athair air aon rud mòr.”
“Agus Murchadh bràthair m’ athar?” dh’fhaighnich e, le gàire air aodann.
Chrom mi mo cheann sìos, ’s chuir mi mo shròin dhan an uileann, far nach fhaiceadh e m’ aghaidh.
“Bha mise an seo cuideachd,” thuirt mi.
Dh’fhosgail Billy doras a’ chàr bhon taobh staigh. A’ dol a-steach ann, choinnich fàileadh làidir an leanna mi. Bha rèidio a’ cluich cèol-dannsa.
Thog Calum Iain a làmh rium. Mar sin leat.
Dh’fhalbh sinn.
“Uill,” dh’fhaighnich mi dha Billy, “ ’S na chòrd do latha riut, shìos an sgìre?”
Thuirt e gun chòrd, ’s gun choinnich e ris an t-uabhas dhaoine. Bha a dhà làmh air a’ chuibhle. Nuair a fhuair e chun an rathaid ùir, chuir e sìos a chas. Bha sinn a’ dol luath. “ ’N aire mus marbh thu caora,” thuirt mi ris.
“Thèid an càr nas luaithe na seo,” thuirt Billy rium. “Chan eil mi dol luath sam bith fhathast.”
Aig na càrnanan geala, eadar Siadar is Barabhas, bha dà fhireannach le còtaichean air a’ verge, a’ smèideadh.
“Feumaidh sibh a dhol dhan an t-seata dheiridh,” dh’èigh Billy riutha, a-mach air an uinneag.
Mus do dh’fhosgail e na dorsan dhaibh, thionndaidh e an càr. Shuidh na fir a-steach. Bha fàileadh bho chòt’ an dàrna fear mar seann uisg.
“Ceart,” arsa Billy.
’S thòisich sinn air ais, an rathad a thàinig sinn. Cha robh Billy a’ draibhigeadh cho luath a-nis, ged as e an aon rathad a bh’ ann, agus an dèidh dhomh innse dha gur e an dithis a bh’ anns an deireadh a thàinig dhan an rùm agam, gun dùil riutha, o chionn ghoirid, ’s a dh’fhàg làraich lem brògan air làr an ruma, sguir mi a bhruidhinn ris, dh’aithnich mi air gum b’fheàrr leis a bhith ’g èisdeachd ris a’ cheòl-dannsa. ’S e feasgar brèagha a bh’ ann, a’ dol sìos tro Baile ’n Truiseil ’s Siadar. Chleachd feans le rylock a bhith anns an loch ri taobh taigh-sgoile Shiadair. A’ coimhead a-mach aig bàrr na h-uinneig, le car na mo cheann, chunna mi trì-cheàrnaich an t-samhraidh nan àit’ anns an adhar, far am bu chòir, ach an uair sin thòisich rionnagan a’ gheamhraidh a’ tighinn orm, gun fhios ciamar, a’ tuiteam nan cabhaig an dèidh a chèile sìos an àirde ’n iar, an Reith, an Tarbh, an Grioglachan, am Meadhan na dheann, a’ toirt searragan coimheach, agus Gaolag is Gràdhag na Caiginn. Ach chaidh iad fodha dhan a’ mhuir siar, a-mach às an t-sealladh; agus sìos Borgh is Mealbost, thòisich an latha a’ tighinn, le glasadh anns an àirde ’n ear, ’s chunna mi cnap dubh Tobha Ghabhsainn a’ tighinn air fàth, agus Sgeir Dhail, leis an t-suaile a’ briseadh geal rithe, a-muigh anns a’ chuan. Air mo làmh cheart, bha a’ mhòinteach. A-muigh an sin, tha Gleann Ghabhsainn ’s Gleanna Shìg a’ tighinn gu chèile aig Gob an Eich, far am biodh Ailean an Noullaidh a’ cur nam balach dà thaobh as dèidh nan caorach; ’s tha ghrian ag èirigh air càrnan Sheòruilltean, air feadan na Bà Teanna ’s air feadan Bota Gile, tha i bualadh air Beinn Airigh a’ Bhràghad ’s air Beinn Iagro, tha i gluasad a-null eadar Sgrìtheabhail agus Beinn Sheòruilltean, ’s a’ leantainn feadan na Caillich (feadan Hurtail a’ tighinn bho muigh) sìos gu Loch Bhrèitheabhat ’s Loch na Saorach, far an robh taighean-earraich Dhail bho Thuath, ’s taigh-earraich a’ Ghoill nam measg, leis a’ phrais thrì-chasach am beul an dorais, air a ceann. Bha ’n càr a’ dol na bu luaithe a-rithist; ’s a’ dìreadh gu Loch Bharabhat, bha latha geal air gach taobh, ’s coltas fìor
latha math; grianach, le adhar gorm, ’s sgòthan beaga geal a’ seòladh ann; latha son a dhol a thogail na mònach, ged nach b’urrainn dhaibh, son a dhol a-mach air an eathar, ged nach fhaodadh iad a dhol ann, an latha bha Murchadh, mac Dhòmhnaill, mac Mhurchaidh, mac Mhurchaidh Oig, a’ tilleadh dhachaigh.
| title | 6. |
| internal date | 1975.0 |
| display date | 19.. |
| publication date | 1975 |
| level | |
| reference template | Caimbeul Am Fear Meadhanach %p |
| parent text | Am Fear Meadhanach |