---

[10]

CUMADH AN TALAIMH.^{[Dh’iarradh an t-Ughdair a bhi ’leantuinn a’ Bhìobuill, Riaghailt luachmhor (agus ’an coitchionn neo-chearbach) na Gàidhlig do thaobh an fhocail so, talamh, mar anns gach focal eile. Gidheadh, air dha bhi faicinn ma ni e ’n ginteach, na talmhainn, an sin gu ’m bi ’an cuid do àitibh am focal ann an dà ghnè anns an aon phuinc, chuir e cùl ri na talmhainn, agus ghabh e ’na àite an talaimh, ni a tha còrdadh ri iomadh do na sgoilearan Gàidhlig is ainmeile. ]}

C’àit air bith am bheil againn ar seasamh, air cuan, no air talamh tioram, tha sinn ullamh gu smuaineachadh gu bheil sinn ann am meadhon còmhnaird, a tha air a dhruideadh mu’n cuairt le oir nan speur. Ach ma ghabhas sinn beachd ceart air nithibh mu’r timchioll, bheir sinn an ùine athghoirid fainear gu soilleir, gur ann a tha sinn air ionad cruinn, agus nach ann air còmhnard. Tha sinn an dùil gu’n dean na dearbhaidhean a leanas, cumadh cruinn an talaimh a chuir f’ar comhair air a leithid do dhoigh, agus nach cuir a’ mhuinntir as amharusaiche teagamh ann.

1. Ma tha neach na sheasamh air an tràigh, agus long fuidh a h-aodach a’ seoladh air falbh uaith, cha’n eil i’ ruigheachd ach astar gle ghoirid, ’nuair

---

[11] a tha a chuid is isle, no “slige na luinge,” mar a theirear, a’ dol as an t-sealladh. Tha, ceum an deigh ceum, tuilleadh agus tuilleadh dhith a’ dol as an radharc air taobh thall na cruinnead, gus fadheoidh a’ bheil barr nan seol agus nan crann a’ teicheadh as o’ shùil, mar neach a’ dol as an t-sealladh air cùl cnuic chruinn. A chum so a dheannuh ni’s soilleire, faic dealbh 1, a leanas.

Abair gur e ’n cuspair aig a neach ’na sheasamh air toman os ceann a’ chladaich. Cha chomasach dha ni air bith fhaicinn fo ’n sgriob a b, do bhrigh gu bheil bolg an talaimh a’ tighinn eadar iad agus a shùil.

Dealbh 1.

Anns an dealbh so, chi thu ’n long a’ seoladh air

---

[12] falbh uaith, agus co fad agus a tha i eadar e agus c, tha e ga faicinn gu h-iomlan. Ach cha luaithe a tha i’ dol an taobh thall do c, na tha cuibhrionn dith a’ dol as an t-sealladh. Aig d tha slige na luinge gu h-iomlan á fradharc, cha ’n eil ach na siùil agus na croinn r ’am faicinn; agus air dhi seòladh gu e, tha iad sin fein gu h-uile air falbh air cùl na cruinnead so. Tha ’n coslas so an t-aon ni air gach muir air aghaidh an domhain.

2. Tha seòladh mharaichean timchioll an t-saoghail a’ dearbhadh an ni so gu soilleir o’n ear gus an iar. Sheòl Magellan, agus o’àm-san ioma maraiche eile, o phuirt àraidh mu’n cuairt an t-saoghail gu h-iomlan, gus an d-thainig iad air an ais a dh’ionnsuidh an ionaid cheudna: ni nach bu chomasach a bhi air a dheanamh air chor air bith, mur biodh an saoghal cruinn, no dlù air cruinn. Gu so a dheanamh soilleir, abair gu bheil agad ann ad laimh ubhall mór. Tha thu ’faicinn cuileag air an ubhall: ghluais i air falbh o bhall sònruichte mu’n cuairt an ubhaill gu h-iomlan, gus an d’thainig i air a h-ais air an taobh eile a dh’ionnsuidh a’bhuill cheudna. ’S ann air a’ cheart mhodh, dìreach mar a ghluais a’ chuileag a chum na laimhe deise, agus a thainig i air a h-ais fo’n ubhall a dh’ionnsuidh na laimhe clìthe, gus an do shocraich i air an spot o ’n d’fhalbh i, a sheol na maraichean a chum na h’ -airde n-ear, agus a thainig iad air an ais, air dhoibh dol fo’n t-saoghal— ’se sin gu h-iomlan mu’n cuairt an t-saoghail—do’n chaladh as an d-fhalbh iad air tùs, o’n airde n-iar.

---

[13]

3. Rinn seòladh mharaichean timchioll an t-saoghail a dhearbhadh cruinn o’n ear gus an iar, no o’n iar gus an ear. Tha gu bheil e cruinn, mar an ceudna, o thuath gu deas, no, o’dheas gu tuath, air a dhearbhadh, ’n uair a tha neach, a tha dol air astar (biodh e air muir no air tìr) a’ gabhail beachd air suidheachadh nan rionnag, as a dheigh agus air thoiseach air. Ma tha e ’gamharc as a’ dheigh, abair ris a’ Chrann-arain, no grunnan sam bith eile do na reultan, agus ’gam faicinn gu math an àird anns an adhar; air dha dol astar air aghaidh, tha e’ faicinn gu bheil an grunnan sin a nis air tuiteam a nuas gle dhlù air oir-nan-speur. Agus, ma ghabh e beachd air rionnag a bha dlù air oir-nan-speur an uair a dh’ inndriunn e air a thurus, chi e gu bheil i so a nis air dol as an t-sealladh gu h-iomlan. Mur biodh an talamh cruinn, cha thachradh an ni so anns gach ionad air aghaidh, air am faod neach a bhi triall.

4. Tha dearbhadh eile againn air a’ chùis so o éirigh na gréine. Cha ’n eil a’ ghrian ag éirigh aig an aon àm anns gach cearna, eadhon do ’n aon dùthaich. Tha i ghnath ni’s faide gun éirigh anns na h-àitean a tha air taobh an iar na dùthcha. Ma ghabhas an leughadair beachd air àite sam bith a tha deich mìle an iar do àite eile, bheir e fainear gu bheil i aon mhionaid ni’s faide gun éirigh anns an àite sin a tha air an taobh an iar. Abair gu bheil Glascho ceud mìle an iar do Abaireadhain, an sin bithidh a ghrian deich mionaidean ni ’s faide gun éirigh ann an Glascho na anns a’ bhaile sin.

---

[14]

Faodaidh neach air bith le uaireadair math an ni so fhaicinn air a shon fein.

Tha e soilleir gu leoir, na’m bu chòmhnard mòr an saoghal, no an dùthaich air am bheil sinn a’ gabhail beachd, gum faicte a’ ghrian anns gach àite dhith aig an aon àm. Tha ’n ni so fior air muir co math agus air tìr—ann an America, no ’san Asia co math agus ’san Roinn-eòrpa. Feuchaidh sinn ri so a dheanamh ni’s soilleire air a’ mhodh a leanas: —Abair gu bheil aon neach air an taobh an ear do chnoc cruinn, agus neach eile air an taobh an iar ’nuair tha a’ ghrian ag éirigh anns a’ mhaduinn. Tha e dearbhta nach faic esan a tha air an taobh an iar i co luath ris-san a tha air an taobh an ear; cha ’n fhaic e i gus an éirich i suas ni’s àirde anns an adhar. Air an doigh cheudna do bhrigh cruinnead aghaidh an talaimh, cha ’n fhaic iadsan a tha air an taobh an iar co luath i; tha iad mar gu’m b’ann air cùl a’ chnuic.

5. Tha ’n ni so air fhaicinn ann a bhi cuir dà chuspair, gach aon diubh deich troighean air àirde, aig astar ochd mìle o chéile: ma chuireas tu do shùil aig braigh aoin diubh, biodh iad air muir no air còmhnard farsuinn, cha ’n fhaic thu’n t-aon eile. Faodaidh an ni so a bhi air fhaicinn leinn, ann a bhi ’suidheachadh dà bhàta air an fhairge aig an astar so o chéile, agus fear ’na sheasamh air tota anns gach aon diubh. Abair gu bheil sùilean gach fear dhiubh deich troighean os ceann an uisge; an

---

[15] sin tha an dara aon a dol dìreach as an t-sealladh air cùl na cruinnead o’n aon eile.

6. Ma ghabhas tu cuspair sam bith, agus ma chuireas tu e fa chomhair na coinnle a tha laiste ann ad’ sheomar anns an oidhche, chi thu coslas a’ chuspair sin ann am faileas air a’ bhalla. Ciod air bith e dealbh a’ chuspair, ’s e so dealbh an fhaileis: ma tha an cuspair ceithir-oisneach, no tri-oisneach, tha mar an ceudna am faileas: agus tha e air a thabhairt fainear nach dean cumadh sam bith faileas cruinn a thilgeadh uaith, anns gach suidheachadh anns am faodar a chuir, ach cumadh cruinn, cosmhuil ri cumadh ubhaill. Fhuaradh a mach gu bheil faileas an t-saoghail so air a’ ghealaich, a ghnath, ciod air bith e ’n taobh dheth a tha air a thionndadh rithe aig an àm, do chumadh cruinn: agus do bhrigh nach dean cuspair sam bith ach cuspair cruinn, dubhar cruinn a thilgeadh a mach, anns gach cor anns am faodar a chuir, cha ’n eil ni’s faide teagamh nach e dealbh a’ bhuill so do chruitheachd an Uile-chumhachdaich air am bheil againne ar còmhnuidh, dealbh cruinn, ni-eigin cosmhuil ri ubhall.

Theagamh nach bi e mi-fhreagarrach mìneachadh a dheanamh an so air ciod a tha sinn a tuigsinn le faileas an talaimh air a’ ghealaich. ’Se so, ann am briathraibh eile, Dubhar-gealaich, mar a chunncas leinn gu ro-chiatach air an treasamh-là-deug do’n deicheamh mìos, air a’ bhliadhna so fein (1856), mu dheich uairean a dh’ oidhche. Bha so air aobharachadh leis an talamh a thighinn anns an aon

---

[16] sreath eadar a’ ghrian agus a’ ghealach, agus mar so a’ cumail air an ais gathan na gréine o bhi soillseachadh na gealaich, gus an do ghluais an talamh air falbh as an t-sreath so. Faic dealbh 11, agus an cunntas mu thimchioll.

Dh’fhaodamaid iomadh dearbhadh eile air a’ chùis so a chuir air adhairt, ach tha sinn am beachd gur leoir na tha ’n so, air an cuir fa chomhair an leughadair, gu dheanamh so-fhaicsinneach, eadhon do ’n neach a ’s neo-chreideiche do’r luchd-dùthcha, nach ann air còmhnard, ach air ball cruinn, a tha ar crannchur air a shuidheachadh.

A’ bheil neach air bith ag ràdh, Cionnus a their thu gu bheil an saoghal so cruinn agus co lion beann àrd agus gleann iosal a tha air fhaotainn air aghaidh? Tha ’n tagradh, no ’n reusanachadh so, air a thilgeadh a thaobh ’an tiota, ma bheir sinn fainear, mar a ni sinn gu h-aithghearr, meudachd an t-saoghail an coimeas ris a’ bheinn a’s àirde air aghaidh, eadhon Himmaleh ’san Asia. Tha na beanntan mòra sin (cuig mìle air àirde) ni’s lugha ann an coimeas ri meudachd an talaimh, na tha gràinne do fhlùr cruithneachd an coimeas ri ubhall mòr: agus tha dearbh-fhios agad, ged a chuireadh tu gràinne dheth sud air an ubhall, ma bha e cruinn roimhe, gu bheil e cruinn fathasd.