---

[68]

CAIBIDIL XI.

BLAR SLIABH A CHLAMHAIN.

DH’EIRICH an t-arm Gàëlach sa’ mhadainn trì uairean ro’ eiridh na gréine (di-sathurn an dara latha tha fhichead de dhara mìos an Fhoghair,) ghluais iad gu mìn mall a chum na h-àraich, gach laoch na bhalbh thost, ach na cinn-feadhna ’ bha toirt dhaibh an òrduigh. Bha dallabhrat na h-òidhche dha’n cumail fathast a’ fradharc an airm-dhéirg, agus air do’n latha bhi tighinn a staigh bha ceò dùmhail d’an cleth. Air dhaibh am boglach a ruidhinn, thuirt gill’ òg da’m b’ainm Rob Mac-Aindrea, (mac fear de thuathanaich machair Loudai, a lean na Gàëil á Dunéideann,) gu’m b’ aithne dhasan cruadhlach a bha tarsuinn air ionad àraid de’n bhoglach air am faigheadh an t-àrm a null n’a bu tearruinnte, n’an t-àit’ air an robh a rùn orra dhol tharais, ’nuair a chual’ am Prionnsa so dh’aontaich e’n t-àite so a ruidhinn, agus ghluais an t-àrm d’a ionnsaidh agus Rob Mac-Aindrea air an toiseach a’ deanamh an iùil. ’Nuair a rainig an t-àrm iomal a’ bhoglaich, ghlaodh trùpairean Iain Chope a bha ’sa’n àite so air freiceadan,— “Co tha sin?” Cha

---

[69] tug na Gàëil freagairt sam bith dhaibh, ach thriall iad air an aghaidh, agus cha b’fhada gus na thuig na trùpairean co bha ’ann, agus chuir gach fear dhiu urachair á ghunna gu caismeachd a thoirt do’n chuid eile de’n arm gun robh na Gàëil a dlùthachadh orra!

Chaidh an t-arm Gàëlach a chuir ann an òrdugh catha mar so: —Siol-Chuinn cheud-chathaich (no Clann-Dòmhnuill) air an laimh dheis, a thaobh reachd a rinn Rob Brus latha Allt-a- Bhonaich, gum bu le Clann-Dòmhnuill urram na làimhe deise, agus anns gach blàr a thug na Fineachan bho’n uair sin, chum na Dòmhnullaich an t-urram gu latha Cath-Gairiach. [Be Siol Leòid a bh’air an laimh dheis sa’ bhlàr sin, ge be ciod a choisinn an onair sin daibh cha chuala mi.] Bha na Cama-Shronaich agus Stiùbhartaich na h-Apunn air an laimh chlì, Réiseamaid Dhiùc Pheairt agus Clann-Ghriogair sa’ mheadhon. Bha Diùc Pheairt féin na sheanaileir air an làimh dheis agus Morair Seòras Moireach na sheanaileir air an làimh chlì.

Chaidh a’ chiad chuideachd a chuir anns an òrdugh a dh’ ainmich mi, —sheas an ath chuideachd ma thuaiream leth-cheud slat uapa air an t-Sliabh, —na h-Abhallaich, —Clann-Donnachaidh, —Clann-Iain (no Dòmhnullaich Ghlinne-Comhann) —agus Clann-Lachuinn. Sheas Tearlach féin eadar an dà chuideachd le geard cheud fear ma thimchioll. Bha ’n t-arm Gàëlach gu léir ma thuaiream 2400 fear.^{[Cha robh aig Iain Cope air an t-Sliabh ach ma thuaiream 2100 fear, agus a thaobh nach tug a chuid mhòr de réiseamaid Dhiùc Pheairt claidheamh á truaill; bha m’an aon àireamh air gach taobh. ]}

’Nuair a thàinig iad gu math faisg air an arm-dhearg, thug am Prionnsa féin deann beag air aghaidh agus

---

[70] labhair e mar so:— “Leanaibh mi, leanaibh mi, a dhaoin’ uaisle, agus le beannacha’ Dhé, ni mis’ air an lath’ an diugh sibh ’n-ar buidheann shaor agus shona!”

Bha ’n ghrian mu’n àm so a’ nochdadh a’ gnùis san ear, agus bha’n smùidean ceathaich a teicheadh ro’ fianais bharr lom an raoin gu ard an t-sléibhe; cha robh a nis’ eadar iad ’san t-arm-dearg ach iomaire còmhnard asbhuain, ach fathast, cha robh e cho soilleir ’s gu’m bu léir do’n dà armailt a chéile. Cha chluinnte facal no fuaim sam bith a measg nan Gàëlach fathrum na connlaich fo bhonnabh an căs mar bha iad a’ triall tro’n asbhuain. Aig an arm-dhearg chluinnte druma ’n dràsta ’s a rithist, a thaobh gur h-ann le a bhasa stiùradh an àirm.

’Nuair a ràinig na Gàëil uchd-catha thug iad gu léir an cuid bonaid a bharr an cinn, sin thog iad an sùilean ri nèamh agus chuir iad suas ùrnaigh ghearr thosdach. Bha na h-uaislean air thoiseach, agus chum iad an cuid targaidean eadar an aghaidhean ’s ’nan nâimhdean, agus chrom siad iad-féin beagan ris an talamh, mar ’bha iad a dol air aghaidh a chum teine nan Gall a sheachnadh: bha ’n cuid targaidean cho leathan a’s gun dionadh iad na h-uile mìr dheth an colainnean, ach an căsan a mhàin. Bha ’ chuid dhiu aig nach robh targaidean a fuireach air cul-thaobh chàich mar dhion. Bha na h-uile cheann-feadnna ann am meadhon a dhaoine féin, agus a châirdean bu dìllse air gach taobh dheth’, —gach aon diù ullamh gu dhol eadar e ’s an fhuar-bhuille, na’m faiceadh iad i tighinn da ionnsaidh.

Fa-dheoigh, chunnaic an t-arm-dearg na Gàëil tro liath cheò fann na maidne, a bruchadh da’n ionnsaidh air mhire chatha; agus an dùil r’a cumail á “ionad

---

[71] tharruinn lann” loisg iad cùig gunnaidhean mòra air feachd na laimhe clìthe, agus chaidh làdach ghunnaidhean caola bho ceann gu ceann dheth an arm-dhearg ann an aodainn nan Gàël mar bha iad a dlùthachadh ri aghaidh an nàmhaid. Ach cha tug sin air “na laoich gun tioma, dhol á àite buille bhualadh,” —Thòisich an casradh, agus b’iad na Cam-shrònaich a chaidh an toiseach am badaibh nan nàmh, agus cha robh na Dòmhnullaich fad air déireadh. ’Nuair a thàinig iad an imisg dusan slat do’n arm-dhearg, leag gach fear urchair á ghunna agus thilg e bhuaidh i mar shlacan-ònaid gun mhath. Air ball bha ’claidheamh ann an deas-lamh gach laoich, targaid air a ghàirdean chlì agus biodag san dòrn. Mar so air àrmadh, thuit gach duin’ air a ghlùn toisgeal agus ’nuair ’ thainig na dearganaich orra le’n cuid béigeileidean! ghlac gach fearr a rinn air a thargaid agus ’le aon bhuille dheth na chlaidheamh-mhòr “bha ’n dearganach gu’n anail.” Thòisich na Gàëil gu léir air casradh, ’s air beumadh air an t-sheòl so, le biodag, le claidheamh, is le sgiath, agus bu tric a thug aon Ghàël dithis dheth n’an nàimhdean còladh gu talamh. Cha do chùm an t-arm-dearg an aghaidh ri cruadal ach ma chùig mionaidean:—

’Nuair a sguabh na Gàëil luchd nan canon ’s nam mŏsg mar so dheth an àraich; thainig réiseamaid each Chorneileir Whitnie ra’n aodainn, ach cha do loisg na Gàëil ach leth-dŭsan ŭrchair, ’nuair a thug na claghairean gealtach iad féin ás. Thainig an sin Corneileir Gàrnaileir thun na faiche le chuid trùpairean féin; ’nuair a chunnacas a’ tighinn iad, ghlaodh Loch Iall ris na Cam-Shronaich, mar so,— “Thugaibh a’ chiad bhuille do na h-eich ma na srònan agus cha bhi e doirbh an

---

[72] ath té thoirt do’n mharcaich. ”^{[ “Buail am balach air a chàrbad, Each, a’s balgair, air an t-sròin.” ]} Ach cha tàinig iad cho faisg air na Cam-Shrònaich is gun do tharr iad sin a dheanamh. ’Nuair chunnaic iad gleòis luchd nam breacan ghlac ìad maoim, air chor is gun robh iad a saltairt nan saighdearan cois’ aca féin fo chasan an cuid each mar bha iad a teicheadh a bharr na h-àraich:—

“Na coisichean, ’s na marcaichean,
’S na bh’aca shluagh gu léir,
Dol turraichean air tharraichean,
’S cha shealladh iad na’n déigh! !”

Chaidh an t-àrm-dearg gu léir gu claghaireachd, thilg gach fear a ghunna bhuaidhe, chum ’s gur ann a b’ fhearr a dh’ fhaodadh e teicheadh air falbh le bheatha; thuit cuid eil air an glùinean gu dìblidh ag iarraidh treòcair. Ghabh aon phrasgan beag de dhaoine Choirneileir Gàrnaileir (an ’nuair, theich a chuid trùpairean) orra de dhànadas an aghaidh a chumail ris na Gàëil, ach bu bheag a thar ás diù le’m beatha, agus thuit an t-uasal treun sin bu cheann orra sa’ chath. Ged a thuit, cha b’ ann, gus an dh’ fhàg e cuid mhath dheth a nàimhdean marbh air gach taobh dheth, ged a bha e’n droch shlaint’ agus air ùr eiridh á tinneas.

Bu cho lòm a sgrios na Gàëil an t-àrm-dearg rompa ’s nach d’ fhuair an dara cuideachd a bha ma leth-cheud slat an deigh chàich ach cuirp gun anail agus leòinte nan naimhdean romp’ air an àraich. Tha cuid ag innse nach do mhair an cath ach ceithir mineidean, ged do mharbh na Găëil barrachd a’s ceithir cheud fear de’n àrm-dhearg.

Bha prasgan beag de Chlann-Ghriogair aig nach robh

---

[73] de dh’ àrmachd ach seann spealan le’n luirgnean air an dìreadh agus air an sàthadh ann an casan fad’ innsinn: bha iad leis na h-airm uabhasach so a sgŏltadh chlaignean gu ruige na guailean: a cuir chasan dheth na h-eich a’s cheann far mhuineal air a chiad sràc. Air uairean eile bha iad a gearradh dhaoine na’n dà earrainn le aon bhuille. Bha luchd nan claidheanan mar an ceunda a deanamh euchdan anabarrach: bha cinn as casan da sgathadh de dh’eich ’s de dhaoine le faobhar a chlaidheimh is le neart ghàirdean! Chuir aon duin’ -uasal Gàëlach an gàirdean agus leth taobh a chinn de shaighdear dearg le aon bhuille!!

’Nuair a thaisbean na Gàëil am misneach agus an treun ghniomh mar so, bha ’chuid mhòr dheth na bha còladh riu do mhuinntir machair Alba ^{[’S iad ’tha mi ciallachadh an so, na Gall-Albannaich Mhachrach aig nach robh a Gàëlig mar Chànan. ]} cho gealtach agus mòran ni bu lugha stà na na saighdearan dearga féin. ’Nuair a chunnaic tuath Dhiùc Pheairt an cath a tòiseachadh, tha e air aithris le fear a bha lathair gun “stad iad ag amharc a bhlàir mar bhaide dhamh.” B’ann de’n réiseamaid leibidich so a bhuineadh Griogairich nan speal! agus an uair a chunnaic iad nach robh ’choltas air an nàbaidhean mòran a chosnadh de chliù na teugbhaileach, thearb siad iad féin ás an comunn, agus ruith iad tro fhras pheileirean an airm-dhéirg gus an d’ ràinig iad a’ chuid eile de Chlann-Ghriogair a bha fo chomannda Mhic-Ghriogair Ghlinne-Càrnaig, an ceann-cinnidh. Ged nach robh an t-shligh’ a bha eadar iad a’s bratach uaine Chlann-Ghrogair ach ghearr, mun do thăr iad a ruidhinn, chaidh diùlanach tapaidh, Calum Mac-Ghriogair, an duin’ -uasal a bha mar cheann orra, mharbhadh an àm dhaibh

---

[74] a bhi dol tharais, agus ged nach robh n’a bu lugha na cùig peileirean air dol na cholainn, dh’ eirich e air uilinn agus ghlaodh e:— “ ’Seallaibhse so Fhearabh, cha’n eil mi màrbh fathast, —chì mise mar a deann na h-uill fear-agaibh an diugh a dhleasanas!”

Chaidh mar a dh’innis mi roimhe ceithir cheud saighdear coise dheth an arm-dhearg a ghlan mharbhadh, seachd ceud a ghlacadh, mar phrìosanaich, agus thàr ceud a’s trì fichead ’sa deich ás. Theich Iain Cope féin agus ceithir-cheud trùpair còladh ris, agus is gann gun leig iad fuarachadh d’a ’casan gus an d’ràinig iad Beruig a tuath air a chrìch Shasunnaich.

Ma leth uair an deigh a bhlàir, fhuair muinntir Dhunéideinn fios cia mar chaidh an latha. Chunnaic iad dusan thrùpairean le’n cuid each, a marcachd n-an cruinn-leum a’ cuir tein’ ás na clachan a dol suas an t-sràid ard, agus aon mharcach de luchd nam breacan da’n dion ruagadh le claidheamh lom na dhòrn! ghabh na trùpairean so a lethid de ghiorraig ’s nach do sheall iad as an déigh gus an deach iad a steach air geat a chaisteil ’s gun dhùin iad an dorus! ’Nuair a fhuair am fear tòrachd an geata dùinte roimhe, leis an reachd a ghabh e nach do thàr e breith orra, sparr e a’ chlaidheamh air a cheann anns an chòmhla, agus dh’ fhàg e ’s an t-sàs sin e mar chomharradh air a bhuaidh.

Mharbh Gàël eile nach robh ach ma shia-bliadhna diag a dh’ aois, trì diag dheth nan nàimhdean—Chaidh so innse do ’n Phrionnsa, agus air dha an t-òganach a ghairm da ionnsaidh, labhair e ris mar so:— “Am beil sud a thasa ’g innse dhomh fior, gun do mharbh thusa tri-fir dhiag an dé air Sliabh a Chlamhain?” “Cha do rinn mi cus sealltain (ars an t-ògan) co dhiù a bha iad

---

[75] marbh no nach robh, ach tha fios agam air a so, co dhiù, gun chuir mi tri-diag diù ri talamh le ’m chlaidheamh.” “A laochain thapaidh (ars am Prionnsa) ’s e sin a bha bhuam, is math a choisinn thu do phàigheadh-latha agus ma bhios mise fada beò gheibh thu sin.”

Thug Gàël eile deich saighdearan dearga dh’ionnsaidh a Phrionnsa mar phrìosanaich. Air dha bhi gan ruagadh eadar dà ghàradh, a bha tacan a null bho’n àraich bhuail e’m fear a bh’air deireadh dhiu le ’chlaidheamh agus leag se e—a cantainn, mar bhuail e bhuille.— “Sios le t’ àrm!” ’nuair a chuala iadsan a bh’air thoiseach so thilg iad gu léir bhuap’ an àrmachd; gun fhuireach ri sealltainn cia lion a bha ’n tòir orra; agus le dag’ anns an dara làimh, agus claidheamh anns an làimh eile, dh’ iomain an Gàël na daoine so gach taobh a b’ àill leis mar gu’n iomaineadh e baide chaorach roimhe gu crò!

Dheth na Gàëil féin cha do mharbhadh ach deich thar fhichead, (agus bha triùir dhiu sin ’n-an oifigich,) agus bho thrì gu ceithir fichead fear a leòn. Chaidh na fir leòint’ dheth gach taobh (se sin eadar muinntir Dheòrsa sa’ Phrionnsa) a ghiùlain gu taigh Chorneileir Ghàrnaileir, nach robh ach uidhe ghearr bho’n àraich, agus chitir gus an lath’an diugh làraichean nan gaisgeach sin air an ùrlar dharaich air an robh iad ’n-an sìneadh ’n-an trusganan fuilteach.

’Nuair a chaidh gabhail ma thimchioll na h-aiteam leointe ’sa’ thòisicheadh air glanadh na h-àraich: bha na Gàëil a trusadh gach òr a’s airgead a bha iad a faotainn air na cuirp mharbha. Thug aon diùlanach tapaidh a mhuinntir Bharra an t-uaireadair òir de thrùpair Sasunnach a thug e gu làr le aon bhuille dheth a chlaidheamh, agus reic se r’a chompanach-leap’ air an ath mhadainn

---

[76] air son daga. Thuirt nàbaidh dha a bh’anns an làthair gu’m b’amaideach, an cùnradh a rinn e, gum b’ fhiach an t-uaireadair fichead daga. “Tha mi coma,” ars am Barrach, “is math leam gun dh’ fhuair mi’n rùd mosach dheth mo làimh, bhàsaich e ’n raoir!” Thuirt e so, a chionn an t-uaireadair a bhi air ruith a mach, a thaobh nach deach a chuidhleadh suas air an òidhche mar bu chòir.