---

[81]

CAIBIDIL XIII.

AN CRUINNEACHADH ANN AN DUNEIDEANN.

’NUAIR a chuala cùirt Rìgh Seòras an Lunnainn ma ghnàthachadh a’ Phrionnsa ann an Albainn thòisich iad air gabhail eagail agus air tògail dhaoine gu feachd laidir a chuir na aghaidh; agus m’a dheireadh dara mìos an Fhogair dh-òrduich rìgh-Seòras iomadh réiseamaid do shaighdearan coise, agus marc-shluagh a dhol dìreach de dh-Alba fo chomannda Mharasgail Bhade, agus ràinig iad so cho fad air an aghaidh ris a’ Chaisteal-Nogha air an naoidheamh latha fichead de mhìos dheireannach an Fhoghair. Bha Tearlach mu’n àm so a deanamh deas gu Sasuinn a ruighinn le fheachd féin.^{[Chuir Marasgal Bhade gairm air feadh na h-Alba. Gach duine a cho-éignich na h-uachdaranan gu eiridh leis a’ Phrionnsa ga’n an-toil gu’m faigheadh iad mathanas bho Dheòrsa na’m b’e is gum pilleadh iad dhachaigh ro’n dara latha diag de chiad mìos a Gheamhraidh. ]}

Air cluinntinn dhaibh ann an Sasuinn gu’n robh anabharra sluaigh air éiridh le Tearlach air feagh gach àite de dh’ Albainn: thàinig fosnear dhaibh gu’n robh feachd Mharasgail Bhade tuileadh a’s lag air son coinneamh a thoirt do dh’ fheachd nan Gàël. Air ball thòisich rìgh Seòras air togail dhaoine anns gach baile mòr an Sasuinn, agus dh-òrduich e dhachaigh cuideachda lion-

---

[82] mhor dheth a chuid saighdearan ionnsaichte a bha mu’n àm sin a cogadh ris na Fràngaich ann am Flànrais. Thàinig iad so a nall gun stad agus Diùc Uilleam dara Mac Rìgh Seòras féin air an ceann. Mu’n àm so bhasa meas gu’m be Diùc Uilleam seanalair cogaidh cho math sa’ bha’ann am Breatuinn mhòr gu léir; agus bha e chean’ an deigh mòr chliù a chosnadh, agus a sheòltachd air stiùradh airm a dhearbhadh ann an căth iomraiteach Fontonoi. A thuileadh orra so, bha trì réiseamaidean gu bhi air an togail air chosg mhathaibh agus dhaoin’ -uaisle Shasuinn a chum còmhnadh le Deòrsa, agus a chum ’s gum b’fhearr a chuirte gach cùis air aghaidh thug iad dha 700,000 pund-Sasunnach an iosad.

An deigh blàr Sliabh a Chlamhain. Dh’fhan Tearlach fad shia seachduinean ann an Lùchairt rioghail Dhunéideinn, agus a chum coinneamh a chumail ris an fheachd lionmhor a dh’ ainmich mi a bhasa g’ ullachadh air a chinn ann an Sasuinn, chuir e deagh shùrd air daoine thional anns gach àite de’n dùthaich, araon air Machair a’s Gàëldachd. Aig an àm cheunda bha Foirbeiseach Chuil-fhodair an deigh cuid dheth na Fineachan Gàëlach a thogail ann an aobhar Dhòrsa, agus gu dearbha, faodaidh mi aithris nach b’ann de dhiù nam fineachan (an àm gàbhaidh) a bha uidhir dhiu sin ’sa dh’eirich leis, agus ni’ mi’n so an ainmeachadh: —Na Duimhnich,^{[Na Caim-beulaich. ]} na Cataich,^{[Tuath Mhorair Cat. ]} na Rodhaich, na Granndaich, na Leòdaich Dòmhnullaich an Eilein-Sgiathanaich, agus iomadaidh eile air nach d’ fhuar mi ainm.

Thug tighearna Chuil-fhodair mar an ceunda air Iarla-Shì-Phort ionnsaidh a thoirt air na Sàilich, na

---

[83] Leòghasaich, agus a chuid eile do Chlann-Choinnich a thogail ann aobhar Righ Deòrsa, agus a thaobh gu’n robh fios aige nach tigeadh a h-aon diubh air àilleas gu dhol a chobhair Dheòrsa, chuir e fios a Leóghas agus do Chinn-tàile iad a chruinneachadh air a lethid so do latha aig Caisteal-Bhradhainn, a chum dol a thogail creach bho Mhac-Shimidh na h-Aird, a bha mu’n àm sin an droch rùin do Mhac-Choinnich. Ach air dhaibh an caisteal a ruidhinn chaidh innseadh dhaibh gur ann gu còmhnadh leis an Rìgh a bhasa g’an iarraidh,— “Ciod an Rìgh?” arsa fear dhiu, “Rìgh Seòras” ars a Mac-Coinnich. Labhair iad an sin mar aon duine, nach cual’ iad riabh iomradh air rìgh ach an aon Rìgh dligheach,^{[Rìgh Seumas athair a Phrionnsa. ]} agus mar a faigeadh iad a chead-san gu dhol a chogadh na aobhar nach rachadh iad a dhortadh am fala an aobhar coigrich sam bith “co dhiu a bhiod e na rìgh no na ridir.” Air dhaibh an rùn a thaisbeanadh mar so, phill iad, dhachaigh.

A Dunéideann chuir ann Prionnsa an ath-theachdaireachd gu Sir Alasdair Mac-Dhòmhnuill Shléibhte agus gu Mac-Leòid Dhùn-bheagain, ag ràdh, n’an eireadh iad leis aig an àm so, nach cuimhnicheadh e gu bràch dhaibh iad ga dhiùltadh a’ chiad uair a dh’iarr e orr’ éiridh, ach cha’n éireadh na daoin’ -uaisle sin le Tearlach air chumha sam bith. Dh’innis mi air tùs na h-Eachdraidh gum b’e Tighearna Chuil-fhodair bu choireach iad a dh’fhantainn air ais.

Chuir am Prionnsa an ath theachdaire gu Morair Sìm, Mac-Shimidh na h-Airde ceann-cinnidh nam Frisealach, agus bh’an duin’ -uasal sin greis eadar dha bharail,

---

[84] co dhiù thogadh no nach togadh e chuid daoine ann an aobhar Thearlaich. Bha dearbh-chinnt aige na’n rachadh an aghaidh a’ Phrionns’ air a cheann ma dheireadh, gun cailleadh e chuid a’s oighreachd, agus a bheatha, mar an ceudna, nan rachadh e idir ’s an eidriginn agus a chum gean math na Pàrlamaid Shasunnaich a chosnadh, dhiùlt e Tearlach ăs is ăs, nam b’ fhior. Ach cho luath sa dh’fhàg an duin’ -uasal a bh’air teachdaireachd a’ Phrionnsa caisteal Dhùn-Shìth. Thug Mac-Shimidh air Frisealach Ghort-taobhlaic muinntir na h-Airde agus fearann eile Mhic-Shimidh a thogail fos-n- iosal mar gun b’ann gu’n fhios do Mhorair Sìm féin, agus cho luath ’sa fhuaradh cruinn iad, chur Mac-Shimidh fios air a mac bu sheine nach robh mu’n àm so ach ma ochd bliadhna diag e dh’aois, agus a bha anns an sgoil ann an Oil-taigh Chille-Ribhinn, e thighinn dhachaigh gu grad, agus air dha thighinn, tha cuid a cumail a mach gun do cho-éignich athair e gu falbh air cheann nan daoine mar gum b’eadh a dh’ain-deoin athar, nach b’ urrainn le aois a’s anmhuinneachd an éis bu lugha ’chuir air a mhac cheannairceach so! Dh’ fhalbh an t-òigear so agus na Frisealaich a chum Dunéideann a ruidhinn, ach bha ’m Prionns air falbh do Shasuinn seachduin mu’n d’ràinig iad, agus cha deach’ iad n’a b’ fhaid’ air an turas sin.

Co dhiubh, bh’an cruinneachadh sluaigh a thàinig gu bratach Thearlaich ann an Dunéideann, mar nach b’olc, agus b’e ’n chiad fhear dheth na h-uaislean (Gallda, no Macrach) a thàinig da h-ionnsaidh Morair Ogilbhie mac Iarl Airlie, a thàinig do’n bhaile air an treas latha de mhìos dheireannach an Fhoghair le feachd shia ceud fear, bha chuid mhòr de’n na daoine so dheth a

---

[85] chinneadh féin, agus do mhuinntir Shiorramachd Fhorfhair. Air an lathair-na-mhàireach thainig Gòrdonach Ghlinne-Bucaid le ceithir cheud fear á braighe Shiorramachd Obaireadhain. Air an naoidheamh latha thàinig Morair Phitsligo le còmhlan liommhor dhaoin’ -uaisle bho Shiorramachdan Obaireadhain agus Bhainbh. Air an t-sia-amh latha diag, thàinig Morair Luthais Gòrdon, bràthair Dhìuc Gòrdon, le feachd lionmhor; agus iomadaidh eile air nach d’fhuair mi ainm. Air dhaibh a dhol gu léir cuideachd bha ma thuaiream sia mìle fear-feachd aig Tearlach cruinn!

’Nuair a chuala Rìgh Seumas air tùs gun dh’ fhalbh am Prionnsa do dh’ Alba air tì a dhol a chogadh ri Rìgh Deòrsa, ged a bha e faicinn na cùise mi-choltach, rinn e gach ni bha na chomas, mar bu nadurach do dh’ athair tlŭsmhor agus eudmhor a dheanamh as leth mic. A chum còmhnadh le Tearlach ann an cosgais chogaidh; chuir an Rìgh sùim 200,000 francs^{[8750 Pund-Sasunnach. ]} gu Mr O’Brian fear-riaghlaidh a ghnòthaichean ann am Pàrais a chum nam fiach a b’ air a’ Phrionns anns a’ bhaile sin a dhioladh, agus chuir e mar an cianda 50,000 francs^{[2187 Pund-Sasunnach. ]} gu Mr Bhaters a bha na Bhancair ann am Pàrais a chum a chuir an déigh Thearlaich do dh’ Albainn; tacan an deigh sin chuir e 80,000 crùn Ròmanach thun a Bhancair chianda, a’ gealltainn 28 crùn Ròmanach a chuir thuige rithist ann an beagan ùine; thuird an rìgh gun dh’ fhàg na bha sin a dh’ airgead a thoirt seachad a sporan glé aodrum. A thuileadh air sin chuir e litir gu rìgh na Fràinge a’ cruaidh sparradh air feachd laidir dheth a chuid daoine chuir a dh’ Albainn gu còmhnadh le Tearlach.

---

[86]

Coirid an deigh Dunéideann a ghlacadh chuir am Prionnsa féin Mr Kelly do’n Fhràing a dh’ innse cho math sa’ bha e tighinn air aghaigh ann an Alba, a chum misneach a thoirt do Rìgh na Fràing’ a chuid dhaoine chuir a nall. Tacan an déigh sin chuir e Sir Seumas Stiùbhart do’n Fhràing mar thosgaire d’ ionnsaidh an Rìgh a chum naigheadh Mr Kelly a dhaingneachadh. Agus ràinig Flath cumhachdach eile mhuinntir na Fràinge, an Duìc de Bouillion (companach dealaidh a bh’ aig a’ Phrionnsa féin ’nuair a bha e san Rioghachd sin) an Rìgh a chum iompaidh a chuir air còmhadh le Tearlach.

Ma thoiseach mìos dheireannach an Fhoghair thàinig caochladh luingeis Fràngach gu Montròse, agus gu Cala-nan-Clach: agus aon long gu Dhùthaich Mhic-Aoidh. Thug an luingeas so a nall gunnaidhean gu leòr, fùdar a’s peileireann; Anns a’ chiad luing dhiù so thainig 5000 pund-Sasunnach de dh’airgead-ullamh, 2500 àrm: agus an Tosgaire Fràngach do’n goirte ’m Marcus D’ Eguilles. Thàinig na bha ’n so sàbhailt gu làmhan a Phrìonns’ air an deich-amh latha de’n mhìos. Ach ghlac na Cataich le foill an long a thàinig do Dhùthaich Mhic-Aoidh. Goirid an deigh so thàinig long bheag Fhràngach eile, a thug a nall beagan airgeid agus oifigeich Fhràngach, agus Eireannach maille ri sia gunnaidhean mòra.

Mu’n àm so chuir am Prionnsa gairm air feagh gach dùcha mu’n cuairt, gun robh e cur mar chìs air gach tuathanach, (gach fear a réir a chomais) fodar, fiar, agus sìol a chuir gu ruige Dunéideann, air a lethid so do latha, air son innlinn da chuid each-cogaidh, agus aon sam dith dhiu nach biodh umhail do’n ghairm, bha

---

[87] feachd gu ruidhinn a chùm na cìse so a thoirt dheth le lamhachas-laidir—ach cha tàinig orra sin a dheanamh, thàinig fodar, fiar, a’s sìol gu leòr a steach do’n bhaile air an latha shonraichte. Rè na h-ùine dh’ fhan Tearlach sa’ bhaile bha mòd ceartais a’ suidhe gu breth, agus chaidh caochladh luchd-reubainn a’s droch-bheirt a dhìteadh, agus a’ chrochadh.