---

[88]

CAIBIDIL XIV.

TURAS NAN GAEL DO SHASUINN.

AIR an treas latha de mhìos dheireannach an Fhoghair 1745, bha àrmailte Thearlaich bho 5000 gu 6000 fear-feachda le claidheanan agus gunnaidhean am pailteas, fùdair agus luaidhe do réir sin, agus beagan ghunnaidhean-mòra, maille ris gach treachlaich chath eile bhiodh feumail ri uchd còmhraig. A thuileadh air so, bha iomadaidh eile dheth na Gàëil air ’eiridh nach tàinig fathast air an aghaidh, b’ann diù so feachd Mhic-Shimidh na h-Airde. Aig a’ cheart àm bha anabarra sluaigh ag éiridh na aghaidh anns gach àite de Shasuinn, agus ann an Siorramachd Earra-Ghàël agus Chat-taobh.

Bha Tearlach am beachd mar a b’ fhaisg’ a rachadh e air cathair Rìgh Deòrsa gur ann bu ro fhearr a’ chùis, agus bha e cuir roimhe gu’n gabhadh e gach slighe bu réithe agus a b’ aithghearra gu Lunnainn a ruidhinn, air an aobhar sin leig e ris da luchd-comhairle gu’n robh e air tì màrsail do’n Chaisteal-Nogha los cath a chuir ri Marasgal Bhade, a bha e cinnteach a theicheadh roi’ na Gàĕil, “mar ghearr ro chonabh.” Thuirt a luchd-chomhairle ris, gum biodh sin na ghnothach ro mhi-choltach ’s an àm, gur mòr a b’ fhearr dhaibh màrsail gu mall thun na Crìche Sasunnaich a chum ùin’

---

[89] a thoirt do’n mhuinntir nach robh ach air ùr eiridh gu cleasan an airm fhòghlum.

Chaidh a nise gairm a mach, an t-àrm Gàëlach gu léir a chruinneachadh ri chéile; ás gach àite de’n dùthaich anns an robh iad air fòrlach, agus air dhaibh a thighinn gu léir air aon lòm ghabh am Prionnsa beachd air an coltas, agus chunntadh an àireamh air an tràigh ghainmheich a tha eadar Lìbht’ agus Baile-nam-Fiasgan.

Ma shia uairean air feasgar dir-daoin an tri-amh latha diag thar fhichead de mhìos dheireannach an Fhoghair, dh’ -fhàg Tearlach gu tŭr lùchairt rìoghail a shinnsir an Albainn, agus mharcaich e féin agus a fhreiceadan diona gu taigh-Phincie far an dh’ fhan e rè na h-òidhche sin; ma thra-nòine ’n ath latha, mharcaich e gu ruige Dail-Ché, far an tug e òrdugh, màrsail do’n àrm. A chum ’s nach biodh fios cinnteach aig Marasgal Bhade ciod an t-slighe air an robh sùil aig na Gàëil triall a Shasuinn, chuir am Prionnsa fios a dh’ fhios gach baile eadar Dunéideann as Bĕr-Uig cairtealan a bhi aca deis air chinn an airm, agus chuir e cuideachdan beaga dhe an armailt air caochladh ròidean eile, agus a chum Marasgal Bhade, agus an t-arm-dearg, (a bha sa ’n àm n-an laidhe sa Chaisteal-Nogha) a sheachnadh, ghabh mòr-fheachd an airm Ghàëlich an rathad a tha treòrachadh air taobh siar na Crìche Sasunnaich gu ruige Lunnainn. Bha Tearlach an dòchas gun eireadh na h-urraid de ’n na Gall-Albannaich, agus de’n na Sasunnaich féin leis, anns gach àite, mar bhiodh e gabhail air aghaidh, —chuir e m’an àm so air leth daoin’ -uaisle ’bha gu stiùradh an airm a ghabhail os-laimh: —Diuc Pheairt agus Morair Seòras Moireach mar sheanaileirean, Morair Elecho mar chorneileir air freiceadan diona a’ Phrionnsa féin;

---

[90] Iarla Chill-Marnoc na chorneileir air na trùpairean, agus Morair Phitslìgo na chorneileir air marc-shluagh Shiorramachd Aonghais.

Cuiridh mi nise sìos an so, fior àireamh agus ainmeanan nam Fineachan Gàëlach a dh’eirich a mach gu cogadh an aghaidh Rìgh Seòras “Bliadhna Thearlaich.” Tha’ chunntas so air a tabhairt bho “Leabhar-Eachdraidh beatha Dhuic Uilleam” a chuireadh a mach ann an Lunnainn sa’ bhliadhna 1767.

REISEAMAIDEAN MAM FINEACHAN GAELACH,
Stiùbhartaich na h-Apunn—Stubhartach Aird-Seile, 200
Na Cam-Shronaich—Loch-Iall, 700
Clann-Raonuill—Tighearna Chlann-Raonuill, 300
Clann-Dòmhnuill na Ceapaich—Fear na Ceapaich, 200
Dòmhnullaich Mhùideart—Tighearna Chinn Loch-Mùideart, 100
Dòmhnullaich Ghlinne-Comhann. Mac-Iain Ghline-Comhann, 120
Chlann-Ionmhuinn—Mac-Ionmhuinn an t-Sratha, 120
Clann-Mhuirich Bhàideanach—Cluainidh Mac-a- Phearson, 120
Dòmhnullaich Ghlinne-Garaidh—Mac- ’Ic-Alasdair, 300
Gòrdonaich Ghlinne-Bucaid—Gòrdonach Ghlinne-Bucaid, 300
Clann-Lachuinn—Mac-Lachluinn, 200
Clann-Dònnachaidh—Thighearna Sruthain, 200
Granndaich Ghlinne-Moiriston—Mac-Phàdruig, 100
Na h-Abhallaich—Morair Seòras Moireach, 600
Aireamh nan Gàël, — —3560

NA REISEAMAIDEAN MACRACH.
Muinntir Siorramachd-Aonghais—Morair Ogilbhi, 900
Muinntir Pheairt—Duic Pheairt, 700
Muinntir Narainn—Morair Narainn, 200
Muinntir Dhunéideinn—Iain Ruadh Stiùbhart, 450
Aireamh nan Gall, — —2250

NA REISEAMAIDEAN EACH.
Marc-shluagh Mhorair Elecho agus MhorairBhaile-Morino, 120
Marc-shluadh Mhorair Phitsligo, 80
Iarla Chill-Marnoc, 60
Aireamh a Mharc-shluaidh, — —260

Aireamh na h-armailt’ gu léir, 6070

---

[91]

Bha gach aon de réiseamaidean nam Fineachan fo chomannda an Ceann-cinnidh féin, agus càirdean bu dìllse nan Ceann-cinnidh na’n oifigich, agus an comh-dhaltan anns na dreuchdan a b’fhaisge dha sin. Bha na daoin’ -uaisle air toiseach nan réiseamaidean, agus bha tastan an fhir aca mar thuarasdal, ’nuair nach robh aig na h-ìslean ach sia-sgillinn, bha leth-chrun thuarasdail aig gach Caiptin agus dà thasdan aig gach oifigeach, agus ochd-sgillinn-diag aig gach fear-brataich. Bha na daoin’ -uaisl’ air toiseach nan Réiseamaidean, air an éideadh na’n làn-dheiseachan Gàëlach, sia slatan-diag breacain, eadar bhreacan-guaile ’s èileadh, (sin an t-uidheam ris an abradh na Gàëil bho shean, breacan an éilidh.) Bha bonaid beag gorm, biorach, orra mar cheann-aodach, cha robh ac’ air son phòcaidean ach na sporanan bruic. Bha gach gaisgeach dhiù so air armadh le gunna-glaic’ claidheamh mòr, agus paidhear dhagachan, biodag le sgian agus gobhlag-fheola na duile; a thuileadh air an sgithinn so, bha sgian dubh ’san ŏsan, targaid, no mar their cuid sgiath, air a’ ghàirdean clì. Bha clann na tuath’ air deireadh: an àite nam breacanan éilidh ’se bh’ air cuid aca feile-beag, no preasach, no ma theireir ann an cuid de dh-àitean féile-cuaich: bha iad so air an armadh le “mosg mhòr a’ pheileir Shasunnaich,” claidheamh agus biodag; b’ aineamh fear dhiù aig an robh sgiath. Air feasgar di-haoine a’ chiad latha de’n Gheamhradh, ghabh cuideachda mhòr dhe’n àrm a bha fo chomannda Mhorair Deòrsa Moireach an t-slige gu Peebles le rùn Carlisle a ruidhinn rathad Mhoffat. Dh’ fhag a’ chuid eile de’n àrm Dail-Ché air an treas latha de’n Gheamhradh ’s am Prionnsa féin air an toiseach, a’ giùlan a thargaid air a ghualainn.

---

[92]

Ghabh a chuideachda so an t-slighe bu dhìriche gu deas air tì coinneamh a thoirt do Mharasgal Bhade aig a Chaisteal-Nogha. Air dhaibh a bhi gabhail na slighe moch sa’ mhadainn so, seachad air dorus Phreston-hall fhuair am Prionnsa e chiad-lungaidh (no bhracbhaist) bho bhan-tighearna Dhiùc Gòrdon a bha chomhnaidh ’san taigh sin: cha bu bhuannach do’n mhnaoi uasail chòir ud, an fhialachd so, cho luath sa’ chuala cùirt Righ Seòras gun do nochd i an urrad ud dheth a caoimhneas do’n Phrionnsa, chaill i 1000 pund-Sasunnach sa’ bhliadhna ris; sùim airgeid a rinn pàrlamaid Shasuinn suas d’i ma choineamh na bliadhna, mar dhuais air son a cuid cloinne thogail suas anns a chreideamh Phrostanach.

Air gabhail do’n Phrionnsa agus d’a armailt thar Chnoc-Shoutra stad iad an òidhche sin aig Laudar agus chuir e suas a chairtealan ann an Caisteal Thirlstane tàmhach Iarla Dhail-Laudeir. Air an ath mhadainn do bhrìgh tuaraisgeul breugach a chual’ e gun robh réiseamaid laidir thrùpairean a’ tighinn na chòdhail air an t-slighe so, phill e air ais rathad Channelkirk a chum is gun tigeadh cuid dheth an arm a dh’ fhan sa’ bhaile sin rè na h-òidhche suas ris a mhòr-fheachd, ràinig e’n latha sin (a be ’n ceathramh latha de’n Gheamhradh) cho fad air aghaidh ri Kelso a’ coiseachd gach ceum de’n t-slighe gun each, gun chàrbad, a chum misneachd nan daoine chumail suas. Chaidh cuideachd eile dheth an arm air an agaidh rathad Ghall-Seile, Shelkirk, Hauig, agus Mhosspauil.

A chuideachd de’n an arm a ghabh slighe an taobh siar, a bha ’g iomchair nan cannon agus trealaich eil’ an àirm, ràinig iad Peebels air feasgar di-sathurn an

---

[93] darra latha de chiad mhìos a’ Gheamhraidh. Bha’ a’ ghrian a dol fodha ’nuair a chunnacas a’ chiad chuideachd ’a tearnadh a bharr nam mulaichean, a bha ’g iathadh mu’n bhaile air gach taobh, agus bha a’ gathanan fann-bhui òir a tilgeadh mìle lainnir dheth na lannan lìbhidh stailinn a bha rùiste ann an dòrn gach gaisgeich, ’s a’ dùsgadh uabhais ann an broilleichean luchd-àitichidh a’ bhaile, a chuala cheana ni’s leòr do dhroch iomradh mu’n mhuinntir a bha da’n iomchair. Ach chunnaic muinntir Pheebles gun robh na Gàëil na’m buidheann mòran n’a b’ fhearr na bha ’n t-ainm dhiù, agus nach tug iad aon chuid, ionnsaidh air an sgòrnanan a ghearradh, no air ’am maoin a spùileadh; mar bhasa g’ innse dhaibh a bha iad a deanamh air muinntir eile. Co-dhiù leig na Gàëil fhaicinn ann an so mar bha iad a’ deanamh anns gach àit’ a bha iad a ruidhinn, gun robh iad a sireadh ùmhlach a’s cìs araidh agus n’an rachadh iad sin a chumail uapa, gu’m feuchadh iad lamhachas-laidir gu’n toirt a mach a “dh’ aindeoin co theireadh e,” air an aobhar sin chaidh iomadh cuideachd dheth an armailt gu caochladh theaghlaichean de’n bhaile, agus ma thimchioll, a’ dh’iarraidh teachd-an-tìr agus cairtealan òidhche, agus chaidh na dh’iarr iar a bhairigeadh orra le carthannachd agus caoimhneas.

An deigh do’n chuideachd so de’n arm Ghàëlach, latha no dha a chaitheamh ann am Peebles, dhìrich iad Monadh-Thuaid gu Moffat, agus an sin ghabh iad an t-slighe sios gu Anadail agus chaidh iad a steach do Shasuinn fagus do Changton.

Dh’ fhan Tearlach féin ann an Kelso bho ’n Di-luain a chaidh e steach gu Di-ciadain, gun a rùnachd a leigeadh ri duine sam bith de mhuinntir a’ bhaile sin,

---

[94] ma ciod an taobh a bha sùil aige féin agus aig an àrmailt a ghabhail do Shasuinn, a chum an car a thoirt as an arm-dhearg, a bha dha fheitheamh anns a’ Chaisteal-Nogha, air an aobhar sin chuir e fios gu muinntir Wooler (baile a th’air an t-slighe a dh’ ionnsaidh a Chaisteil-Nogha,) cairtealan òidhche bhi aca réidh air chinn na h-àrmailt gu léir: agus air madainn Di-ciadain dh’òrduich e’n t-àrm a thriall air an t-slighe a bha treòrachadh gu Lunnainn, air taobh siar na Crìche, a chum gun tàradh e seachad gun fhios do’n arm-dhearg, a bha n-an laidhe anns a Chaisteal-Nogha.

Chuir am Prionns’ an òidhche sin seachad ann an taigh am meadhon Iedborgh, agus air dha eiridh moch sa’ mhadainn an ath latha chaidh e thar a bhealach gu taobh na h-airde-n’ earra-dheas do dh-Uisge-Ruidhle, agus air dha imeachd ma astar chùig mìle fichead, chaidil e ’n òidhche sin ann a’ Hagihaugh ri taobh Uisge-Lith-dail, chaidil cuid dheth an armailt air na raointean, agus cuid eile ann an taighean na tuatha mu’n cuairt do’n àite. Air an ath mhadainn (Di-haoine an t-ochdamh latha de chiad mhìos a Gheamhraidh.) Ghluais an t-arm sios Uisge-Lith-dail agus a’ chuideachd a thriall rathad Shelkirk, agus sios Dail-Iue thàinig iad an ceann na cuid eile de’n fheachd ma cheithir mìle fo iochdar Langholm. ’Nuair a fhuair an t-arm gu léir air taobh thall na Crìche Sasunnaich thog iad iolach bhuaidh-chaithream, agus tharruinn gach fear a chlaidheamh a thruaill: ach chaochaill cuid aca snuadh, air dhaibh fhaicinn gun ghearr Loch-Iall a mhiar, air dha a bhi rùsgadh a chlaidheamh, a cantainn gu’n robh e na chomharradh air diom-buaidh no turas mi shealbhach.

---

[95]

Ri linn dhaibh a bhi air an turas so, ruith mòran dheth na daone air falbh mar fhiùdmhailich, bha ròidean mòra Shiorramachd Lannraig agus Shruidhleadh air an dùmhlachadh leis na gealtairean so a theich, agus tha mi’n dòchas nach miste leibh a’ chluinntinn gu’m bu Ghall-Albannaich no Machraich a’ chuid bu liugha dhiubh.