---

[120]

CAIBIDIL XVIII.

ULLACHADH RO’ BHLAR NA H-EAGLAISE BRICE.

AIR do Thearlach agus da fheachd ochd latha chur seachad ann an Glasacho ga’n cur féin ann an uidheam agus a’ leagail an sgìos, thriall iad air an treas latha de mhìos dheireannach a’ gheamhraidh ’nan dà chuideachd, chaidh aon chuideachd rathad Chill-Saoidh agus a’ chuideachd eile rathad Chumbernauld.

Bha stiùradh an airm-dheirg ma’n àm so, an earbsa ri Seanaileir Hawley, an dearbh dhuine aig an robh riaghladh lamh dheas an àirm dheirg latha Sliabh an t-Siorram, agus a thaobh gun chuir e’n ruaig an latha sin air na Gàëil le réiseamaid lionmhor thrùpairean, cha robh teagamh sam bith aige nach deanadh e’n cleas ciand’ air feach a’ Phrionnsa cho luath sa’ rachadh e na dàil, agus chluinnte e gu tric ri sgĕig ’sa’ măgagh air Sir Iain Cope agus air na bha coladh ris air Sliabh a Chlamhain.

A chùm na h-ùine chuir seachad gus an tigeadh a’ chuid eile dheth na Fineachan Gàëlach as an Taobh-

---

[121] tuath, thug Tearlach ionnsaidh air Sruidhleadh a ghlacadh, agus air di-dòmhnaich an cuigeamh latha de’n mhìos bha ’m baile air iadhadh mu’n cuairt leis na Gàëil. Air madainn di-luain thog iad Bateri ma uidhe urchair gunna do’n bhaile: air faicinn so do’n ard-bhàili dh-aslaich e orra fantuinn air an ais gu deich uairean sa’ mhadainn a maireach, thug Tearlach an dàil sin dà, agus ma thrì uairean an deigh mheadhon latha leigeadh an t-arm gu léir a steach do’n bhaile gu’n urachair a chuir a gunna, no claidheamh a thoirt a truaill. Air an ath mhadainn thàinig àireamh lionmhor dheth na Frisealaich, agus ceithir cheud de Chlann-Chătainn a thog Baintighearna Mhic-an-Tòisich na Mòidhe gu Sriudhleadh, a chòmhnadh Thearlaich.

Air a’ cheart latha a chaidh na Gàëil a steach do Shruidhleadh bha Seanaileir Hawley an deigh an t-arm-dearg fhaotainn ri chéile ann an Dunéideann, bha fheachd ma thuaiream ochd mìle fear agus bha trì cheud diù na’m marc-shluadh. Air an treas latha diag dh’fhàg iad Dunéideann a chum tachairt ris na Gàëil, agus chàmpaich iad air feasgar an t-sé-amh latha diag air an t-sliabh air taobh na h-airde n-iar-thuath de’n Eaglais bhric. Moch air madainn an ath latha thàinig Iain-Caimbeul a Mhàim Mhòr le mìle fear dheth a’ chuid Caimbeulach féin an ceann an airm-dhéirg.

Air a’ mhadainn so cha do mheas Seanaileir Hawley iomchaidh a dhol an codhail nan Gàël; a thaobh gun deach innse dha gun robh iad féin a’ dol a thoirt coinneamh dhasan; oir a cheart cho luath sa’ chuala Tearlach gun robh an t-arm-dearg air tighinn dlù do làimh chuir e roimhe gun rachadh e leth na slighe nan còdhail, agus chàmpaich na Gàëil an òidhche sin ma dhă mhìle air

---

[122] an taobh sear do dh’Allt a Bhonaich, agus ma sheachd mìle bho’n Eaglais Bhric ’Nuair a bha an t-arm-dearg nan laidhe air raointean na h-Eaglaise Brice agus na Gàëil air sliabh Phlean bha solus an dà chàmp’ ann am fradharc a chéile.

Bha gaisge nan Găël cho suarach ann am beachd Sheanaileir Hawley ’s nach robh ullachadh air son a chath’ a’ cuir air ach ro bheag cùraim bha’n e’n duil, gu’n cuireadh an t-arm dearg fhaicinn mu’n coinneamh, ann an òrdugh catha, maoim air a nàimhdean. Air madainn latha bhlàir bha e ga fhaicinn féin cho sàbhailt is gun deach e’ ghabhail a mhocharain maille ri bana-mhorair Chille-Màrnoc, do thaigh Chala-Sraid, ged a bha dearbh chinnt aige gum b’ann air taobh a phrionns ’a bha dùrachd na bainn-tighearna sin, a rinn na h-uile dhichioll air a dheanamh subhach agus a chunnard a chuir air chùl, ni a chaidh aic’ air a dheanamh—Bha’ gheilbhinn uasal ud cho mhodhail na giùlan agus cho sgiamhach na maise, air chor is gu’m bu mhòr bu mhi-chuisiche leis an t-seann Seanaileir liath féin “Briodal binn a beoil, seach tòirm searbh nan cath.” Thasa ’g ràdh gun dh’ fhan Hawley ann am fochar na baintighearna so n’a b’ fhaide na bu chòir do dh’ fhear a ’dreuchda ris an robh gnothach cho cudthromach an earbsa, agus a thaobh gun robh pailteas fiona ann an taigh Chaladair cha b’ann falamh a dh’ fhalbh e.

Bha’n soirbheas a nis air tionndai bho’n aird an iar-dheas, agus ghluas na Gàëil gu uchdach a bh’air taobh na gaoithe agus deas air càmpa Hawley. ’Nuair a chunnaic an t-arm-dearg gun robh na Gàëil gu léir air gluasad chuir iad fios a dh’ionnsaidh an t-seanalair a bha fathast gun taigh Chala-Sraid fhagail. Cho luath sa

---

[123] rainig an teachdaire leum an seanalair na dhìollaid, agus mharcaich e le cruinn-leum gus an d’ ràinig e ’n àrmailt, ceann-ruiste, gun ăd gun phiorbhŭic coltach ri fior dhàimheach air ùr éiridh bho chlàr man fleagh. Bha’n latha a bh’air tùs na maidne ciùin agus soilleir a nis air fàs gruamach agus ro choltach ri seideadh doireinn. Bha Tearlach mu’n àm sin a sior ghreasad a dhaoine gu àrd Sliabh na h-Eaglais a bha ma dha mhìle dh’uidhe deas air càmp an airm-dhéirg.

’Nuair a chunnaic Hawley gun robh na Gàëil an geall air cothrom na bruthaich a bhi aca féin, thòisich e air gabhail eagail gun eireadh dha dìreadh mar thachair do dh’ Iain Cope latha Sliabh a Chlamhain, agus dh’ iarr e air a’ chuid marcaichean, ionnsaidh a thoirt air séilbh fhaotainn air an uchdaich mu’n ruigeadh na Gàëil suas. Cho luath sa thug e’n t-òrdu’ chaidh na trùpairean nan teann-ruith, agus ruith na coisichean as an déighe, bha na gunnaidhean mòra ga’n giùlan le cairtearan a mhuinntir na h-Eaglaise-Brice, agus do bhrìgh gur ann a dh’ aindeoin a thugadh na daoine so bho na bhaile, cha do dhearbh iad a bhi nan seirbheisich ro dhìleas, chuir iad na h-eich a mach tro bhoglach càthair as nach b’urrainn na brùidean truagh’ an căsan a thoirt, agus air dhaibh na gunnaidhean fhagail anns an fhéithe sin, ghearr iad iallan beairte nan each agus mharcaich iad dhachaigh cho luath sa’ dh’ fhaod iad. Mar bha ’n t-àrm-dearg a dìreadh na h-uchdaich, bha ’n t-sion ghailbheach gheamhraidh a brais dhortadh nan aghaidh, a cuir maill’ air an leirsinn a’s air an imeachd agus mu’n deach iad na b’fhaid’ air an adhart chunnaic iad an t-àrm Gàëlach (a ghabh rathad mòran n’a b’ aithghearra) gu h-ard air bràidhe na h-uchdaich.

---

[124]

Bha trì réiseamaidean Chlann-Dòmhnuill (a bhrì seana chòir shioll Chuinn) gu bhi air an latha so air deas lamh an àirm, ach anns an réis ruithe a bh’ eadar na Gàëil gu léir ’s na trùpairean dearga, le strì co aca e bhuannaicheadh an uchdach, b’e Clann-Ghriogair Ghlinne-Càrnaig bu luaithe rainig am mulach, agus dh’ fhagadh san ionad sin iad rè an latha, agus chaidh a’ chuid eile dheth na Finneachan an òrdugh catha anns an t-suidheachadh so; bho dheas gu tuath: —Clann-Ghriogair, —Dòmhnullaich na Ceapaich, —Clann-Raonaill, —Dòmhnullaich Ghlinne-Garaidh, —Stiùbhartach na h-Apunn, —Na Cam-Shronaich, —Na Frisealaich, —Na h-Abhallaich, —Clann-Ogilbhi, —Clann-Fhearchair, —Feachd Iarla Chrompa, —Na Fràngaich. Sheas am Prionnsa féin air fàireadh ag amharc gluasad an dà armailt agus prasgan beag mar gheard air.

Sheas an t-àrm-dearg ma choinneamh nan Gàël, anns an òrdugh so bho thuath gu deas: —Wolfe, —Cholmondley, —An fheach rìoghail Albannach, —Price, —Ligomeir, —Blancney, —Fear-Chul-chàrn, —Fleming, —Barrell, —Battereau, —Réiseamaid Ghlasacho, —Howard, —Iain Caimbeul a Mhàim-Mhòir. Ann an àireamh, bha na Gàëil ’s an t-arm dearg mu’n aon lionmhorachd, 8000 fear air gach taobh, agus a thaobh nach robh gunnaidhean mòra, a dh’ aon chuid, aig an arm Ghàëlach no Ghallda, ’s doigh leam gun robh “cothrom na Féine” eadar na Gaill a’s luchd nam breacan.