---

[133]

CAIBIDIL XX.

TIGHINN DHIUC UILLEAM DO DH-ALBA.

AIR an latha anns an d’ ràinig sgeula mar chaidh do Sheanalair Hawley ann am blàr Sliabh na h-Eaglaise Lunnainn, bha cùirt Righ Sheòras cruinn anns a mhùr Rioghail, ri fleaghachas agus ri sùgradh, agus air do’n litir a thug naigheachd a bhlàir a Alba ’bhi air a leughadh ann an éisdeachd nam maithean, chaochail a mheoghail ghreadhnach rìoghail gu bròn, agus dh’atharaich gach gnùis an tala na féile crŭth, ach aogais Shir Iain Chope agus Iarla Stair. Mheas a chùirt a nis’ iomchaidh gu’m b’ fheumail an Seanalair cogaidh a b’ ainmeile agus a b’ fhòghluimte ann am feachd an Rìgh a chur an aghaidh nan naimhdean, agus be sin Diùic Uilleam, mac an Righ féin a lean na Gàëil an uair a bha iad ann an Sasuinn cho fad air aghaidh ri Carlisle. Cha do chaill an Diùc a bheag do dh’ùin’ gun òrdugh athar a fhreagairt agus ràinig e Dunéideann, an ceann cheithir latha an deighe dha Lunnainn fhàgail.

Bha Diùc Uilleam m’an aon aois ri Tearlach féin, ma chùig bliadhna fichead, ach cha robh e na mhacan-maise cho dealbhach ri Tearlach, bha e anabarrach bronnach agus dùmhail, a ghnàs agus a chòmhradh

---

[134] garbh agus mi-thaitneach, agus a bhrì nach dù do dh-Albannach sam bith a chliù a chur an céill gun chlaon-bhreth, faodaidh e bhi cho iomchaidh an alla fhuair e bho fhear dùthcha fein, Morair Mathon, a chuir sios an so:—

“Bha e na dhuine ris an robh iomadh subhailc fuaighte, onarach na rùn, a cumail ri ghealladh, dàimheil ri chàirdean, na mhac dleiseil, mar shaighdear deigheil air a bhi air feachd, agus air dòighean an àirm fhòghlum, agus mar fhear stiùraidh airm dh’ fhaoite mholadh ’san linn anns an robh Sasuinn fad air dheireadh ann an seòltachd cogaidh. Choisneadh a leannmhuinn gun sgìos agus a misneach cliù dha aig àm sam bith mar shaighdear, ach bha bhreathanas fo; smachd aig a nadur brais a bha mar bu trice droch-mhiùnte agus do-cheannsaighte. An aghaidh a nàimhdean ann an rioghachdan céin, cha do gnàthaich e cainnt gharbh sam bith; agus do chuid saighdearan nochdadh e air uairean iochd. Cho luath sa ràinig e Dunéidean ghnàthaich e na doighean ceusaidh cruaidh-chridheach a bh’aig Hawley agus bu tric a ghearan a’ chuid saighearan féin air e bhi na dhaormunn gu’n iochd: agus air son “reubaltach” a thachradh ris ghnàthaicheadh se e le cho beag trocair sa ghnàthaicheadh e madadh-allaidh. Riamh cha do thachair nàmhaid r’a eascaraid cho an-iochdar ris an duine so. Bho na gniomhan fuileachdach a rinneadh an Albainn le òrdugh féin, agus a’ cheadaich e do dhaoin’ eil a dheanamh, thug a mhuinntir sin a bha beò ri linn, an ainisge sgainnealach so mar ainm air—AM FEÒLADAIR!! agus am fear-eachdraidh nach urrainn a ghlanadh bho’n sgainneal feumaidh e an t-ainm sin a dhainneachadh agus aithris!”

---

[135]

Air dha thighinn gu lù-chairt rìoghail Dhunéideinn, chaidh e gun dàil gu leabaidh—anns a’ cheart leabaidh-stàta anns na chaidil Tearlach rè cheithir mìosan roimhe. An deigh dha fois dha uaire ghabhail, dh’ eirich e, agus thòisich e air cur a ghnothaichean air dòigh, gu dhol an deighe nan Gàël. Roi’ ochd uairean, agus mu’n do ghabh e ’bhiadh-maidne, bha e gu dicheallach a cumadh innleachdan maille ri Seanaileir Hawley, Husk, agus ard oifigeich eile, a chum feachd a’ Phrionns’ a sgrios. Mu’n àm sin bha cluig-chiùil a’ Bhaile a’ cluich mar onair agus mar shòlas ri theachd. Bha’n t-arm-dearg air fàs mòran n’a bu lionmhoire agus n’a bu mhisneachail na bha iad an uair a theich iad á Sliabh na h-Eaglais, —bha iad deas air son ath theine thoirt air na Gàëil, agus bha iad air tì triall nan daìl beagan laithean mu’n tàinig an Diùc.

Bha nis’ a rùn air an Diùc triall air an ath mhadainn leis an arm-dhearg a chum latha blàir fheuchainn ris na Gàëil, agus é féin air ceann na feachd a chum am beothachadh, agus am misneach a chmail suas. Dh’fhàg e-féin ’s an t-arm Dunéideann air an tri-amh latha diag thar fhichead de mhìos dheireannach a’ Gheamhraidh.

Chuir Diùc Uilleam an òidhche sin seachad ann an Gleann-Iuch, an làn dòchas gu ’n robh e gu chothrom féin fhaotainn air feachd a’ Phrionns’ an ath latha, —Moch sa’ mhadainn dh’ fhàg an àrmailt Gleann-Iuch agus an Diùc féin a’ màrsail air tùs na réiseamaide ris an cainnt’ An fheach Rìoghail Albannach, a’ brosnachadh nan daoine le dion bhriathran, iad an ceum a luathachadh, a chum tarruinn suas ris na Gàëil, a chaidh innse dha ’bha nise teicheadh le deifir do ’n taobh-

---

[136] tuath. Dh’ fhan e’n òidhche sin anns an Eaglais-Bhric far an d’ fhuair e beagan cruinn de dh’ fheachd a’ Phrionns’, a’ chuir e air ball mar phriosanaich a dh’ ionnsaidh Chaisteil Dhunéideinn.

Bha na Gàëil a nise cuir rompa triall gu tuath agus machair nan Gall fhàgail; ged a bha iad beagan laidhean roimhe so air son an ath choinneamh a dheanamh ris an arm-dhearg air Sliabh na h-Eaglais: air an aobhar sin dh’ àireamadh an fheach air faich Allt-a- bhonaich. Air an ochdamh latha fichead de ’n mhìos, ’nuair a chualas, gu robh Diùc Uilleam a’ tighinn do dh-Alba chum comannd’ an airm-dheirg a ghabhail, bha na Gàëil ’san aon inntinn, agus bha ’n dòigh anns an robh iad gu seasamh ann an òrdugh catha air a tharruinn suas le Morair Seòras Moireach. Ach a nise cha robh dheth an arm Ghàëlach cruinn ach ma chùig mìle fear, bha cuid ac’ air dol dachaigh; agus cuid eile air fàrsan feadh na dùthcha mu’n cuairt do’n Eaglais-Bhric. Bha cinn-feadhna nam Fineachan a nise cinnteach nach bu chomasach dhaibh barrachd air cùig mìle fear a thoirt a chum na h-àraich an aghaidh feachd lionmhor an Diùc a bha mu’n àm sin ma dheich mìle fear. Air an aobhar sin chaidh Morair Seòras Moireach, Loch-iall, Fear-na-Ceapaich, Tighearna Chlann-Raonuill, Fear-Aird-Seile, Dòmhnullach Locha-Garraidh, Fear-Sgotais, Oighre Mhorair Sìm, agus sgriobh iad litir a cuir na cùise so an céill do na Phrionns’, agus ag aontachadh gu h-aon-sgeulach, gu ’m b’e teicheadh gu tuath bu ghlice dhaibh, na iad-féin a chuir ri uchd gabhaidh, anns nach b’ion daibh sùil a bhi ac ’ri n’a b’ fhearr na tŭr léir-sgrios. Air an làimh eile bhiodh an t-àrm rè a’ gheamhraidh a’ cruinneachadh neart’ anns an taobh-tuath, agus cha bu

---

[137] spàirn orr’ iad féin a dhion bho fheachd lionmhor an Diùc na’n tàradh iad aon uair air feadh nan Garbh-Chrioch. Osbarr, bha iad dearbhta roi’ thùs an Earraich, gum biodh iad comasach air deich mìle fear-feachd a thoirt thun na h-àraich, gun luaidh idir air a’ chobhair ris an robh dùil aca bho rìgh na Fràinge.

Chaidh a shonrachadh air an òidhche sin, gun trialladh na Gàëil do’n taobh-tuath ma naoi’ uairean an ath madainn. Ghlac maoim iomadaidh dheth na daoine, agus cha d’ fhan iad ris an uair shuidhichte a shonraich am Prionnsa gu triall, ach dh’eirich iad mu sgarachdain nan trà, air madainn a’ chiad latha de chiad mhìos an Earraich, agus dh’fhalbh iad nan iomadh cuideachd sgaipte gun fhuireach ri òrdugh nan oifigeach. Leis a’ chabhaig so anns an robh iad a’ teicheadh, ghabh ma thuaiream leth cheud baraille dheth an cuid fùdair, a bh’ac’ an tasgaidh ann an Eaglais Naoimh Niniain, teine, agus mharbh e deichnear de mhuinntir an àite, agus cuid dheth na Gàëil féin, a cuir na h-Eaglais na smùid san iormailt; agus bu chaol a thearainn am Prionnsa féin oir chaidh cuid de chlachan agus de sgliat na h-Eaglais seachad r’a thaobh.