---

[157]

CAIBIDIL XXIV.

GNATHACHADH DHIUC UILLEAM AN DHEIG A BLAIR.

AN deigh do na chath a bhi tharais dh’ òrduich an Diùc do chuid saighdearan a dhol a chasradh nan daoine bha nan laidhe leòint’ air an raon. Chaidh na h-oifigich leis na saighdearan air feadh na h-àraich agus thòisich iad air bruanadh gach duin’ anns am fac iad coltas anail na beatha le’m béigeileidean, agus da’n gearradh sios le’n claidheannan, bha na gealtairean brùideil so a deanamh fearas-chuideachd de phian nan treun-laoch a bha nise nan laidhe gun chomas éiridh chum iad féin a dhion, agus thòisich iad air sadadh na fala ’bha taosgadh tro na h-ùr-lotan a bha iad a gearradh anns na daoine leth-mharbh so air a chéile mar chùis àbhachd, gus an robh iad fa-dheoigh (mar bha fear aca féin ag aithris) n’a bu choltaiche ri feòladairean na ri àrmailt de shaighdearan Criosdaidh. Mar bha’n Diùc féin agus triuir no cheathrar dheth a’ chuid oifigeich a’ marcachd air feagh na h-àraich, thainig e fagus do Ghàël òg a bha na laidhe leòint air uilinn, thog an t-òganach a cheann, agus dh’ -fhoighnaich an Diùc ris co dha bhuineadh e? Thuird an t-òigear gum “buineadh e do’n Phrionns’ .” Air cluinntinn sin do’n Diùc dh’iarr e air fear dhe na h-oifigeich an t-òganach a mharbhadh, thuirt an t-oifigeach ris gur h-e nach deanadh a leithid air chomhairle duine bha beò,

---

[158] agus gum b’annsa leis gum mòr an dreuchd a bh’aige anns an arm a chall gu tŭr seach a bhi na fheòladair dhaoine. Dh’iarr an Diùc an sin air fear eile dheth na h-oifigich an t-òganach a’ mharbhadh dhiult am fear so mar a rinn a’ chiad fhear, thainig an sin saighdear an rathad agus dh’ fharraid an Diùc dheth an robh urchair ’na ghunna? thubhairt gur robh, agus mharbh an saighdear an t-òigear. Chaill na h-oifigeich a dhiult an gniomh brùideil so a dheanamh fàbhar an Diùc bho’n uair sin. Be’n gill òg a chaidh a chasradh aig an àm so, Tearlach Friseil, mac a b’ôige Fhir Inbheir-fhalachaidh.

Mhàrsail an t-àrm dearg ma fheasgar gu Inbheirneis. Be chiad ni rinn an Diùc an déigh dha am baile ruidhinn na saighdearan Gàëlach a ruith air falbh as an àrm dhearg a thearbhadh a measg nam prìosanach, a chum an crochadh, cha bu lugha na sia-diag ’ar fhichead dhiù a chaidh a chrochadh. Am feagh a bha òganach uasal dheth na daoine truagha so a slaodadh ris a’ chroich, thàinig oifigeach Sasunnach, agus shàth e a chlaidheamh anns a’ chorp gun deò, chum a leigeadh ris nach robh a nàimhdeas ciocrach fathast sàsaichte. Mar bha e bualadh a chuirp le lainn, chuir e dheagh dhùrachd do Shasuinn, agus fhuath do dh-Alba ’n céill anns na briathran so:— “A shlaighteir fairich sin! ’s ged a bhiodh do luchd-dùthcha gu léir air an aon diol riut is beag bu mhist’ an saoghal e; ceannaircich reasgach, agus luchd-brathaidh mi-dhìleas.” Bha na saighdearan Albannach a bh’ anns an àrm-dhearg a’ coimhead agus a cluinntinn na brùide so, bha’n inntinnean uasal, caomh-chairdeach a bha riabh a lasadh le eud dùthasach air an claoidh nan còm; agus cha b’ urrainn aon fhear dheth na h-oifigeich Ghàëlach cumail air féin n’a b’ faide, ruith e an dàil

---

[159] an oifigeich Shasunnaich le chlaidheamh rùiste gu ghrad mharbhadh, ann an tiotadh bha chaonnag air a bonn eadar na h-Albannaich agus na Sasunnaich, agus bha ’n ath chath a dol a thòiseachadh eadar na saighdearan Albannach agus Sasunnach nuair a thàinig an Diùc le pairti thrùpairean san eadraiginn.

Air an ath mhadainn chual an Diùc gun robh tuileadh fathast dheth na Gàëil leointe an cleth ann an cùiltean falaich air feagh na h-àraich, air ball chuir e pàirtidh dheth an armailt a chum am faotainn agus am marbhadh. Fhuair iad air a mhadainn sin ma thrì-fichead sa’ deich de dhaoine leòinte, agus ghiulanadh iad gu braighe uchdain, far an deach an càradh mar chuspair ro aghaidh prasgan shaighdearan a chuir ás daibh le aon làdach.^{[Tha daontachd nan Gàël agus an-trocair fir Shasuinn gu soilleir r’a fhaicinn, le gnàthachadh Thearlaich an deighe blàr Shliabh-a- Chlamhain agus Dhiùc Uilleam an deigh blàr Chuil-Fhodair. Bha na Gàëil a’ giùlan an co-chreutairean a b’éiginn daibh a dhochann ann am braise na caonnaig, air am muin, a chum am fàgail ann an ionadan dìdeinn, le seirce, agus le caoimhneas. Ann an éirig sin bha na Sasunnaich an uair a fhuair iad na Gàëil fo ’m meachainn a cuir ás daibh, cha’n ann mar dhaoine, ach mar bhiasdan nimhe. Ann an ciad linntean an t-shaoghail ’nuair a bha clann daoine nan arbhalaich gun eòlas a’ falbh nam fineachan fiat air an aghaidh an dòmhainn, bha treòcair agus tlus anns na Gàëil mar a chìtear ann an Dànabh nam Féine, agus gu h-àraidh anns a’ chomhairl a thug Oisian air Oscar, a mhac, roi’ Bhlàr Tulach-Soire:— ]}

Fhuair Siamarlan Thighearna Chuil-Fhodair naoi-deug dheth na h-oifigeich Ghàëlach nan laidhe leoint’ ann am badan beag coille fagus do’n àraich agus fhuair e’ dòigh air an giùlan air cràgh-leabaidh a dh-ionnsaidh

---

[160] saibhlean a mhaighstir far an robh e a nochadh gach caoimhneis a bha na chomas daibh, gu’s am fàirte an giùlan air faibh gu’n àiteachan comhnaidh féin. Fhuar an t-arm-dearg brath far an robh iad so am falach, agus ghiùlan siad iad a mach gu cùl garaidh, a bha dlù do’n àite, iar dhaibh an càradh nan sreath ri taobh a chéile, chaidh iarraidh orra bhi g’ ullachadh air son bàis, chaidh cho liugha dheth na h-oifigeich sa’ b’ urrainn gluasad air an glùinean, cha b’ ann a dh’ aslachadh iochd an luchd-casgraidh, ach a shirreadh tròcair nèamh do ’n anmannan, a bha ni’s aig iomal na siorruidheachd. Feagh a bha iad mar so crom ag ùrnaidh ri’n Athair nèamhaidh, chuir aon làdach mhosgaidean crioch air am beatha dhòraineich, agus a chum an obair a dheanamh n’a bu ro chinntiche thòisich na saighdearan air sadadh nan eanachailean asda le earr nam mosgaidean.

Cha d’ fhuaradh riabh a mach fìr àireamh nan Gàël a thuit ann am blàr Chuil-Fhodair: ach cha b’urrainn gun robh iad na bu lugha na mìle fear, agus be sin cùigeamh earrainn na h-àrmailt, nam measg sin bha iomadach duin’ uasal ainmeil. Thachair air an latha so (mar bu ghnà leis na Gàëil a dhol sios do’n àraich) gun robh na h-uaislean agus na diùlanaich a b’ fhearr ann an teas a chatha. B’iad na Finneachan de bu mho thuit—na Cama-Shronaich, na Stiubhartaich, na Frisealaich, Clann-Chatain, agus Clann-Leain. ’Nuair a bha Mac’Illeain nan Drumainnean air tì teicheadh le bheath as an àraich, chunnaic e dìthis dheth a chuid mac air an leòn, agus chaidh, innse dha gun robh an treas fear na laidhe marbh air a bhlàr. “Cha bhi sin gun dioladh” ars a fear nan Drumainnean, agus ged a bha’n t-uasal so cho aosda is nach robh ròine fuilt air a

---

[161] cheann, ruith e air ais thun na h-àraich, mharbh e aon trùpair agus leòn e fear eile, ach ann an tiotadh a’n deighe sin thuit e-féin gu’n eiridh tuilleadh le lainn thrì trùpairean sàite na Chorp. Chaidh iomadaidh eile dheth na h-uaislean Gàëlach a mharbhadh, ach thàr Stiùbhartach Ghlinne-Seile; agus Loch-Iall ás le’m beatha.

Ré thrì laithean an deigh a bhlàir bha’n Diùc a tional na crice a dh’ fhàg na Gàëil as an deighe air an raon, agus fhuair a deich canonan fichead, dà mhìle trì-cheud agus fichead gunna, aon cheud ceitheir fichead a’s naoi’ diag claidheamh, seachd diag ’ar fhichead baraille fùdair, agus làn fichead cairt de pheileirean eadar bheag as mhòr. Bha leath-chrŭn air a ghealltain leis an Diùc do na saighdearan air son na h-uile gunna bheireadh iad ga ionnsaidh; tastan air son na h-uile claidheamh, agus sia ginidhean diag air son na h-uile bratach. Ghlac an t-arm-dearg ceithir-diag dheth na brataichean Gàëlach, agus air a ceathramh latha de dhara mìos an t-shàmhraidh bha iad air an ’giùlan leis na Gillean-sùithidh gu crois Dhunéideinn, agus air an losgadh leis a’ chrochadair!