---

[189]

CAIBIDIL XXVIII.

CÒMHLACHADH THEARLAICH A’S FHIONNAGHAIL.

THRIALL am Prionns’ agus O’Neill gu Beinne-Mhaol gun stad: ’n-an turas thàrladh dhaibh tuiteam air bothan àiridh a bhunadh do dh’fhear Airidh-Mhuillinn, (bha e ’n tràth sin m’a mheadhon òidhche.) Rinn am Prionnsa ’shìneadh ann an toman luachrach air cùl a’ bhothain, agus chaidh O’Neill a staigh; ach co a chitheadh e measg nighean na h-àiridh ach a mhaighdean mhaiseach, iomraiteach sin Fionnaghal Dhòmhnullach, nighean do shean fhear Airidh-Mhuillinn, agus piuthar do’n duin’ òg do’m buineadh an àiridh chum an robh iad a nis air tighinn. Chunnaic O’Neill an rìbhinn so roimhe ann an taigh Mhic- ’Ic-Ailein air dha bhi uair eigin roimhe sinn ann an Ormaicleit. Bha fios aige gun robh a mhaighdean so an deagh rùn do’n Phrionns’ agus dh’ fheòraich e dh’i: — “An robh fios aic’ an robh luchd-tòrachd Thearlaich a’ dol a rannsachadh Beinne-Mhaol a màireach.” Thuirt Fionnaghal, “nach rachadh iad ann a màireach, ach gu’n robh iad gu bhi ann an earthar gu beachdaidh.” Thuirt O’Neill a’ sin “gu’n tug e caraide ga h-amharc,” dh’fheòraich Fionnaghal, “an e ’m Prionnsa.” Thuirt O’Neill gu’m b’e; agus air ball chaidh e air toir Thearlaich, agus thainig e steach do’n bhothan; chuir e fàilte shuilbhear air Fionnaghal, a’s rinn e suidh air fàilean a measg nan gruagaichean. Cha b’

---

[190] fhada bha e na shuidh gus an tug a’ bhannarach dha làn mìos bheag Lochluinneach de ghruth ’s de dh’uachdar, ni a thaitin ris, thasa gràdh, n’a b’fhearr no aon bhiadh air na bhlais e riabh.

Mu’n téid mi na’s faid’ air m’ aghaidh le’m sgeula cuiridh mi sios Eachdraidh Fhionnaghail Nic-Dhòmhnuill ni’s mionaideiche. Bu Nighean i do shean fhear Airidh-Mhuillinn ann an Uidhist-a- chinne-Deas, chaochail a h-athair ma ochd bliadhna roimh’ ’n ăm sin, agus bha a’ màthair air a h-ath phòsadh ri Uisdean Dòmhnullach, Fear Aramadail ’san Eilean Sgiathanach. Bha Fionnaghal mar bu tric a tuinich ann an Aramadal maille ri màthair agus r’a h-oide, Mr M‘Dhòmhnuill, a bha air a’ cheart àm sin na cheannard air a h-aon dheth na cuideachdan a bha’n tòir air Tearlach. Ged do thàrladh do dh’ Fhionnaghal a bhi mu’n àm ud an Uidhist, cha robh i ach air ùr thighinn a nall as an Eilean-Sgiathanach do dh’ Airidh-Mhuillinn a dh’amharc a bràthar a bha fathast a cômhnuidh sa’ bhaile sin ann a fearann athar. A nise, bha Fionnaghall agus baintighearna Mhic- ’Ic-Ailein anabharrach mòr ma chéile, agus a thaobh nach robh Ormaicleit ach tacan beag bho Airidh-Mhuillinn, bhiodh i mar bu tric’ anns a chaisteal maille ris a bhaintighearn. Thàinig i-féin agus caileag a bha còladh ridhe thun ma h-àiridh so (anns na chòmhlaich i’m Prionnsa) m’a bheul an anmoich air dhaibh a bhi air turas do dh’ionad àraidh eile de’n dùthaich, agus a thaobh gun robh an òidhche fliuch, chuir i roipe fantainn ’san taigh-àiridh gu madainn.

Thuirt am facal “gur luaithe deoch na sgialachd,” air an aobhar sin cha do chuir am Prionns’ an céill do dh’ Fhionnaghal an cunnard agus an teanndachd ann an

---

[191] robh e gus na chuir e crìoch air a mhéis ghruth’ a’s uachdair, thuirt e ’n sin gum bu chomasach dhise na’m bu deòin leatha ’fhòir bho làmhan nan eas-càirdean a bha cho dian an tòir air, dh’ fharraid Fionnaghal, cia mar bu chomasach dhise, nach robh ach na boireannach air bheag cumhachd gniomh cho euchdach ris a’ sin a dheanamh ’s na dùthchannan uile fo luasgan le eagal an luchd-tòrachd? Thuird am Prionnsa gum faodadh i Litir-cead-siubhail dh’i féin agus d’a mnaoidh-mhuinntir, fhaotainn bho h-oide fear Aramadail, agus gu’m falbhadh e lea fo ainm bean-mhuinntir air éideadh ann an trusgan mnà, a chum taigh a màthar san Eilean Sgiathanach far am faodadh i a chumail an cleth gus an rachadh gach cunnard uile tharais. Thuirt Fionnaghal chòir nach robh fios aice san àm cia mar fhreagradh sin d’i, ach gu’n cuireadh i comhairle ri bainntighearna Mhic- ’Ic-Ailein a bha i cinnteach a dheanadh dìcheall air còmhnadh leò chum na crìche sin na’m faiceadh i chùis coltach: “air an àm” ars ise, “cha’n urrainn mi tuilleadh a ràdh mu’n chùis ach leigidh mi fhios thugaibh tràth a màireach.” Air dh’i sin a ràdh, ghuidh e soraidh lea air an òidhche sin, agus thriall e-féin agus O’Neill gu monadh Chòradail far an robh iad a’ cur rompa chuid eile de’n òidhche chur seachad.

Air madainn an ath latha thog Fionnaghal agus a bean-mhuinntir orra do dh’ Ormaicleit, chùm a còmhairle chur ri baintighearna Mhic- ’Ic-Ailein mu’n chùis; air dhaibh a bhi dol a null thar an fheoghail eadar Beinne-Mhaol a’s Uidhist a’ chinne-deas, a thaobh nach robh litir-cead-suibhail aig a h-aon aca ghabh an luchd-tòire an làimh iad nan dithis: Chuir na h-oifigich na h-urraid de cheisteachan cruaidhe air Fionnaghal, agus

---

[192] cha robh iad idir riaraichte leis na freagairean a bha i toirt seachad: air an aobhar sin chùm iad an làimh i anns an taigh-fhreiceadain rè na h-òidhche gus an tigeadh an ceannard sa’ mhadainn chum a ceasnachadh as ùr. Air madainn an ath latha thainig an ceannard, Fear Armadail, agus faighear a dhalta Fionnaghal an làimh anns an taigh-fhreiceadain, ach a thaobh gun robh e na dhuine daontachachail, agus comh-fhulanghas aige ris a Phrionns’, ann an àite Fionnaghal a cheasnachadh, is ann a rinn e gach ni bha na chomas a chum còmhnadh lea ann an gniomh na tròcair, agus sgrìobh e litir-cead-siubhail na h-ainm féin na mnatha-muinntir, agus ban-Eireannach, da’m b’ ainm Beti Burc, be sin an t-ainm a bha ’m Prionnsa gu fhreagairt ’nuair a chuireadh e uime an trusgan bainionn: sgrìobh e littir eile gu màthair Fhionnaghail a bha Beti Burc, [am Prionnsa] gu ghiùlan g’a h-ionnsaidh, anns an robh teisteanas Beti féin air a chur sìos gu cliûteach, da moladh mar dheagh searbhant, thuirt e gum bu chaileag Eireannach i a bha anabharrach math air calanas, a chuireadh na h-uile ghoireas a bhunadh do thaigh tuathanaidh, no duin’ -uasail air aghaidh gu gasta.

Air do dh’ Fhionnaghal na lithraichean so fhaotainn chaidh i gun stad do dh’ Ormaicleit a chur a comhairle ri Baintighearna Mhic- ’Ic-Ailein. Gun a bheag a mhaille dheanamh an sin dh’ fhalbh i féin ’sa bhaintighearn’ agus dithis na thriùir do bhaintighearnan òg eile a bha air son sealladh de’n Phrionns’ fhaicinn gu monadh Choradail; air dhaibh a dhol a steach do bhothan na beinne fhuair iad a mhòrachd rìoghail a’ ròstadh cridhe agus grŭdhan caorach air dealg seilich, thug an sealladh so air cuid dheth na baintighearnan òga bu mhaoth-

---

[193] chridhich’ na càch toiseachadh air gal. An sin thòisich am Prionnsa le falaghà air togail an cridhe, agus thuirt e ruibha gum bu mhath do gach rìgh air domhain gun tigeadh iad tro cho leugha deuchainn ’sa thainig e-san shuidh iad an deigh sin gun dinnear, Fionnaghal Mac-Dhòmhnuill air a dheis agus baintighearna Mhic- ’Ic-Ailein air a làimh chlì. Mu’n àm sin bha bàta le là sgioba air bhog aig a chladach ulamh gu seòladh leis féin ’s le Fionnaghal ge be uair a b’ àill leo.

Fòs, Air dhaibh a bhi gabhail an dinneir thainig teachdaire, a’s anail na uchd, a dh’ innse do’n phairti gun tàinig an dearg-nàmhaid sin, Iain Caimbeul a Mhaim-Mhòir, do Bheinne-Mhaol le feachd lionmhor shaighdearan. Cha luaithe chuir an teachdaire sin an céill uirsgeul féin, na thainig gill’ eile ’g ràdh gun chuir long chogaidh pàirtidh air tìr am an Oirmicleit, agus nach robh iad a’ fàgail cùil no ciall gun rannsachadh, air tì an fhògaraich Rìoghail fhaotainn an làimh. Air cluinntin sin do bhaintighearna Mhic- ’Ic-Ailein, mheas i iomchuidh tearnadh gu baile, air eagal gun dùisgeadh i bhi bho’n taigh an-amharas a measg na pàirtidh. Air dhi am baile ruidhinn dh’ fheòraich caiptin na luinge iomadh ceiste dh’ i ma dheighinn. C’ àit an robh i, thuirt ise gu’n robh i ’g amharc neach tinn uireasach a bh’ air taobh thall a bhealaich. Tacan an deigh sin chaidh Mac- ’Ic-Ailein agus a bhaintighearna a ghlacadh agus an giùlan air luing gu riuge Lunnainn air son a’ chaomhneis a nochd iad do’n Phrionnsa.

B’ éigin do’n Phrionnsa nise dealachadh ris an fhear ma dheireadh dheth a chàirdean dealaidh O’Neill, ghuidh an gille bochd gu dùrachdach gu’n faodadh e dheagh mhaighistear a leantuinn n’a b’ fhaide air

---

[194] a thuras sgìth! ach thuirt Fionnaghal ris, gu’m b’ fhearr dha deanamh air a shòn féin, mar dh’ fhaodadh e, gun deanadh gille Gallda mar bha e-san am brath gun teagamh, nan tarladh dhaibh a thighinn an àite cunnairt, gu h-ăraidh, a thaobh nach robh facal ma dhéighinn anns an litir-cead-suibhail. Beagan ro mheadon latha, air di-dòmhnaich an t-ochdamh latha fichead de mhìos meadhonach an t-Shàmhraidh shonraich iad seòladh thar Chuan-sgìth, a dh’aon olc no éigin da’m faodadh tachairt. Air an aobhar sin sgeudaich Fionnaghal an Prionns’ ann an gùn do dh’anard soilleir cota-bàn cùbhrainn, criosan geal air a bhial-thaobh, agus cleòca de chamaileid lachduinn air uachdar, air a dheanamh anns an fhasan Eireannach le cinneabharr do’n cheann. Air dhaibh gach nìdh fhaotainn réidh ghluais iad chùm a’ bhàta, agus Niall mac Eachuinn Dhòmhnullaich, (comhdalta do sheana Mhac- ’Ic-Ailein,) mar ghille freasdail aig Fionnaghal. Ràinig iad a nis’ an cladach, (a bha gréis mhath air astar bho Thuineach Beinne-Còradail, )^{[An t-ainm a ghoirear de dh’ionad fhalach Thearlach anns an dùthaich sin. ]} gu sgìth, fuar fliuch, bheodhaich iad teine ann an glacaig dlù do’n lic aig an robh am bàta na laidhe a chum an cumail blàth gu ciaradh na h-òidhche, an t-àm a shònraich iad am bàta chur fa-sgaoil agus an cuan a ghabhail, cha b’fhada bha iad da’n garadh ’nuair a chunnaic iad ceithir bàtaichean Fìneach, làn de dhaoine fo àrmachd, a’ deanamh do réir coltais air tìr, far an robh am bàta aca féin na laidhe, thug eagal gum mothaìcheadh na nàimhdean do’n ceò orra an teine chur ás. Ach, gu sealbhach sheòl na bàtaichean suas gu deas gu’n uidhir a’s amharc a dh’ionnsuidh na tìre ged nach robh iad ach ma

---

[195] thuaiream urchair gunna bho’n ăite ’san robh am Prionns’ agus a phàirti ’n-an laidhe am measg an fraoich.

M’a ochd uairean ’san fheasgar, chaidh Tearlach agus a phàirti do’n bhàta, agus sheòl iad bho eirthire Beinne-Mhaol, gun sùil nàmhaid da’m faicinn, agus ghabh iad thar Chuan-sgìth a dh’ionnsaidh an fhearuinn Sgiathanaich. Faodaidh sinn a nis’ a thoirt fainear ged bu tric a chaol-thearainn am Prionnsa féin bho phainntrich a nàmhaid gu’n do thuit a luchd-leanmhuinn gu léir ach Imhear Burc agus O’Suilibhan ’n-an làmhan. An ceann thrì latha an deigh do Thearlach an t-Eilean-fada fhagail thàinig long Fhràngach, le sia fichead fear gu Uidhist a Chinne-Deas, a lŏs a ghiùlan do’n Fhràing, chaidh O’Suilibhan air ball gu bòrd agus dh’ fhalbh e lea, thaobh gun sheòl i air an ŏidhche sin fein, air dhaibh a chluinntinn gu’n dh’ fhàg am Prionns’ an dùthaich. An ceann latha no dhà an deigh sin ghlacadh O’Neill, agus chaidh a chur gu prìosan an Tùir an Lunnainn. Bha Dòmhnull Mac-Leòid fad iomadh latha na fhear-cùirn air feagh bheanntaichean an Eilein-Sgiathanaich; fadheòigh, air a’ chùigeamh latha de mhìos mheadhonach an t-Shàmhraidh, chaidh a ghlacadh, agus a ghiùlan a chùm an Tùir Lunnainnich far na chum iad e ’na phrìosanach fad iomadh latha. Bha Imhear Burc n’a bu shealbhaiche, ghabh e dìdean ann an uamhaig ann an ionad uaighneach de na h-Earadh, a’ tighinn beò mar a b’ fhearr a dh’ fhaod e air iasg a’s sithinn, gu àm nasgaidh na saorsa do gach fògarach sa’ bhliadhna 1747. Chaidh e ás na h-Earadh do Dhunéideann far an deach e ’n séilbh na h-oibreach bu ghnàth leis ro’ àm a’ chogaidh. Chaith e deireadh a laithichean anns a’ bhaille-mhòr sin gu taingeil, toilichte ’g òl leanna agus ag aithris a sgeòil.