---

[30]

CAIBIDIL III.

TÔGBHAIL NAM FINEACHAN.

BHA’M Prionnsa fathast ann am Bòrghadal fa-dheoigh thainig fios da ionnsaidh; nach faigheadh e, aon chuid, còmhnadh bho Shir Alasdair Mac-Dhòmhnuill Shéibhte, no bho Mhac-Leòid Dhun-Bheagain, thiunndaidh a chùis a mach, dìreach mar thuirt Fear Bhaósdail ris air tùs a thachradh. Bha Donnacha’ Foirbeis Tighearna Chuil-Fhodair, a bha na fhìr nàmhaid do na Stiùbhartaich, agus fad’ air taobh Righ Seòras an deigh iompaidh a chuir a an dà cheann-cinnidh sin, gu’n chlaidheamh a tharruinn gu bràch ann an aobhar Rìgh Seumas; agus an àite còmhnadh a dheanamh leis a Phrionns’, is ann a chuir iad fios do Shasuinn gun tainig e nall do dh-Alba. Ghabh Tearlach gu mòr gu cridhe Sir Alasdair agus Mac-Leoid a’ dhiultadh “éiridh;” agus chunnaic na h-uaislean a thainig a nall as an Fhràing maille ris a chùis cho mi-choltach, ’s gun tug iad a chomhairl’ air an gnothach a leigeadh ma-làr, agus grad philleadh air ais, ach thuirt e-san mar thuirt e ri Uisdean Dòmhnullach— “Le seiseir dhiùlannach chalma dhìleas, theichinn mar fhògarach feadh bheanntaichean Alba, mas pillinn air m’ ais do’n Fhràing.”

---

[31]

Chuir e fios á Bòrghadail a dh’ -ionnsaidh gach Ceann-Fine bho’n robh sùil aige ri cobhair fhaotainn, agus b’e a chiad fhear a thainig ga amharc Dòmhnull Cam-shron Loch-iall; agus air dha a chluinntinn nach tug e nall leis ach seachdnar dhaoine bha e ’cuir roimhe gun chuid, no gnothach, a bhi aige ri cogadh no strì, ged a bha e air son am Prionns’ fhaicinn, chum iompaidh a chuir air tarruinn air ais agus an dùthaich fhàgail mu’n eireadh ni bu mhiosa dha, ’nuair a gheibheadh fir Shasuinn brăth air a dhol-a- mach. Air do Loch-iall a bhi air a thuras do Bhòrghadal a dh-amharc a’ Phrionnsa, ghairm e anns an dol seachad aig taigh a bhràthar Iain Cam-shron an Fhasaidh-Fheàrna, thuirt a bhràthair ris nach bu chòir dha dhol n’a b’ fhaid’ air a cheann-turais, agus na ’n gabhadh e a chomhairle-sa gur ann a leigeadh e a rùineachd ris a’ Phrionns’ ann an litir, “Cha dean mi sin,” arsa Loch-iall, “ged nach eil dùil agam eiridh leis a Phrionns’ no còmhnadh sam bith a dheanamh ris, se ’n rud a’s lugha dh’fhaodas mi dheanamh fhaicinn”— “O bhrathair!” arsa Fear an Fhasaidh-Fheàrna, “ ’S ann domhs’ a’s fearr as aithn’ thu no dhut féin, ma leagas am Prionns aon uair a’ shùilean òrt, bheir e ort gun dean thu gach aon ni is àill leis!” agus b’ amhuil a thachair.

Air do Loch-iall Bòrghadal a ruidhinn chaidh e-féin agus am Prionnsa do Sheòmar diamhair, agus thoisich, am Prionns’ air a bhrosnachadh, suas gu na Cama-Shronaich a thogail; ach thuirt Loch-iall ris gum b’ fhearr dha faighidean a bhi aige gus am faiceadh e cothram n’a b’ fhabharaich, thuirt Tearlach gun robh an cothrom math san àm, a thaobh feachd Shasuinn a bhi cogadh ri cumhachd na Fràinge, agus gu’n robh e làn-chinnteach gu’n ceannsaicheadh beagan Ghàël na bha

---

[32] dheth an àrm-dhearg sa’ cheart àm ann am Breatuinn. Thuirt Loch-iall, ged a bha sin mar sin, gum b’ fhearr dhasan gun a bhi cho brăs, agus gum bu ghlice dha e-féin a chleith far an robh e, gus an cruinnicheadh a chàirdean, agus gu’n cuireadh iad an comhairle ri chéile, ciod bu chòir a dheanamh? “Cha dean mi sin,” arsa Tearlach, “ann an ùin ghearr le beagan sluaigh sgaoilidh mi mo bhratach rìoghail ri crann, agus théid sgeula feadh Bhreatuinn gu léir, gun tainig TEARLACH STIUBHART a nall a thagar crùn a shinnsir, ged a bhàsaichinn ’s an oidheirp; agus fuireadh Loch-iall mu’n cuala mi m’ athair gu tric a’g iomradh, mar a charaid’ bu dealaidh, aig a bhaile, agus cluinneadh e bho chàch mar dh’eireas do’n Phrionnsa.” —Air cluinntinn so, cha b’ urra Loch-iall cumail air féin ni b’ fhaide; agus labhair e mar so:— “Cha dean mi mar sin, ach bithidh mi air an aon diol ri’m Phrionnsa, agus gach aon duin eil air m’ fhearann, as urrainn glas-lann a tharruinn ri sròin.”

Chaidh Loch-iall dachaigh air ball, agus thòisich e air togail nan Canna-shronach, agus a chuid eile dheth a luchd-leanmhuinn ma dha thaobh Loch-Arcaig, agus rinn iomadaidh eile de’n na Cinn-Feadhna mar an cianda. Chaidh a nis’ a shònrachadh, gun robh am Prionnsa gu ’bhratach a thogail ann an Gleann-Fionain ^{[B’ann ris au iolaire theireadh na seana Ghàeil am “Fionan” [fion-eun, no’n t-ian uasal] chaidh am facal a nis atharrachadh gu fìr-eun, is e uasal is ciall do ’n fhacal fion, be fion-dheoch a theirte bho shean ris an deoch rìmhich ris an abair sin an diugh, fion a thaobh gum be na h-uaislean a bhiodh mar bu trice dha h-òl. “Fion-fhuil Chlann-Dòmhnuill,” se sin, fuil uasal Chlann-Dhòmhnuill, &c.]} air an naoidheamh latha-diag de mhìos deireannach an t-Sàmhraidh, agus chuir e air falbh litrichean air an t-sé-amh latha de’n mhìos sin a dh’ -ionnsaidh gach Ceann-feadhna

---

[33] fa-leth, iad da choinneachadh sa’ Ghleann air an latha shònraichte. Bha Tighearna Chlann-Raonaill mu’n àm so air tighinn dachaigh as an Eilean-Sgiathanach agus thòisich e air cruinneachadh a chuid daoine féin.

Air an aon-latha-diag de mhìos dheireannach an t-Sàmhraidh, ghluais Tearlach bho thaigh Bhòrghadail, gu taigh Cheann-Loch-Mùideart a bha ma ma thuaiream seachd mìl’ a dh’ uidhe á Bòrghadal dh’ fhan e’ an sin gus an t-ochdamh latha diag, agus an sin chaidh e ann am bàta gu taigh Ghlinn-Ealadail, àite còmhnaidh uachdarain eil de Chlann-Dòmhuill, ri taobh Loch-Seile. Dh-fhàg e Gleann-Ealadail air an ath mhadainn le coig thar fhichead fear ann an trì bàtaichean, agus chaidh iad air tìr air taobh sear Loch-Seile faisg air an àit’ anns an, robh e gu shuaicheantas a thogail.

Bha nam Fineachean a nis a’ cruinneachadh gu brăs as gach taobh, agus chìte prasganan dhaoine fo’armachd a tional as gach àird, a’ gearradh aithghearra-talmhainn thar mhonaidhean, a’s bhealaichean gu Gleann-Fionain, ma aon uair sa’ mhadainn rainig Tearlach féin agus a cuid uaislean an Gleann. Thuit a mhisneach gu làr, cha d’fhuair e roimhe ach ma thuaiream ceud fear-feachda agus na h-urraid de mhnathan sa’ chlann a chruinnich gu sealladh dheth a mhòrachd fhaicinn. Fa-dheoigh, ma uair an deigh mheadhon latha chualas creagan dà-thaobh a Ghlinne, a co-fhreagairt do sgăl nam feadan, agus do thòrman nan dŏs; agus m’a chairteal na h-uarach chunncas a tighinn thar fàireadh, bho sheachd gu ochd ceud Cam-Shronach na’n làn àrmachd agus nan deiseachan ballabhreac, deich pìobairean fichead a’ cluich “Cruinneachadh nan Cam-Shronach” agus dà fhichead fear dheth an àrm-dhearg, a cheap iad m’an ’Chorpaich aca gan

---

[34] iomain rompa gu siùbhlach a nuas am bruthach gus na stad iad air réidhlean a ghlinne fa-chomhair Thearlaich.

Be’n t-ăite thagh iad a chum an t-suaicheantais a thogail ri crann, uchdan beag a th’ann am meadhon a Ghlinne; dh’eirich Diùc Abhall na sheasamh air an uchdan so, agus dithis dhaoine ’cumail taice ris, oir bha e fann le euslaint’; sgaoil e sin ri gaoith nam beann a “bhratach sholais” a b’ann an ùin’ ghearr gu uamhas agus truaighe a sgaoileadh feadh ghleanntaichean sìochail na h-Alba. Bha bhratach mhòr àluinn so air a deanamh de shioda dearg agus ball geal sròil na meadhon, air an robh dealbh crùn rìgh agus ciste-laidhe; chuir na Gàël fàilt’ air a bhrataich so le sgal cheud seannsair; a’s chrathadh mhìle bonaid, a’s caithream mhòr éibhneis. Thòisich Diùc Abhall an sin ri innse an t-aobhar mu’n do thogadh a’ bhratach; agus mu’n do chruinnich na treun-laoich. —Thuirt e gun tàinig Prionnsa Tearlach a nall le òrdugh athar, Rìgh Seumas, a thogail a shuaicheantas rìoghail ri crann; a chum a dhlighe air rìoghachd a shinnsir a dhainneachadh, agus a thàirge mathanas do gach neach a rinn roimhe so âr-a- mach, no tuath-shreup na aghaidh; nan druidheadh iad a nise ri mheirghe, agus an àirm a thogail na aobhar, a chum a chrùin a thoirt a dh’ aindeoin fir Shasuinn, agus saorsa chosnadh do dh-Alba. An deigh do’n Diùc an sgùilm so a labhairt; chaidh a bhratach a ghiùlain far an robh Tearlach na sheasamh, agus leth-cheud Cam-Shrònach mar ghèard oirre.

An ceam da uair an deigh sin, thainig Mac-Dhòmhnuill na Ceapach le trì cheud Abrach nan ceann. Tacan an deigh sin thainig prăsgan de Shiol-Leòid: agus chàmpaich air an òidhche sin féin ann an Gleann-Fionain, ma thuaiream dà-cheud-diag fear.