---

[214]

CAIBIDIL XXX.

ALABHAN THEARLAICH AIR TÌR-MÓR.

AN deigh dhaibh òidhche gharbh, stoirmeil, a chur seachad, chaidh iad air tìr sa’ mhadainn air a’ chùigeamh latha de mhìos dheireannach an t-sàmhraidh ann an àite do’n goirear a Mhalach-bheag air taobh deas Loch-Neamhais. Air dhaibh a chluinntinn gu’n robh an dùthaich air air a cuartachadh le nàimhdean; dh’ fhan iad sa’ Mhalaich-bhig fad thrì latha. Air a’ cheathramh latha chaidh Mac-Ionmhuinn an t-Sratha féin agus fear de’n sgioba dh’ fheuchainn am amaiseadh iad air uaimh anns an deanadh am Prionns’ fhalach, agus chaidh am Prionnsa féin, Mr Iain Mac-Ionmhuinn, agus an triùir eile de’n sgioba air sàile gu ceann shuas an locha. Air dhaibh a bhi ’g iomradh tiomal air sròin rudha beag a bha rompa, bhuail iad an cuid ràmh air bàta ’bha ceangailte ri creig, agus chunnaic iad cùigear dhaoine le croisean dearga ’nam bonaidean ’nan seasamh air tìr beagan os-ceann a bhàta. Dh’ fheòraich na daoine dhiu “cia ás a thainig iad, agus c’àite bha iad a’ dol?” Thubhairt gu’n “tàinig a Sléibhte, agus gu’n robh iad a’ dol do’n choille air toir fiodh tarsuinn, no crannalach bàta.” Air cluinntinn sin do luchd nan croisean, dh’ iarr iad orra “a thighinn gu tìr air ball air neo nach bu shaoghal daibh “ach na bh’eadar

---

[215] clach a’s òrd,” air dhaibh fhaicinn nach tug fìr an t-Srath feairt orr’ leum iad ’nam bata féin agus thoisich iad air cruaidh iomradh a chum an glacadh. ’Nuair a dhluthaich luchd-nan croisean dearga orra, bha’m Prionnsa air son leum ás a bhàta gu tìr, ach cha do leig Mr Iain Mac-Ionmhuinn leis sin a dheanamh, ach dh’iarr e air an sgioba an cuid gunnaidhean a bhi deas gu losgadh, agus a bhi cinnteach gu’n deanadh iad deagh chùimse, na’m be agus gu’n tigeadh na croisean dearga mò is teann orr’, “oir,” ars esan “tha mi cuir romham, ma nochdas iad a’ mhi-mhodh is lugha dhuinn nach téid duine dhiù air an ais a dh’ aithriseas an sgeul.” Tacan an deigh sin dhlŭthaich iad ri àite de ’n fhearann, a bh’ air a chòmhdachadh le coille bho shliabh gu tràigh. Thuirt Mr Mac-Ionmhuinn ris a’ Phrionnsa gu’m faodadh iad dol air tìr sa’n ionad sin, “oir,” ars esan “aon uair is gu’m faigh sinn a steach a measg na coille, faodaidh na croisean dearga bhi gabhail mu’m buinn oir neo bheir sinne greadan orra bho chul nan craobh.” Ach cha dh’ fhan luchd nan croisean ris a’ sin, cho luath sa’ fhuair am Prionnsa agus a chuid daoine ’measg nam preas, phill na nàimhdean an taobh ás an tàinig iad.

Chaidil am Prionnsa ma thrì uairean air mulach na h-uchdaich, ann am fusgadh an doire: ’nuair a dhùisg e chaidh e-féin agus an sgioba do’n bhàta, agus chaidh iad tarsuinn an loch gu eilean beag a bha fagus do thaigh Mhic-Dhòmhnuill Sgotais. Dh’ fhan Tearlach anns an eilean so, ’nuair a chaidh Mr Iain Mac-Ionmhuinn a null do Sgotais far an robh seanna Mhac- ’Ic-Ailein ’na thaigheadas sàmhraidh. Thuirt Mr Mac-Ionmhuinn ri Mac- ’Ic-Ailein, gu’n robh am Prionnsa nis ’na nàbachd ann a mòr theanndachd, agus gu’n robh lăn-dòchas aige

---

[216] ri dion fhaotainn air a sgàth-san ’na airc. Ged’ nochd Mac- ’Ic-Ailein caoimhneas do Thearlach ann an Uidhist, cha robh e ’nise, air son urrad a’s fhaicinn. Faodaidh sinn a bhaireileachadh co-dhiŭ gur e mar chunnaic e bhi geur-leanmhuinn nan daoin’ -uaisle a nochd caoimhneas da roimhe sin, bu choireach ri iargaltas aig an àm so; bha e glè fhuair ri Mac-Ionmhuinn na chonaltradh, agus thuirt e nach robh dôigh sam bith aige-san air fhalach no dhion agus gu’m be a chomhairle dhìleas-sa dha, e philleadh air ais an taobh ás an tàinig e, agus e-féin fhalach ann an Ròna! eilean beag anns bu ghann a gheibheadh e aon tràth bìdh ’san ăm sin. Air cluinntinn sin do Mr Mac-Ionmhuinn, ghabh e chead de Mhac- ’Ic-Ailein le mòr fheirg air son a mhi-fhiùghantais; agus air dha a chùis aithris do Thèarlach, labhair an dìbearach rìoghail mar so:— “Cha’n eil comas air a Mhaighstir ’Ic-Ionmhuinn, tha sinn a nis’ a’ faicinn gu’m feum sinn deanamh air air son féin, an rathad a’s fearr a dh’ fhaodas sinn.

Chaidh iad ás an sin thar an loch gu Malach, far an tainig iad air tìr an tùs, agus choinnich Mac-Ionmhuinn an t-Srath’ agus am fear eile de’n sgiob’ iad anns an àite sin. Ghluais iad ás an sin gu taigh Mhic-Dhòmhhuill Mhoroir ^{[Mòr-thir. ]} (a bha m’a sheachd mìle bho Mhalaich) taigh beag geal a bh’air a thogail air bruachan Loch-Morair. Air an t-slighe d’a ionnsaidh thainig iad gu bothan àiridh far an d’fhuair iad doch bhaine, nì air an robh iad glè fheumach sam àm, fhuair iad ann an sin mar an ciadna buachaille a rinn an t-iùl daibh gu ruige taigh Mhoroir. M’a ghlasadh an latha rainig iad Moroir, ach cha robh aca de ’n taigh ach an làrach lòm; bha e air a losgadh gu làr leis na saighdearan dearga, a chionn

---

[217] gu’n d’éirich fear Mhoroir féin san àr-a- mach. ’Nuair a shoilleirich an latha chunnaic iad am bothan anns an robh fear Mhoroir ^{[Mòr-thir. ]} agus a theaghlach a chòmhnaidh, chaidh iad da ionnsaidh agus cho luath sa chunnaic bean Mhoroir ^{[Puithar do Loch-iall. ]} am Prionnsa thoisich i air gul, air son a chruaidh-chàis, eadhon, ged a bha i-féin cho ainniseach, le mar chreach na saighdearan am baile, air chor is nach robh aice do theachd-an-tìr ’na fàrdaich a chuireadh i an làthair nan uaislean agus a’ Phrionns,’ ach mìos de dh’iasg geal fuar, ni a dh’ith na h-aodhean gu toilichte gu’n aon mhìr arain leis. ’Nuair a chaisg iad an arcas, threoraich fear Mhoroir am Prionns agus a chàirdean gu uaimh anns ’na chaidil iad ré dheich uairean gun dùsgadh. Co-dhiŭ, dhiult fear Mhoroir tuilleadh cùraim a ghabhail do’n Phrionns, air an aobhar sin cha dh’fhan e-fein no chàirdean ni b’ fhaid’ air a sgàth.

Dhealach Mac-Ionmhuinn an t-Sratha ris a’ Phrionns’ ann an so, agus phill e-fein agus an sgioba dhachaigh, a fagail Mr Iain Mhic-Ionmhuinn ’na aonar maille ri mhòrachd a chum a threòrachadh tro na Garbh-chrìochan. M’a mheadhon òidhche, thog Mr Mac-Ionmhuinn agus am Prionns orra thar a mhonaidh gu Arasaig, agus ma bhial an latha, rainig iad taigh Aonghais Mhic-Dhòmhnuill Bhòrghadail, a cheud fhardach anns na chuir am Prionnsa suas an deigh dha thighinn air tìr an Albainn. Rinn fear Bhòrghadail aighear mòr ri Tearlach, agus thuirt e ris gu’m faigheadh e ionad fhalaich dha anns nach faigheadh na bha dh’ fheachd aig Rìgh Deòrsa gu léir a mach e. Dhealaich Mr Iain Mac-Ionmhuinn ris a’ Phrionns’ ann an so, agus air dha a bhì gabhail

---

[218] an aisig do’n Eilean-Sgiathanach chaidh a ghlacadh agus a chur air bòrd long-chogaidh gu ruige Lunnainn.

Chùm Aonghas Dòmhnullach Bhòrghadail am Prionnsa an am falach fad thrì latha ann am bùthaig bharraich anns a’ choille dlù dha. Chual’ iad an sin gu’n robh an tòir air tighinn air a luirg cho fad ri Moroir, agus mheasadh iomchaidh, gu’m bu chòir dha gluasad as a sin gu ionad a b’uaighnich’ a bha ma thuaram cheitheir mìle n’a b’ fhaide air falbh a meag nan creag aig a mhuir siar air Bòrghadal, ann an sin thogadh bothan fàil agus taobh an fheòir a mach, air chor is gu’n saoileadh duine nach faca bhi ga thogail, nach robh ann ach toman gòrm do dh’obair nàduir. Thainig an long chogaidh a ghlac Mr Iain Mac-Ionmhuinn a steach do Loch-nan-uamh, agus dh’ fhan i trì latha ’na laidhe air a h-acair ma choinneamh a bhothain so anns an robh Tearlach a chòmhnaidh, gun urrad as aon sùil a thoirt an taobh a bha e!

Chuala Tearlach a nise gu’n robh a nàimhdean air iathadh mu’n cuairt dha, agus mheasadh nach biodh e iomchaidh dha fantainn n’a b’ fhaide ma Loch-nan-uamh, air an aobhar sin ghluais e féin, fear Ghlinn-Ealadail agus Iain a bhràthair, agus Iain Mac Fhir Bhòrghadail; ma mheadhon latha bha iad air ard a mhulaich ris an canair Sgorra-beag am braidhe Arasaig; ann an so ghabh iad biadh a’s leag iad an anail. Ghluais iad as a sin agus rainig iad mulach Fhriogh-Bheinn. Cha robh iad fad ann an sin ’nuair a thainig teachdaire dh’innse dhaibh gun robh ciad fear-feachda de Chaim-beulaich Earraghàël a’dìreadh ri taobh na beinne air an robh iad ’nan seasamh. Cha dh’fhan iad an so n’a b’ fhaide, Ma mheadhon òidhche air

---

[219] dhaibh a bhi gabhail tro ghlacaig eadar dà chnoc, chunnaic iad duine tighinn le leathad ’nan còmhdhail; thug Tearlach agus na fir eile ceum a bharr an rathaid, agus chaidh Fear-Ghlinne-Ealadail an coineamh an duine, a dh’ fhiosrachadh co dhiù bu nàmh no caraid’ a bh’ann. Ach co a bha’n so ach an seanna charaide dìleas, Dômhnull Cam-Shròn Ghlinne-Peighinn, an duine a thug a chiad chuid òidhche do Thearlach an deigh blàr Chuil-Fheodair. ’Nuair a dh’ fhàg Dòmhnull Cam-Shron an taigh thug e leis lipidh mine agus ma thuaram pund de dh-ìm, air son biadh dìreabh, agus rè cheithir latha cha robh de bhiadh aig a’ Phrionns’ agus aig a dhaoine ach an graine crion nine agus an crioman beag ioma!

Threŏraich Dòmhnull Cam-Shròn iad gu seòlta feadh nam beann, agus air dhaibh a bhi coiseachd rè na h-òidhche rainig iad ma ghlasadh na maidhe, (air a cheathramh latha fichead de mhìos dheireannach an t-Samhraidh) mulach beinne os-ceann Loch-Arcaig, ris an canair Màm-nan-Calum, àrd dheth am faiceadh iad gluasad nan nàimhdean fad mhìle dh’uidhe mu’n cuairt daibh. Bha fios aig a Cham-Shronach gu’n deach Mam-nan-Calum a rannsachadh leis an luchd-tòire, air an latha roimhe sin, air an aobhar sin bha fios aige nach rachadh a rannsachadh a rithist gu ceann latha no dhà, uime sin leis siad iad féin sìos gu fois agus chaidil iad. Air dhaibh dùsgadh thog iad orra, agus rainig iad (air a chùigeamh latha deug de’n mhìos) Coire-nan-Gall, ma chrìochan chnòdeirt agus Loch-Arcaig, rè an astair sin cha robh aig a’ Phrionns’ agus aig uaislean de bhiadh ach ùlag á poca mine Dhòmhnuill Cham-Shroin, ni leis an d’ith iad sgonn de’n ìm!

---

[220]

Fad dà latha ’s òidhche, bha Tearlach agus a luchd-leanmhuinn air fàrsan a measg nam beann a ta nan laidhe eadar ceann Loch-Uthairn agus Loch-Seile. Ma òidhche chitheadh iad lasair nan t’innteannan a bha freiceadanan an luchd-tòireachd a cumail suas, a chum iad féin a gharadh.

Mheasad a nis iomchaidh gu’m bu chòir Coire-nan-Gall fhàgail agus a dhol gu àite diamhair a bha’n aodann cnuic aig ceann shuas Loch-an-ăidh, a bha ma thuaram dà mhìle air falbh bho gach àit anns an robh na nàimhdean ’nan laidhe. Anns san iond so dh’ fhaodadh iad a chuid eile de’n fheasgar a chaitheamh gu’n chunnard gu’n chùram, agus air dhaibh a ruidhinn ghabh iad clò goirid cadail. ’Nuair a dhŭisg iad chaidh Dòmhnull Cam-Shron agus bràthair fhir-Ghlinn-Aladail a chur air falbh gu àiridh a bha fagus daibh a dh’ iarraidh bìdh agus dh’ fhan Fear Ghlinn-Aladail agus an Dòmhnullach eile ri faire thar a’ Phrionns’ a bha fathast gun dùsgadh.

Cha do phill iad air an ais gu cromadh na gréine gun dad ac’ air-son an turais ach dà mhùlachag bheag chàise, cha robh tuilleadh, mo thruaidhe, ri fhaotainn far an robh iad a’ sirreadh! Cha robh an càise ach na bhiadh ro thioram, agus a bhrì nach robh aca dheth ach beagan, agus gun fhios aca c’àite ’m faigheadh iad tuilleadh ’nuair a theirgeadh e, cha robh iad a gabhail ach ro-bheag dheth aig gach trà.

Chunnaic iad a nis’ an tòir a’ dlùthachadh orra, agus laidh iad sìos far an robh iad gu ciaradh na h-òidhche, an sin ghluais iad le deagh astar gu ruige beinn chăs do’n ainm Druim-a- Chòis. Air dhaibh a bhi dìreadh na beinne thainig sgioradh an car Thearlaich a theab crìoch

---

[221] a chuir air a thuras sgìth. Bha’n òidhche ro dhorcha, agus an rathad ro chăs, agus chaidh na daoine ann an reang as deigh a chéile, agus Dòmhnull Cam-Shron air an toiseach, am Prionns’ as a dheigh, Fear-Ghlinn-Aladail an deighe a’ Phrionnsa, agus da Iain Dhòmhnullach as deigh Fhir-Ghlinn-Aladail. Air dhaibh a bhi dol seachad air droch cheum leacaich air bial creige shleamhnaich Tearladh agus chaidh e dheth a chasan, ach gu sealbhach rug Dŏmhnull Cam-Shron air a làimh dheis agus Fear-Ghlinn-Aladail air an làimh chlì, agus chaidh ac’ air a thogail suas air a chas-cheum, ged theab iad a bhi ’nan triùir “sios le bruthach gu’n dìreadh.” ’Nuair a rainig iad mulach na beinne, chunnaic iad solus aon de chàmpachan an nàmhaid romp’ air an t-slige a bha duil ac’ a ghabhail, bha iad mar sin air an iathadh rompa ’nan deigh agus air gach taobh! Shònraich iad co-dhiù dol air an aghaidh a dh’ain-deoin gach gabhaidh, agus chaidh iad cho faisg air cunnard is gu’n robh iad a cluinntinn na cainnt’ a bha na nàimhdean a’ labhairt ri chéile. Dh’ fhélaidh iad suas ri aodann an ath chnuic, agus dheth an uchd sin chunnaic iad teine Càimp eile ’na laidhe rompa dìreach air an t-slighe a bha iad a dol a ghabhail, ach bha iad a cuir rompa an ionnsaidh a thoirt air a dhol seachad an so mar an ceudna.

Dh’ fhan iad air an uchdan gus an robh e ma dha uair sa mhadainn, agus bha lasair theine nan càmp a’ fannachadh, mar a bha solus éibhinn an latha a deallradh, agus a’ ghrian ag éiridh, agus an sin phill gach luchd-freiceadain gu’n càmpachan a thaobh le solus an latha gu’n gabhadh iad sûl-bheachd air feagh gach àite mu’n tiomcheall. A nise bha eadar dà chàmpa nan nàmhaid amar uillt a chladhaich tuil a’ gheamhraidh

---

[222] tro aodainn sgàrnaich (no mar their cuid sgàrdan) ach bha e nise tioram le tart an t-sàmhraidh, anns a’ chlais so shònraich na laoich chruadalach an ionnsaidh thoirt air teicheadh bho nàimhdean cìorcach, agus dhìrich iad suas air a màgan ann an leabaidh an uillt agus cha b’ fhada gus an robh iad á fradharc an eas-caraid.

An deigh dhaibh coiseach ma dhà mhìle thainig iad gu Coire-Choradail air taobh Ghlinn-Eilge de Cheann-Loch-Uthairn, agus air dhaibh tuiteam air glacaig uaigneich, ann an sinn rinn iad suidhe, agus “ghabh iad beagan de’n bheagan bìdh a bha aca. Ghabh am Prionns féin sliseag de’n mhùlachaig chàise agus sgaoil e min chorc’ air a h-uachdar, biadh, air leis, a bha cho taitneach ri aon aran finealta crineachd a dh-ith e riabh air a chòmhdachadh le mil! An deigh dha an greim sin ithe, dh’òl e deoch as a chaochan agus leag se e-féin ’na shìneadh air an àilean ghòrm agus chaidil e. Chaith iad an ath latha anns a’ ghlacaig so gun bhiadh gun teine gun fhàrdaich.

Air madainn an ath latha chual iad gu’n robh an t-àite so de’n dùthaich gu bhi air a chuartachadh le luchd-tòrachd, uime sin thog iad orra n’a b’fhaide gu tuath, agus m’a thrì uairean sa’ mhadainn, (air an t-sheachdamh latha fichead de’n mhìos) rainig iad Gleann-Seile ann an Ceann-tàile. Bha nis’an cuid bìdh air teirigeachadh, chaidh dithis de’n phàirti air tì bìdh a cheannach agus an dithis eile a dh’fheuch am faigheadh iad gille dheanadh an treòrachadh thar nam monaidhean gu ruige Poll-Iù, far an cual iad a bha dà long chogaidh Fhràngach ’nan laidhe, a thainig a los Tearlach a ghiùlan á Alba gu ruig an rìoghachd sin. Cheannaich

---

[223] a chiad dithis biadh bho thuathanach ann an Gleann-Seile da’m b’ainm Gillecriosd Mac-Rath, ach dh’fharlaich air an dithis eile gill’ fhaotainn a threòraicheadh iad gu Poll-Iù, a thaobh cuideachdan dheth an arm-dhearg a bhi feagh gach àite de’n dùthaich, bho Chille-Chùimean gu port an t-Sròim.

Thainig a phàirti bheag so aon uair eile an ceann a chéile, an deigh thighinn tro iomadh gàbhadh, oir cha bu lugha na trì cuideachdan dheth an arm dhearg a chunnaic iad air an turas do’n Ghleann. ’Nuair a shuidh iad gu biadh ann an glaic uaignaich chunnaic iad duine tighinn le leathad ’nan dàil ’na dheann ’s cha b’fhada gus na sheas e’n taice riu a’s anail ’na uchd. Dh-aithnich fear Ghlinn-Aladail an duine, fear do Dhòmhnullaich Ghlinne-Garaidh a bh’ann; bha e maille riu ann an cogadh Thearlach anns gach blàr a chuir iad, agus bha e na dhiùlach tapaidh, ged a b’eiginn da teicheadh á dhùthaich féin le eagal nan saighdearan dearga a bha’n tòir air a bheatha, agus a bha an deigh athair a mharbhadh an latha roimhe sin. Chuir iad muinntearas air an duine so gu bhi na cheann-iùil daibh air feadh nan dùthchan ma thuath agus phill Dòmhnull Cam-Shron dachaigh gu Dùthaich Loch-Iall.