---

[224]

CAIBIDIL XXXI.

TEARLACH FO THEARMUNN CHEATHAIRNEACH GHLINNE-MOIREASTON.

’NUAIR a thainig a’ mhadainn, thuirt an duin’ a’ Ghleanna-Garadh gu’m b’eol da prasgan fhògarach a bha chòmhnaidh fagus do’n àit’ anns an robh iad ’nan seasamh agus ’nan gabhadh iad os làimh an aire ’thoirt air Tearlach, gu’n cumadh iad tearainnt’ e ge b’oil le feachd rìgh Seòras. B’iad so seachdnar cheathairneach ainmeil Ghlinne-Moireaston. Bha iad maille ri Tearlach féin anns gach blàr a thug e; agus an deigh latha chuil-Fhodair chunnaic iad na bh’aca de spréigh air an giùlan air falbh mar chreich do’n nàmhaid; chunnaic iad cuid de’n càirdean d’a mort leis an àrm-dhearg mar bhiastan nimhe, agus cuid eile dhiu d’an giùlan air falbh, mar thràillean gu deireadh an laithean a chaitheamh, ann an daŏrsa measg choigreach gun treòcair ann an tìr chéin. Chunnaic iad an athraichean mar chuspairean àbhachd ro ghunnaidhean nan Gall, am màthraichean agus am peathraichean agus an cuid ban a’ bàsachadh a chin bìdh, agus an leanbanan a chin baine, agus aitribhean còmhnaidh an sinnsir ga’n losgadh gu làr! Leis gach nì dhiu sud bha’n cridheachan

---

[225] air an cruadhachadh an aghaidh an Diùc, agus an inntinnean air glacadh misnich, air chor ’s gu’n cheangail siad iad-féin ann an cùmhnanta agus thug iad bòidean air an cuid biodag nach dealaicheadh iad ri chéile agus nach géileadh iad do’n rìgh cho fad sa bhiodh boinne de ’n fhuil blàth ’nan cuislean, agus nach dealaicheadh iad r’a ’n cuid àrm cho fad sa’ bhiodh an deò nan cré. Bha iad seachdnar an’ àireamh: —Pàdruig Grannd, (tuathanach ris an canadh muinntir na dùthcha “Pàdruig dubh a Chrasgaidh, ”) Iain Dòmhnullach, Alasdair Dòmhnullach, Griogair Mac-Ghriogair, (agus triùir bhràithrean) Alasdair, Dòmhnull, agus Uisdean Siosal; ach air do’n Phrionnsa thighinn còladh riu thainig fear eile na’n ceann da’m b’ainm Uisdean Mac-Mhaolain, chaidh esan fo na bòidean mar chaidh càch. Bha na ceathairneich so a gabhail còmhnaidh ann an uaimhean nam beann a’ creach agus a’ màrbhadh gach duine chitheadh iad a bhuineadh do’n àirm-dhearg, agus bu tric a phill iad na creachan a bha muinntir an Diùc a’ togail bho shluagh eile na dùthcha.

A thaobh gur ann fo thearmunn nan gaisgeach so a bha Tearlach a nise gu dhol; mu’n téid mi ni’s faid air m’aighaidh ann an eachdraidh a mhòrachd rìoghail, aithriseam cuid de ghniomhan euchdach nan Gaisgeach. M’a fhichead latha an deigh blàr chuil-Fhodair, bha seachdnar shaighdearan dearga air thuras á Cille-Chuimein gu Gleann-Eilge. Bha dà each aca so a’ giùlan chliabh làn de dh’aran crionachd agus de dh-fhion. Thachair na saighdearan so ri ceathrar de cheathairneich Ghlinne-Moireaston ann an àite garbh dlù do’n t-slighe, agus gun fhacal a ràdh loisg iad an ceitheir urchraichean còmhladh, agus thuit dithis de na saighdearan

---

[226] gu’n éiridh tuilleadh. Ghlac maoim an cùignear eile, agus thug iad am buinn as a’ fagail nan each, agus nan sac ’nan deigh. Thiodhlaic na ceathairneich an dìthis mharbha, leig iad na h-eich fa-sgaoil, agus ghiùlain iad na cléibh arain a’s fhiona a chum na h-uaimhe ’m braigh’ a’ Ghlinne. An ceann da latha an deigh sin, thachair iad ni Rob Grannd duine ’mhuinntir Shrath-Spé, a bha dol mu’n cuairt a bhrath cho liugha sa’ chitheadh e, dheth na Gàëil a dh-éirich le Tearlach. Thilg iad esan mar an ceudna, sgar iad a cheann bho chŏrp agus cheangail iad e le gad seilich ri craoibh chaothrain os-ceann an rathaid mhòir ann an Gleann-Moireaston, mar shùlachan do gach luchd dò-bheirt eile de’n t-seòrsa sin a ghabhadh an t-slighe.

An ceann cheithir latha an deigh so thachair iad ri buachaille a dh’innis dhaibh gu’n tug na saighdearan dearga an croth air falbh bho bhrathar athar Phàdruig Ghrannd, gu’n thachair iad risan air iomain gu Gleann-Eilge, agus gu’n robh iad mu’n ăm fagus do Chnoc-Lundaidh. Cha bu luaithe chuala na ceathairneich so na dh’fhalbh iad nan seiseir air an tòir, agus cha do stad iad gus an deach iad air thoiseach air na saighdearan (a bha ma dheich duine fichead an àireamh agus dithis oifigeach) ann an ionad de’n rachad a bh’air a ghearradh tro phreasan a’s gharbhlach, sheas na ceathairneich os an ceann air a bhruthaich, agus loisg iad làd nan seachd gunna sios air na saighdearan, a ghabh a leithid a’ dh’uabhas is gu’n theich iad air falbh le’m beatha gun sealtainn aon uair as an deigh gus an d’ràinig iad Cille-Cheumein, a’ fagail each air an robh dà chliabh làn arain-chrithneach a’s feòla, uisge-beatha, branndaidh, siùcar, agus pailteas tombaca! ’Nuair a thiodhlaic

---

[227] na ceathairneich na bha marbh do na saighdearan, chaidh cùignear dhachaigh leis a’ chroth, agus an dithis eile leis na cléibh a bh’air an each, ni air an robh iad glè shòghar fad ioma latha.

Bha’m Prionnsa nise ro dheonach dol a chomhnaidh maile ris na ceathairneich so, n’am b’e is gu’m biodh iad air son da dhol ann; air an aobhar sin dh’fhalbh bràthair Fhir Ghlinn-Aladail, agus an duine mhuinntir Ghlinne-Garaidh ma thrì uairean sa’ mhadainn, (air an naoidheamh latha fichead de’n mhìos,) do’m bheinn anns an robh iad a chòmhnaidh. Air dhaibh na ceathairneich fhaotainn, thuirt bràthair Fhir Ghlinn-Aladail riu, gun robh Tighearn’ òg Chlainn-Raonaill air fògar fagus do’n àite, agus gu’n robh e air son fasgath agus dìon fhaotainn uapa-san, nan deònaicheadh iad sin a thoirt dha. Thuirt na ceathairneich fhiùghantach gu’n deònaicheadh iad le’n uile chridhe, esan a thighinn agus gu’n nochadh iadsan dha gach caoimhneas a bha ’nan comas, agus chur iad fios da ionnsaidh e thoirt coinneamh dhaibh ann an uamhaig Choire-ghŏth ’am Bruthaichean Ghlinne-Moireaston aig uair shònraichte, agus gu’n gabhadh iad cùram dheth. Thog am Prionns’ agus a luchd-leanmhuinn orra agus rainig iad Coire-ghlŏth air a’ cheart uair a gheall iad. Cha robh mu’n àm anns an uaimh dhe na ceathairneich ach an dithis, an Dhòmhnullach agus Alasdair Siseal. Chaidh fear Ghlinn-Aladail a steachd do’n uaimh agus thuirt e riu, gu’n robh Tighearna Chloinn-Raonaill aig an dorus; ach cha bu luaithe a chunnaic iad an duine a bhasa ’g innise dhaibh bu Thighearna Chloinn-Raonaill, na bhuail iad am basan le aighear, agus ghlaodh iad:— “Am Prionns’! Am Prionns’! a bheatha do Choire-

---

[228] ghŏth.” Dh’aithnich iad Tearlach a’ cheud sùil a thug iad air aghaidh agus thug iad e-féin agus a luchd-leanmhuinn gu léir a staigh do’n uaimh chuir iad biadh a’s deoch fa’n comhair, cha b’fhad an deigh sin gus an tàinig an ceathrar eile de na gaisgeich le feòl a’s sithinn am pailteas: ’nuair a chunnaic iad so am Prionnsa cha b’iad bu lugha gàirdeachas na’n còmpaneich, Agus thug iad air an òidhche sin féin nan seachdnar am bòidean air an cuid biodag ann an làthair nan uaislean:— “Gu’m biodh iad dìleas gu bàs, agus nach innseadh iad do dhuine, no mhnaoi, no phàiste, gu’n robh am Prionnsa maille riu gu ceann latha ’s bliadhna. ”^{[B’amhail mar bh’fior, bha’m Prionns’ bliadhna anns an Fhràing mu’n do ruith an sgeula feagh na dùthcha. ]} A nise dhealaich na h-uaislean gu léir ri Tearlach ann an so ach Fear-Ghlinn-Aladail na aonar; mheasadh gu’m b’fheumail dhasan fantainn mar eadar-theangair, eadar am Prionns’ agus na ceathairneich: oir cha robh aig a mhŏrachd rìoghail ach droch Ghàelig, agus cha robh aig na gaisgeich ach bristidhean Beurla. Cha d’fhan iad ann an Coirre-Ghŏth an deigh do’n Phrionnsa thighinn còmhladh riu ach trì òidhche. Air an treas latha do chiad mhìos an fhoghair, chaidh iad gu uamh a’ Choire-Riabhaich a bha ma astar dhà mhìle bho Choirre-ghŏth. Air feasgar an t-seachdamh latha de’n mhìos, ghabh iad thar a mhonaidh gu Srath-Ghlais, fhuair iad ann am braigh’ an t-Sratha bothan-àiridh falamh, bheothaich iad teine agus rinn iad leabaidh luachrach do Thearlach anns ’na chaidil e gu trom gu ochd uairean sa’ mhadainn. ’Nuair a dh’eiridh iad gu léir ’sa gabh iad am biadh maidne, chaidh fear de na gaisgeich a chur air theachdaireachd gu Poll-Iù a

---

[229] dh’fheuchainn an robh an dà long Fhràngach fathast ga fheitheamh; thuirt iad ris an teachdaire so mu’n dh’fhalbh e gu’n faigheadh e iad air chinn da pilltinn air ais, air mulach Beinn-Eacharain. Moch air madainn (an naoldheamh latha de’n mhìos) thog Tearlach agus a phàirtidh orra gu tuath, agus thainig iad an òidhche sin gu bothan àiridh eile, far na leag iad an anail car ùine bhig. Mu dhà uair sa’ mhadainn (an deicheamh latha) thriall iad n’a b’fhaid’ air an aghaidh, agus bha iad ma fheasgar ann an Gleann-Canaich far an d’fan iad gus na dhorchaich an òidhche. An sin chaidh iad gu taigh tuathanaich far an d’fhuair a’ phàirtidh gu léir deagh aoidheachd. Mu dha uair sa’ mhadainn dh’éirich iad agus dhìrich iad a’ monadh gus an d’ràinig iad mar gheall iad do’n teachdaire, mulach Beinn-Eacharain air taobh tuath Ghlinne-Canaich; ma thuaiream dà fhichead mìle bho Pholl-Iù. Dh’fhan iad ann an taigh-frìthe Beinn-Eacharain, ged nach robh ann ach bothan beag, suarach, fad dhà latha; gus an tigeadh an teachdaire chaidh gu tuath air ais. Mu shia uairean sa’n fheasgar (air an treas latha deug) thainig e le fios gu’n tainig dà long Fhràngach a steach do Loch-Iù a los am Prionns’ a thoirt tharais, ach a thaobh nach do dh’amais iad air gu’n robh iad a nis iar falbh, gu’n chuir iad ceathrar de’n sgiob’ air tìr, agus gu’n deach triùir a dh’amharc a mach air a son do Dhùthaich Loch-Iall, agus nach tainig iad riamh air an ais, agus gu’n sheòl an luingeas as an aonais.^{[Thainig na longan so a steach do Chaolas Eilean-Iù ma mheadhon an t-sàmhraidh, chuir iad ceithrear oifigheach gu tìr, chaidh dithis diu so tarsuinn air na monaidhean gu Cnòideart, ghabh an dithis eile an rathad mòr gu Cille-Chuimean agus chaidh an glacadh leis na saighdearan dearga; agus fear aca d’am b’ainm Pàdruig Gearr-Fhalt, (Fitzgerald) a chrochadh ann an Inbher-Lòchaidh. Fhuair an dithis eile a ghabh rathad Chnòideart air falbh do’n Fhràing maille ris a’ Phrionnsa féin. ]}

---

[230]

Chunnaic iad a nise nach robh buannachd sa’m bith dhaibh a dhol na b’fhaide gu tuath; agus phill iad air an ais air uisge-Chanaich air an fheasgar sin féin, (an treas latha deug,) agus ma dhà uair sa mhadainn bha iad ann am Fàs-na-Coill ann an Srath-Ghlais: fhuair iad gabhail riu ann an so gu fiùghantach, fiall, ann an taigh Iain Shiseil, tuathanach cothromach, a bha mach le Sisealaich eile na dùthca sin ann an cogadh Thearlaich féin latha Chuil-Fhodair.

Air madainn an t-sheachdamh latha diag thog iad orra, ghabh iad an t-ath-ghoirid, agus bha iad aig Bruthaichean Ghlinne-Moireaston mu dheich uairean ro mheadhon-latha. Chuir iad a’ chuid a bha rompa de’n latha sin seachad air mulach a’ bhearaidh, agus m’u òidhche chaidh iad astar mìle air an aghaidh; agus ghabh iad fasgath ann am bothan àiridh gus an tigeadh an latha. Cha robh nise dad aca a dh itheadh iad, agus chaidh Pàdruig Grannd agus Alasdair Siseal a chur sìos gu srath na dùthcha a dh’fheuch am faigheadh iad biadh r’a cheannach. ’Nuair a theirinn iad le leathad, co thachradh riu ach Granndach Ghlinne-Moireaston, labhair an duin’ -uasal sin riu ma so:— “C’ àit’ ’fhearamh am beil sibh a chòmhnaidh anns na h-amannan truagha so, ’nuair a’s ainmig a tha duin’ agaibh r’a fhaicinn, no cia mar idir tha sibh beò.” Fhreagair Pàdruig Grannd an duin’ -uasal mar so:— “O’ n tha sinn a’ faicinn an nàmhaid a creach na dùthcha, chuir sinn romhainn gu’m biodh ar cuid againn do’n chrich; agus nach saoil sibh féin gu’m bu mhòr am beud mar bidheadh.”

---

[231]

Air madainn an lathairne-mhàireach, (be sin an naoidheamh latha deug de’n mhìos,) thàinig iad far an robh am Prionns’ agus a’ chuid eile de’n phàirtidh, le biadh gu leòir a’s pailteas drama. ’Nuair a ghabh iad gu léir na chaisg an acras, thriall iad air an turas, agus do-bhrìgh gu’n robh an latha, araon, ceòthach, agus fluich; fhuair iad tro Ghleann-Moireaston, agus tro Ghleann-Laoidh gun sùil choimheach da’m faicinn ged a bha nàimhdean a nise da’m feitheamh air gach fàireadh, agus bha iad mu òidhche aig Bhrudhaichean Ghlinne-Garaidh. ’Nuair a rainig iad Uisge-Gharaidh mhothaich iad gu’n robh an àth air éiridh le sileadh na dìle, agus ged a bha’n linne ruigsinn nan achlasan aig na gaisgeich, ’nuair ’chaidh na treun-laoich ’an guailean a’ chéile, thug iad am Prionns agus Fear-Ghlinn-Aladail sàbhailte “gu bruaich!” Air dhaibh tighinn as an uisge dhìrich iad an uchdach agus dh’fhan iad air an àrd réidh na h-òidhche; ged a bha’n t-sian air drùghadh orra gu ruig’ an craiceann.

Air an ath mhadainn bha’n ceò, agus an t-uisge gun chaochlach, ged a bha sin mi-ghoireasach air dòigh, bha e glé shealbhach air sheòl eile, a thaobh nach bu léir do na nàimhdean am faicinn ged a bha iad mu’n àm glè dhlù dhaibh. Choisich iad gu calma agus bha iad m’u dheich uairean sa’n fheasgar aig Acha-nan-sabhal, (air an fhicheadhamh latha de’n mhìos.) ’Nuair a leag iad an aineil ann an so car tacain, ghluais iad gu badan coille a bha ma thuaiream dă mhìle bho Acha-nan-sabhal, agus dh’fhan iad ann an sin rè na h-òidhche fo shiann ’s fo dhoireann.

Air an ath madainn thàinig Dòmhnullach Locha-Garaidh agus Cam-Shronach nan Cluainean ’nan

---

[232] ceann. Ghluais a phàirtidh gu léir as a’ so agus ràinig iad bothan falaich a bh’aig an dithis dhaoin-uaisl’ a chaidh aithris (Fear-Locha-Garaidh, agus Fear nan Cluainnean) ann an badan coille aig ceann-shios Loch-arcaig. Dhealaich na ceathairneich ri Tearlach, ann an so, agus phill iad dhachaigh gu’n gleann féin. Thug Tearlach dhaibh mar thuarasdal air son an caoimhneis, trì ginnidhean òir an fhir.