---

[40]

CAIBIDIL VI.

TURAS NAN GAEL GU GALLDACHD.

ANN an Gleann-Fionain far na thog Tearlach a bhratach air an naoidhamh latha diag de’n mhìos, chaith e féin agus a luchd-leanmhuinn dà latha, ri òl agus ri aighear, ri ceòl agus ri dàmhs. Dh’ fhalbh e as a sin gu Ceann-Loch-iall agus chaidil e air òidhche di-h- aoine anns an Fhasadh-Fhearna, agus air dha fios fhaotainn sa’ mhadainn gun tainig Long-chogaidh gu Gearasdan Inbher-Lòchaidh ghabh e thar a bhealach thun na Mòidhe, baile beag leis na Cam-shronaich. Bha e nise faotainn naigheachd gach latha ma dhéibhinn Ian Chope bho shaighdearan Gàëlach a bha ruith air falbh as an arm-dhearg air an òidhche, a chum an cairdean féin a chòmhnadh an àm feuma. Air an t-sia-amh latha fichead chaidh e thar abhainn Lòchaidh, agus aig an drochaidh iosail thainig da cheud as trì fichead de Stiùbhartaich na h-Apunn na chodhail, agus Stiùbhartach Aird-seil’ air an ceann; stad an fheachd an òidhche sin aig taigh-òsda Leitir-Fhionnlaidh ri taobh Loch-Lòchaidh. Mu mheadhon òidhche thainig teachdaire bho Ghòrdanach Ghlinne-Bucaid gu’n robh Iain Cope a teannadh ri Bàideanach le rùin a dhol thar Coire-Ghearraig. Air ball ged a bha’n òidhche stoirmeil agus

---

[41] ro fhliuch, thug am Prionns’ òrdugh do’n fheachd iad a dhol agus séilbh a ghabhail air bràighe ’Choire, agus chaidh e-féin gu caisteal Inbher-Garaidh far na chaith e’ chuid eile de’n òidhche.

Moch sa’ mhadainn thainig Frisealach Ghortulaig gu Caisteal Inbher-Garaidh, air teachdaireachd dhiamhair bho Mhorair Sìm Ceann-Cinnidh nam Frisealach, a dh’ iarraidh air a’ Phrionns’ a leisgeul a ghabhail air son gun e thighinn ga amharc, a thaobh e bhi lag le aois: anns an àm cheudna ag iarraidh air Tearlach a dhol do Shrath-Tharacaig a chum na Frisealaich a thogail.

Air an ath mhadainn, a b’e an seachdamh latha fichead de’n mhìos, am feadh a bha’n t-arm-dearg air an turus do dh’ Inbheirneis, chaidh Dòmhnullaich Ghlinne-Garaidh agus Granndaich Ghlinne-Moriston gu bràighe choirre Ghearraig far an robh na Gàëil eile san àm cruinn. Rinn sin armailt a’ Phrionns’ ma thuaiream ochd-ceud-diag fear an àireamh. Sa’ mhadainn an uair a dh’eirich am Prionnsa thoisich e air cuir uim’ a dheise Ghàëlich, agus air dha bhi ceangal barr-iall’ a bhròg, thuirt e gun robh dòchas aige gum biodh greim aig air amhaich Iain Chope, mas deanadh a rithist am fuasgladh!

Air tùs, b’e miann nan Gàël gun gearradh iad Iain Cope agus a dhaoine “cho mìn ri biadh eun,” ach air dhaibh an Garbh-àth-mòr a ruidhinn dh’ aontaich iad gu léir gum b’ fhearr dhaibh leigeil do Chope a dhol do dh’ Inhernis, mar a shònraich e; agus gun tugadh iad féin Machair nan Gall orra gu Dunéideann a ghlacadh.

Mar bha na Gàëil a triall gu Galldachd, is gann gun robh gleann, no bealach, gus an robh iad a tighinn anns nach robh leasachadh sluaigh a dol ri’n àireamh, ach am

---

[42] feadh a bha’n tuath ag éiridh, bha na h-uachdaranan a teicheadh air falbh, no a fuireach as an rathad, mar sin dh’ fhàg tànaistear Dhiùc Abhaill (do’n tug Rìgh Seòras òighreachd athar) Caisteal Bhlàir. Uime sin ghabh am fìor oighre a bha air fògradh sa’ Fhràing, agus a thainig a nall maille ris a’ Phrionnsa, séilbh air mar a chòir féin; agus chaith e-féin a’s Tearlach agus uile chinn-feadhna nam fineachan an òidhche sin gu sòghar ann an Caisteal Bhlàir ann am fìor aigneadh. Ann an so dh-òl Tearlach air slàinte gach ceann-finne fa leth, ann am fior Ghàëlig, a dh’ionnsaich e le thainig e dh’ Alba. Air dha fios fhaotainn gu’n robh muinntir na dùthch’ air son sealladh dheth a mhòrachd fhaicinn chaidh e mach air leth-oir a’s na h-uaislean gus an d’fhuair iad sealladh dheth.

Air an lath-air-na-mhàireach thòisich am Prionnsa air àireamh a shluaigh agus dh’ionndrainn e cuid mhath ás an àireamh; air ball chuir e cuid dheth na h-oifigich ga’n greasad air aghaidh, agus thuig e gur h-e fearg a ghabh iad air son an cumail bho thòiseachadh air feachd Iain Chope, a thug orra fuireach air deireadh! Dh’fhan e air an àm sin dà latha ann an Blàr-Abhall, agus thainig Tighearna Narainn agus caochladh de Chinn-feadhna eile le’n luchd-leanmhuinn a chum a chuideachadh, maille ri prăsgan gasda de Chlann-Dònnachaidh. An sin ghluais a’ mhòr-fheachd sios Blàr-Abhall agus stad iad an òidhche sin ann am Dun-chaillean agus air an ath latha ghabh Tearlach a dhinnear ann an taigh Narainn, a tha ri taobh an rathaid eadar Dun-chaillean agus baile Pheairt.

Ma fheasgar ràinig e-féin agus an t-àrm baile Pheairt agus ghairmeadh Rìgh-Seumas na Rìgh air Breatuinn

---

[43] agus Tearlach na òighre rìoghail air a chrùn. An sin thainig a charaid dìleas féin, Diùc Pheairt agus caochladh dhaoin-uaisle eile chuir fàilt air. Bha Tearlach san àm sinn air éideadh ann an deise ghrinn Ghàëlich de bhreacan dearg nan Stiùbhartach air a ghréiseadh le òr boisgeanta; thug tlachdmhoiread a phearsa agus sgéimh a dheise air mòran de shluagh a bhaile a leantainn le luath-ghair éibhinn, a’s bualadh bhăs, gus na ràinig e a chairtealan a bha e gu ghabhail an òidhche sin ann an taigh dùin’ -uasail sa’ bhaile. B’e so a’ chiad bhaile mòr a ràinig Tearlach an Albainn agus gu dearbha bha na h-uile cheann-fath aig’ a shaoilsinn gu’m be bheatha ged’ theich mòran de luchd-riaghlaidh a bhail’ air falbh chum a mhòrachd a sheachnadh, air eagal, mur biodh e sealbhach anns na ghabh e os-làimh gun coisneadh iad dhaibh féin diomadh Rìgh Shasuinn. B’ann air latha féille a ràinig Tearlach Peairt; agus le feachd nan Gàël, agus muinntir na féille, bha’m baile cho dùmhail is nach d’ fhuair cuid mhòr dhiu fo fhasgath taighe air an òidhche sin.

Air an latha màireach chuir am Prionnsa’ pàirtidh air falbh do Dhun-Diagh agus Tighearna Chlann-Raonaill agus Fear na Ceapaich air an ceann; ràinig iad am baile sin ann an glasadh an latha, agus ghlac iad dà long bheag chogaidh a bha ’n-an laidhe anns an acairseid anns an robh mòr armachd a bhunadh do ’n rìgh, maille ri phailteas fùdair a’s pheileirean; ghiùlain iad so air ball suas do Pheairt gu feum an airm Ghàëlich.

Faodaidh mi ann an so innse gur an do “Chreideimh an t-Shagairt,” mar their iad ris, a bha caraid dealaidh a Phrionnsa, Diùc Pheairt. A thaobh a mhàthair a bhi dheth na chreideamh sin, choisinn sin da mòr

---

[44] ghamhlas bho dhaoin’ eil a bha de mhuthadh beachd. Goirid ro’n àm so; feadh a bha ’m Prionns’ ann an Dùthaich Chlann-Raonaill, thainig òrdugh bho chùirt Rìgh Sasuinn Diùc Pheairt a ghlacadh; agus ghabh dà dhuin’ -uasal Ghàëlach a bha nan oifigich anns an arm-dhearg, Pàdruig Moireach Uchd-oir-thìre, agus fear do Chaimbeulaich Inbhearaora os-làimh sin a dheanamh, air dòigh, faodaidh mi ràdh, nach robh ro chliùteach dhaibh féin, —Chuir iad fios thun an Diùc gun robh iad air son an dinnear a ghabhail maille ris ’na thaigh air latha àraid: chuir an Diùc fios thuca, gu’m be’m beatha uair sam bith a thigeadh iad, agus gum biodh e-féin air an cinn. Fa-dheoigh thainig na h-oifigich fhoilleil so, agus cha luaithe fhuair iad crathadh an fhir de làimh mhìn chàirdeil an Dùic na chuir iad an céill an teachdaireachd, agus an turas mu’n tàinig iad: dh’iarr iad air an Diùc a bhi mach còladh riu. Thuirt an Diùc ged a bha’n t-òrdugh sin cruaidh gu’n robh e’ faicinn gu’m b’fheudar dha ’ fhreagairt, agus dh’iarr e comas orra a dhol do rùm beag cùil a bha dheth an t-sheòmar, anns an robh iad gus an dìnnear a ghabhail, ag ràdh ’nuair a chuireadh se e-féin na uidheam an sin gu’m falbhadh e leo. Shaoil na slaoightearan nach b’urrainn e teicheadh gun fhios daibh, agus thug iad comas da sin a dheanamh; chaidh an Diùc còir sios air staidhre cùil a bha treòrachadh tro leas a bh’air cùl an taighe agus dh’imich e gus an d’fhuair e gu badan beag dlù coille bha faisg air. Ged a bha geard dheth ’n arm-dhearg a’ freiceadan mu thimchioll an taighe, gu sealbhach cha do mhothaich a h-aon diù dha. Cha deach e fad air astar gus na thachair fear dheth a chuid each féin ris, agus ged a bha e gun srian gun diallaid chaidh an Diùc air a mhuin, agus cha do lasaich

---

[45] e eang gus an d’ràinig e taigh a charaid Mr. Moraidh Obair-Charnaig. ’Nach ceart a thuirt am facal,— “Gur feumail a dhol air each mall ’san àm nach faighear an saoidh.” Cha tug an Diùc roi ’n àm so ceannfath sam bith do mhuinntir Sheòrais air a ghlacadh; nan tugadh cha ’n fhaigheadh iad cho faisg air sa fhuair iad: ’s e’n aon ni mu’n robh iad air son a chuir fo ghlais, fios a bhi aca gum bu duine cumhachdach e aig an robh mòran luchd-leanmhuinn agus shaoil iad a chumail an làimh gus an rachadh an dara taobh dhaibh féin ’s do Thearlach; ach ’s ann a bhrosnaich an ionnsaidh mhi-fhearail so a thugadh air e gu eiridh le fraoch agus graide: agus ann am beagan laithean thog e a chuid daoine ann an aobhar a Phrionns’, a bha mu thuaiream mìle fear ann an àireamh, agus dh’ fhalbh e-féin air an ceann.

Feadh a dh’ fhan Tearlach ann an Peairt thainig iomadach ceann-cinnidh le’n cuid daoine ga ionnsaidh, Tighearna Shrath-Ailein sa’ chuid daoine; Tighearna Ogailbhi, mac Iarl’ Airlie, agus a dhaoine; Tighearna Shruthain agus a dhaoine; Iain Ruadh Stiùbhart Chinne-Chàrdain agus Stiùbhartaich bhraigh Pheairt: agus mòran de thuath Dhiùc-Abhaill; Morair Seòras Moireach le feachd ro lionmhor dheth a chinneadh féin. Bha Morair Seòras na leth sheann-duine mu’n àm so. Bha e ann am blàr Sliabh an t-Siorraim sa’ bhliadhna 1715. Bha e na shaighdear ro fhòghluimte ann an dòighean an airm; bha uidhir a’ dh’earbs’ aig Tearlach ás a sheòltachd is gu d’ rinn e ard-sheanalair dheth thar chàich gu léir.

’Nuair a ràinig Tearlach Peairt cha robh aige na sporan ach aon ghinni òir. Air an aobhar sin dh-òrduich

---

[46] e buidheann dheth a shluagh a chuir air feagh gach baile mu’n cuairt a thogail airgeid cìse: mar so thrus e rud math airgeid, agus chuir cuid de dhaoin-uaisle Dhun-éideinn beagan airgeid da ionnsaidh. Thog e ann am baile Pheairt féin cuig-ceud Pund Sasunnach.

Dh’fhan Tearlach ann am Peairt ochd laithean a’ trusadh airgeid agus a’ togail dhaoine, agus bha Morair Seòras Moireach a’ cuir an airm ann an òrdugh, agus a’ toirt beagan ionnsachaidh dhaibh mar dheanadh siad iad-féin a ghnàthachadh ri uchd catha; agus fhuair e màlaidean cainbe air an deanamh, a h-aon do gach saighdear, anns an giùlanadh iad an cuid mine oir cha b’uirrt’ an fheachd so a chumail suas air dòigh sam bith eile le cion cosgais.

Air di-Dòmhnaich an t-ochdamh latha de mhìos meadhonach an Fhoghair chaidh am Prionnsa agus a chuid uaislean do’n eaglais, agus tha e air aithris gum b’e sin a chiad Searmoin Phrostanach a chual’ e riamh. Am feadh a dh’ fhan e ann am Peairt bha e còir, caoimhneil ris gach duine rachadh na’chainnt, agus thug e litrichean-rathaid, no cead-siubhail, do dh’ioma fear de luchd na féille ’chum is nach glact’ iad féin no’n cuid, mar bhiodh iad a triall dachaigh gu’n ionadan comhnaidh fa-leth. Am measg chàich thainig ceannaiche mòr Lunnainneach a dh’iarraidh litir-rathaid air, agus an uair a thug e dhà i dh’iarr e air a bhi ’g innse do na Lunnainnich nach b’fhada gus am faiceadh iad Tearlach Stiùbhart agus na Gàëil ann an cùirt an Righ an Lunnainn.