---

[25]

AN TEACHDAIRE ÙR GÀIDHEALACH.

DARA MÌOS A’ GHEAMHRAIDH.

II. AIREAMH.

CROTACHAN NA BEINNE.

(Air a leanailt o’n cheud àireamh.)

Mu ’n àm so thainig cuideachd do dh’ uaislibh air chéilidh do thigh-mór a bha mar thrì mìle do’n bhothan anns an rohh an crotachan bochd a chòmhnuidh. B’ àbhaist do na h-uaislean so dol a mach a mharcachd, agus gu tric choinnich iad Crotachan-na-Beinne, agus bu chleachdadh dhoibh amharc air le mór iongantas, agus le cuid diubh fochaid a dheanamh air le tàir agus magadh a bha nàr agus peacach. Lasadh an t-òganach bochd le feirg ach cha robh comas aig’ air. Bha e ’mach latha do na làithean ann an coille challduinn a bha sa’ ghleann os ceann a thighe, a’ gabhail beachd air na blàithean àillidh bha ’cinntinn mu bhruachabh an uillt. Bha sòlas air ’gam faicinn a’ fàs gu h-ùrar bòidheach—ghabh e tlachd dhiubh mar gu’m bu leanaban da féin gach aon diubh. Mar bha e a’ siubhal o bhlàth gu bláth a’ beachdachadh mar bha iad a’ fosgladh le blàs na gréine, agus a’ sgaoileadh a mach an àilleachd, chual’ e sgriach oillteil air a’ bhruaich os a cheann! Bha ’mhada dìleas maille ris—an t-aona chompanach a bh’ aige air uachdar an t-saoghail uile—dhìrich e ’m bruthach co dian ’s a b’ urrainn da, an cù còir r’ a thaobh, dian gu bhi shuas ged nach tréigeadh e a mhaighstir—bha ’n sgriachail eagalach a’ fàs na b’ àirde mar bha iad a’ dìreadh, agus air dha mullach na bruaiche ’ruigheachd chunnaic e bean-uasal òg àillidh a’ ruith gu dian a’ dh ionnsuidh an àite san robh e ’na sheasamh, agus dlùth air a déigh, tarbh fiadhaich air bhreathas, a’ bùirich gu h-eagalach agus ’ga teann-ruagadh. Ann am priobadh na sùl bhiodh i ’n glaic adhaircean na béiste agus air a milleadh, ach thàr am mada gu foghainteach ’an coinneamh an tairbh agus chaidh e eadar e ’s a mhaighdeann. Dhì-chuimhnich Crotachan-na-Beinne a chrùbaiche agus a laigse agus thug e as a theasraiginn na baintighearna; agus mun gann a ràinig e far an robh i thuit i air an làr le h-oillt agus le sgìos. Chaisg am madadh boile an tairbh, agus thog an crotachan bochd, le neart nach creideadh neach a bhi aige, a’ mhaighdeann air a ghuaillibh agus ghiùlain e air falbh i do’n choille. Chàirich e ’na suidhe i ri taic craoibhe—bha i ann am paiseanadh, agus chrath e uisge air a basaibh agus a bathais ard, àillidh os ceann na chunnaic e riamh, agus geal mar shneachd na h-aon oidhche. Bha a mala mar ite ’n fhìrein—a dà shùil dùinte mar gn’m biodh i ’na suain shàmhach—a falt òr-bhuidh

---

[26] sgaoilte ’na chuachagan dualach m’a guaillibh, agus i uile gu lèir anabharrach eireachdail. “Tha i àillidh da rìreadh” ars’ esan— “tha i àillidh, àillidh; ach dùisgidh i as a’ phaiseanadh so, agus fosglaidh i a sùilean—tionndaidh i air falbh le h-oillt uam, mar a ni gach aon a chì mi, bidh mi fuathach leatha mar bha a’ bhrùid a theab a milleadh—ach O! tha i bòidheach, bòidheach” ars’ esan mar chrath e tuillidh uisge air a h-aodann ciùin. Tharruing i osna thróm—bha ’n deur a’ téarnadh air a leth-cheann—dhùisg an ainnir òg—dh’ fhosgail i a sùil ghorm—bheachdaich i air a’ chrotachan thruagh a bha ’na shuidhe dlùth dhi air an fhòid—Cha do chlisg i—cha do ghabh i eagal roimhe— ’an àite sin ’s ann a bheachdaich i air le bàigh agus càirdeas—thug i taing dha ann an cainnt chaoimhneil agus le deòir a’ sruthadh o ’sùilibh tlàth. Chlisg an crotachan—las a chridhe le togradh ùr. So a’ cheud sùil chaoimhneil a bheachdaich riamh air—agus O! àilleachd na sùl sin. —Chaill e ann an tiota am fuath a dh’ fhairich e co fada ’n aghaidh a’ chinne-dhaonna, a’ ghruaim agus an smalan a bha co fada, eadhon o ’òige air ’aodann, dh’ imich iad air ball roimh ’n t-sealladh chaomh chairdeil leis an d’ amhairc an ainnir àluinn so air. Thuit a fiamh-ghàire mar ghath soluis air anam a bha gus an t-àm sin gu dubhach dorcha—bha fonn milis a briathran mar cheòl a thaisg e suas ’na chuimhne agus nach b’urrainn da a chaoidh a leigeil air dìchuimhn. Thachair e mu dheireadh air aon do’n chinne-dhaonna d’an d’thug e gràdh—cha b’e a h-àilleachd, cha b’e a h-eireachdas, cha b’i a bathais ard no a mala chaol, cha b’ iad a cuaileanan òir le’n duala bachlach fàinneach, cha b’ iad na nithe so uile thug buaidh air cridhe Chrotachain-na-Beinne, ach deur na taingealachd a bha ’na sùil, fonn a cainnt a’ tairgseadh buidheachais, an gàire neo-chiontach, a’ chiùineachd a bha sa’ cheud shùil a dh’ amhairc air riamh gun fhuath agus gun dì-meas.

Dh’ innis i dha mar thachair dhi bhi’ mach air an raon, gu’n robh i air chéilidh maille ri cairdean eile ann an tigh mór a bha sa’ choimhearsnachd, agus gu’m b’e Màiri a b’ainm dhi. Thairg e dol dachaidh leatha, agus b’éiginn doibh gabhail seachad air an àite far na theasraig e i o’n tarbh. Mhothaich iad gu’n d’ fhalbh a’ bhéisd, ach bha ’m mada còir marbh air an fhraoch. Sheas Crotachan le mór-mhulad—dh’fhàisg e a dhà làimh le duilichinn— “Mo charaid, mo charaid,” ars’ esan, oir b’e Caraid an t-ainm a thug e air a’ chù, “mo charaid, mo charaid truagh an ann mar so a thà—an d’ fhàg thusa mi? Do gach beò-chreutair air uachdar an t-saoghail bu tu ’n t-aon amhàin a ghràdhaich mi. Gabh mo leisgeul, ’se ’n diugh a’ cheud uair a dhearc sùil orm le blàs, ’s e ’n diugh a’ cheud uair a labhradh focal rium gun mhì-thlachd; cha d’ fhiosraich mi cairdeas riamh o dhuine no o mhnaoi o’n thainig mi ’dh’ ionnsuidh an t-saoghail gus an la-diugh. Rinn an cinne-daoine tàir orm—magadh orm; agus dh’ fhuathaich mise iadsan. Na clisg idir” ars’ esan, “cha’n e sin idir mo nàdur—fuath cha’n ’eil ann am chridhe—cha’n ’eil fuarth agam ortsa—cha’n ’eil, cha’n ’eil—labhair thu gu caomh rium—gu caoimhneil—gu bàigheil—rinn thu gâire caoimhneis rium—ràinig so mo chridhe, agus gu latha-bhrâth cha dìchuimhnich mi thu. Faic am mada

---

[27] bochd sin, bha gràdh agus bàigh aige-san rium—ach cha bhi mi ’ga ghearan—thuit e ’gad theasraiginn, agus cha bhi mi ’ga chaoidh; ach c’ àit a nis air uachdar an t-saoghail mhóir am faigh mi caraid eile ’na àite?” Thuit na deòir gu frasach air a ghruaidhibh. Ghuil Màiri maraon—bha truas aice do’n aonaran bhochd, —do’n chrotachan thruagh aig nach robh caraid no bana-charaid air uachdar an domhain. “ ’Bheil thu ’gul?” ars’ esan “a’ gul air mo shonsa? —mo bheannachd, mo mhìle mìle beannachd! —so a’ cheud deur a shileadh riamh air mo shonsa—Shaoil mi nach robh deur san t-saoghal so air mo shonsa.” Ràinig iad dorus an tighe far an robh i air chéilidh, agus an sin dhealaich e rithe, oir cha rachadh e ’steach ged dh’ asluich i air. Dh’ innis i do’n chuideachd agus d’a cairdean mar thachair. Chuir an eachdraidh thug i dhachaidh iongantas orra; chuir iad romhpa air an la-màireach gu’n rachadh iad uile ’choimhead a’ chrotachain a thoirt taing dha airson a ghiùlain.

Mar phill an t-òganach bochd so dhachaidh las ’anam le dòchais ùra. Air leis gu’n robh ’n saoghal na b’ àille na bha e riamh roimhe—a’ ghrian na bu shoilleire—na blàithean na bu bhòidhche—ceileirean nan eun na bu cheòlmhoire—toirm nan eas féin na bu taitniche.

Labhair Màiri gu tric agus b’e a sòlas a bhi ’labhairt mu mhisnich an òganaich bhochd a theasraig i. Bha aona bhaintighearna mhór uaibhreach san tigh a thainig a nuas á Sasunn, agus cha robh uair a labhradh Màiri mu’n chrotachan nach lasadh i le feirg. “Na cluinneam” ars’ ise “tuille mu’n chreutair ghrannda sin; na tugadh a h-aon agaibh a’m shealladh e, na faiceam e gu bràth; o m’ òige cha b’ urrainn domh amharc air creutair cearbach uireasach, truagh mar tha esan,” Bha mac aice so sa’ chuideachd, òganach ard-inntinneach, uaibhreach stràiceil, àilgheasach mar bha a mhàthair. “Theid mise leat” ars’ esan ri Màiri “a dh’ amharc an duine thruaigh sin a theasraig thu, crùbach, grannda, crotach mar thà e. Ràinig iad tigh a’ chrotachain. Dh’ amhairc e orra le fuairead agus suarachas, oir b’ àbhaist leò magadh agus tàir a dheanamh air, agus shaoil e gu’n d’ thainig esan air an àm a dheanamh dìmeas air mar bu chleachdadh dhoibh; ach ’nuair chunnaic e fiamh-ghàire air aodann àillidh Màiri, a làmh sìnte dha gu fàilte ’ chur air, dh’ fhalbh ’fhuairead agus a mhì-thlachd, agus bhoillsg sòlas agus gairdeachas air ’anam. Ach mhothuich e gu làn mhath am mi-thlachd a bha ’lasadh air gruaidh an t-Sasunnaich uaibhrich ’nuair chunnaic e Màiri a’ labhairt le caoimhneas ris a’ chrotachan; an tàir agus an dìmeas leis an robh e ’g amharc sìos air féin.

Air ball las anam a’ chrotachain le h-eud, agus cha bu lugha na sin a las cridhe an t-Sasunnaich—Crotach, deireasach bochd mar bha e, thuig am fear eile gu’n robh spiorad ard anns a’ choluinn bhreòite—gu’n robh inntinn gaisgich aige, ged bha ’n truaill anns an robh an deagh chlaidheamh co suarach agus co faoin. Bha’ n t-aona ghuth aig a’ chrotachan a b’ fhonnmhoire agus a b’ fhèarr a chualas riamh; agus bha móran fiosrachaidh aige. —Le briathraibh taghta ann an cainnt nam bard labhradh e mu bheannta, mu choilltean agus chreagan—bha fios aige air ainm gach eòin agus gach blàth ’s gach luis—thuig e có a rinn iad uile—bha cràbhachd mhór ’na

---

[28] anam. Ged nach robh a spiorad air a ceannsachadh mar bu mhiannach leis féin, ghabh a’ chuideachd iongantas ’nuair chual’ iad e. Thòisich an Sasunnach uaibhreach agus a chridhe laiste le h-eud, ri connsuchadh ris, ach phronn e a’m priobadh na sùl e.

Choinnich e féin agus Màiri tric ’na dhéigh sin mu na bruachan. Bha ise toigheach, mar bha e féin air uaigneas nan coilltean—airde nam beann agus garbhlach a’ chreachainn. Chinn iad eòlach air a chéile agus o àm gu àm na bu deònaiche air a chéile ’ chòmhlachadh. ’Na chuideachd agus ’na sheanchas fhuair i eòlas agus fiosrachadh mór—dhì-chuimhnich i a ghràindead—chinn e na bu tlachdmhoire ’na beachd—bha gliocas ’na bhriathraibh agus dh’ éisd i ris mar fhear-teagaisg a chuir am Freasdal ’na rathad. Dhùisg a dhòchais agus bha sonas agus sòlas ag éiridh ’na shealladh. Ghabh e misneach. Latha do na laithean mar bha iad ag imeachd mu na bruachan, esan ag innseadh dhi ainm nam blàithean agus nan lus, sheas e agus sheall e ’na h-aodann. “A Mhàiri,” ars’ esan, “ghràdhaich mi na blàithean sin—dh’ fhair mi thairis orra—tha spéis mhór agam dhiubh; agus c’ arson? —a chionn nach do ghabh iad oillt romham, nach do theich iad uam—cha do sheachain iad mi—cha d’ rinn iad tàir orm—sgaoil iad an àilleachd ’am shealladh. ’Stusa ’Mhàiri do’n uile chinne-daonna gu léir an t-aon nach d’ rinn geur-leanmhuinn orm agus nach d’ fhuathaich mi. Có mì cha’n ’eil fios agam, no cia as a thàinig mi—no có mo chairdean no mo dhàimh air uachdar an t-saoghail. Ciamar thainig mi do’n àite so, no ’dh’ fhàgadh mi ’am measg nan gleann so cha’n ’eil fios agam. ’S creutair mi air an d’rinn an saoghal tàir—dh’ fhuathaich m’ athair agus mo mhàthair mi—thilg iad uapa mi, ach cha’n ’eil mi ann an uireassaibh—tha do dh’ òr agam na cheannchadh sodal agus cairdean, agus ged tha mo cholunn lag, breòite, bochd, tha m’ anam làidir, beothail, àrd—tha spiorad agam anns a’ bheil gràdh nam faighte gràdh a choinnicheadh e—a Mhàiri ’n do choinnich e e an spiorad ceudna annadsa?”

Chlisg Màiri! —thug i oidheirp air labhairt ach dh’ fhairtlich e oirre—bhrùchd na deòir a mach o ’sùilean—bha i làn truais, làn ionganntais—

(R’a chrìochnachadh san ath Theachdaire.)