---

[76]

PÀDRUIG O’ ROURC.

(Có nach cual’ iomradh air Pàdruig O Rourc? ’S iomad sgeul neònach tha air aithris ann an Eirinn mu ’thimchioll a’ ghaisgich iomraitich so. Ged nach ’eil annta air fad ach spleaghraich bhòsdail, ni bheil e comasach an éisdeachd gun seòrsa de thaitneachas. ’S ann ’an ainm Phàdruig féin tha na sgeulachdan spleaghrach sin air an ìnnseadh.)

Thachair dhomh, arsa Pàdruig O’ Rourc, a bhi aig Caisteal-nan-Leus ’n nair thainig Morair òg O’Nèill dachaidh o thir-mór na h-Eòrpa an déigh dha an saoghal gu léir a shiubhal; agus chuala mi le m’ chluais féin an triath òirdheirc, ’s b’e sin esan, ag ràdh, Ni faca mi dùthaich co àillidh ri Eirinn, no loch-uisge a’s urrainnear a choimeas ri Loch-Neagh nan iomadh buaidh. Bha Cloinn O’ Nèill ’s Cloinn O’ Rourc ’s Cloinn O’ Dònuill uile cruinn taobh Loch-Neagh aig caisteal-nan-Leus, aitreabh fhaoilidh na biatachd agus na h-aoidheachd mhòir. ’S ioma mult a’s damh a’s fiadh a’s bradan bha air an latha sin air an deasachadh do thuath agus chàirdean Nèill-òig-O’ Nèill, triath Ulstair. Cha b’iad na buideil bheaga leibideach a bha mach, ach na togsaidean mòra—Beòir agus fìon, agus am pailteas do Phoitein na dùthcha. —Bha clàrsairean agus pìobairean na tìre cruinn—agus air m’ fhocal ni robh bard no filidh no aosdana eadar dà cheann na h-Eirionn nach robh ann. Dh’ith agus dh’òl sinn uile gu neo-ghann—Thòisich an dannsadh air a’ bhlàr—agus air m’ fhocal neo-chealgach ’s ann an sin a bha ’bhreabail chòrr ’s am bas-bhualadh cridheil. Buaidh leat a Phìobaire Ruaidh! arsa mise, ’s tu féin a bheireadh cainnt as a’ mhàl. ’S e Niall òg mac O’Nèill e féin a thòisich an dannsa le Iudy O’ Rourc. òigh an fhuilt òir. M’aighear air a’

---

[77] chàraid òig— ’S ann ’nur cosa féin e bha ’n lùgh—ni faca no ni faic mi ri m’ bheò an coimeas. Ach gu pilleadh ri m’ sgeula—Thachair e dhòmhsa mar rinn e do dh-iomad aon eile bha ’làthair, gu’n do ghabh mi uiread do ’n fhìon ’s do’n bheòir ’s do’n bhranndaidh dhearg ’s bu mhath dhomh, gun tighin air an fhàilte chuir mi an dràsd ’s a rithist air poitein mo dhùthcha féin. Dh’ fhàg mi ’n t-àite, tha sin cinnteach, ach c’uin no ciamar ni bheil cuimhn’ agam—ach cinnteach gu leòir dh-fhàg mi e, agus smuaintich mi gu’n gabhainn ceum a nùnn gu tigh Mholi Chronochain, a labhairt rithe mu’n bho-mhaoil chaisinn a chaill a bainne o chionn beagan ùine le buidseachas a thaobh-eiginn—oir bha geasan agus gisreagan aig Moli a leighiseadh gach eucail; ach ceart mar bha mi a’ gabhail thairis air a’ chlacharan aig a’ bheul-àth dlùth dom bhaile ’s ag amharc air na rionnagan ’s ’gam bheannachadh féin mar bu cheart domh a dheanamh, oir b’e Latha Muire Naoimh a bh’ ann—mar bha tubaist ’an dàn domh, shleamhnaich mò chas agus ’am prioba na sùl maol mo chinn fodham ghrad thuit mi ’n linne-nan-lach. Chailleadh mi! arsa mise, bàthar mi a thiota! ach coma shìn mi air an t-snàmh aig an deachaidh mu gu tìr air eilean fàs, ni bheil fios agam ciamar—ni mò bheil fios agam ciod a chuir an t-eilean san àite, oir cha b’ àbhaist da bhi ann. An déigh faotainn gu tìr, choisich mi agus choisich mi air m’ ais agus air m’ aghart gun fhios c’àite ’n robh mi ’dol, aig an d’ fhuair mi mi féin a’ dol fodha ann am boglach de mhòintich! Bha ’ghealach a’ boillsgeadh co soilleir àillidh ri sùilean Baintighearna O’Nèill—dh-amhairc mi an ear ’s an iar—deas agus tuath, agus ni faca mi nì seach nì ach boglach mhòintich—aona bhoglach mhór gun cheann gun chrìoch. Ni robh fios agam ciamar fhuair mi ’stigh sa’ mhòintich neo-chrìochnaich so. Chinn mo chridhe fuar, fuar le oillt. So, arsa mise, àite mo bhàis—so leaba mo bhàis agus m’ uaigh maraon. Mo chreach! mo chreach! arsa mise, cuirm na tubaist dhòmhsa cuirm Nèill-òig-O’ Nèill. Mu dheireadh choinnich clach mi air na shuidh mi, agus chuir mi ’n sin suas a’ chorranach thruagh. Ann an tiota beag chaill mi a’ ghealach, thainig dorchadas eadar mi agus a gnùis fhlathail. Dh’ amhairc mi os mo cheann, agus faicear meall mòr dubh a’ gluasad a nìos do m’ ionnsuidh, agus gun fhios air aghaidh an t-saoghail mhóir ciod a bh’ ann. Theirinn e agus theirinn, gus mu dheireadh na sheas e calg-dhìreach mu m’ choinneamh agus amhaircear gu geur dlùth ann am aodann, agus an saoil thu ciod a bh’ ann ach iolaire mhòr ghlas, fìrean co eireachdail ’s a sgaoil sgiath riabh san iarmailt. A Phàdruig O’Rourc, ars’ esan, ciamar tà thu? Matà gu deimhinn, arsa mise, tha mi dìreach an eatorras an nochd féin; ’s math leam sibhse fhaicinn ’nur slàinte, ’s mi ré na h-ùine fo iongantas mór ciamar bha comas labhairt aig an eun so, ’s nach do thachair eun riabh rium gu sin a b’urradh conaltradh a dheanamh.

Ciod, a Phàdruig O’Rourc, arsa ’m fîrcan a thug an so thu? Air m’ fhocal fìrinn, arsa mise, cha b’ ann ’am dheòin—ach ’si ’cheist a nis, ciamar a gheibh mi as? Dh’ innis mi dha mar bha mi aig cuirm Nèill-òig-O’ nèill, mar dh’ òl mi am fìon ’s am branndaidh ’s gach deoch mhath eile bha ann—mar thuit mi

---

[78] san abhuinn—mar a shnàmh mi gu tìr—mar chaidh mi fodha sa’ bhoglach—mar thachair a’ chlach orm air an robh mi ’suidhe ’s na h-uile nî eile gu glan fìrinneach, ceart mar thachair—agus a nis ’eòin mhóir, fhiosraich, eòlaich, innis domh, guidheam ort mar gheibh mi as an eilean ghrànnda so. A Phàdruig, ars’ esan, ni robh e ceadaichte dhuitse deoch òl air latha Muire naoimh—ach coma cò dhiù ’s duine còir thu—cha ’n fhaca mi gunna a’d làimh riamh, ’s ni mò is àbhaist leat a bhi tilgeadh chlach orm no air m’ àl. A mach as an eilean so ’s éiginn duit dol. So, thig air mo mhuin, cum do chas thairis air mo dhruim agus gabh greim daingionn—na biodh eagal ort ’s bheir mise á so thu ’an tiota. Thà eagal orm, arsa mise, tha ’ur n-onair a’ deanamh fochaid orm; có ’chuala riamh duine ’marcachd air druim iolaire? Air m’ fhocal onorach, arsa ’m fìrean, cha’n ann ri feala-dhà idir tha mi ach ag ìnnse brod na fìrinn. Le so chuir e a spòg mhòr ri m’ uchd—thig air mo dhruim no fàsaich sa’ bhoglach, nach mothuich thu mar tha ’chlach a’ dol fodha le d’ chudthrom. Bha so fìor, bhà a’ chlach a’ dol fodha ’s fodha—cha robh dòigh eile ann. Sheas e ri m’ thaobh—deich mìle taing d’ ur n-onair uasal! arsa mise—gabhaidh mi ur tairgse—suas gabhar air a dhruim—ghlac mi greim daingeann mu ’mhuineal, agus as ghabh e—suas ’s a nìos ’s a suas mar an uiseag gu àirde nan speur— ’s beag a bha fios agam ciod a bha ’na bheachd—a suas an àird ghabh e, aig an fhortan tha fios cia ard. Bha eagal agus oillt orm, agus mu dheireadh labhair mi gu réidh ciallach a’ toirt gach gnè urraim dha, oir bha mi ’na eisimeil. Le’r cead, arsa mise, ’eòin nan iomad buaidh, uasail urramaichte, ceann feadhna na h-ealtainn uile, ’fhìrean nan speur—air leam gu bheil ’ur n-onair a’ dol ro àrd—nan gabhadh sibh itealaich bheag a sìos a dh’ ionnsuidh an t-saoghail a dh’ fhàg sinn bhithinn ’nur comain— ’si mo bharail, ach ’s ann agaibh féin a’s fearr tha brath gu bheil sinn ceart os ceann mo bhothain, agus nan gabhadh sibh a sìos agus mo leigeil air an talamh bhithinn gu siorruidh ’nur comain—tha mi cìnnteach gu bheil sibh sgìth, sgìth— ’s nàr leam a bhi co fada air ’ur druim.

Uist! a Phàdruig, ars’ esan, tha mi ’faicinn dithis ’nan seasamh shìos fodhainn le gunnachan fada, agus ag amharc a’m dhéigh: —an àill leat peileir a dhol tromhad—tha dùil aca gur mult reamhar tha agam ’ga ghiùlan do ’n Chraig mhóir. Cha duirt mi focal, oir ciod am feum a bhi ’labhairt—dh-itealaich e air aghart na b’ àirde ’s na b’ àirde, a’ sìor dhol suas, a ghob ris na speuran, ’s mo dha chois féin a’ slaodadh ’na dhéigh agus greim daingeann agam air a mhuineal. C’àite bheil sibh a’ dol? arsa mise—nach innis sibh? Bi ’d thosd! ars’ esan, ’dé sin duitse a thrusdair mhisgich c’ àite bheil mi ’dol—cuisd, cuisd, a Phàdruig! na cluinneam focal a’ d’ bheul. Cha robh math a bhi ’labhairt. Mu dheireadh ruigear a’ Ghealach! meall mòr geal co cruinn ri ugh geóidh agus iarunn lūbach a mach as an dara taobh dhi, mar gu’m biodh corran air a shàthadh innte no pinne air an crochadh tu t’ ad. A Phàdruig, arsa ’n iolaire, tha mi sgìth—cha ’n ioghnadh leam, arsa mise, ’s dithis duinn sin, ach có ’s coireach? arsa mise, nach fhada o’n a dh’ iarr mi ort stad. Bi ’d thosd a Phàdruig arsa ’m fìrean, ni bheil feum dhuit a bhi ’labhairt—tha mi seachd sgìth dhìot, agus imridh tu teachd dhìom agus suidhe air a’ ghealaich! aig an leig mi mo sgìos

---

[79] agus an tarruiug mi m’ anail. ’N e gu’n dubhairt thu gur h-éiginn domh suidhe air a’ ghealaich?— ’n ann air an rud bheag chruinn shleamhain ud? gu deimhinn thuitinn dith ’am prioba na sùl agus reachadh mo spadadh air ball. ’S cealgair meallta breugach thu, ’se sin thu! Cha mhì gu deimhinn arsa ’m fìrean—faodaidh tu greim daingeann a ghabhail do’n chorran chrom sin tha sàthte sa’ ghealaich—cum greim daingeann de’n phinne chrom sin agus ni h-eagal duit a Phàdruig. Ma tà a bhobaig gun iochd, ni ’n dean mi sin féin. Nach dean? arsa ’m fìrean; matà air m’ fhocal nach dean, arsa mise. Theagamh nach dean, ars’ esan gu socrach sàmhach, ach mur dean ni bheil agam ach aona chrathadh beag a thoirt le m’ sgéith ’s tilgidh mi dhìom ’an tiot’ thu ’s air falbh gabhaidh tu ’s maol do chinn fodhad sìos—sìos a dh ionnsuidh an talaimh far am bi gach cnaimh a ’d choluinn air a bhristeadh co mion ri braon dealt air duilleig chàil ann am maduinn shamhraidh. ’N ann mar so a tà? arsa mise, ’eòin mhosaich fhiadhaich neo-iochdmhoir! bu mhise ’n t-amadan bochd a chuir mo cholunn riamh air do dhronnaig ghràinde—mo sheachd mìle mallachd ort! arsa mise ’s mi’ leum dheth ’s a’ glacadh greim de ’n chorran chrom bha ’n sàs an taobh na gealaiche. Shuidh mi air taobh na gealaiche, agus is ann agam tha fios gu’m bu shleamhain fuar an t-àite-suidhe e. Cha robh comas air. Cha luaithe shuidh mi’n sin na thionndaidh an trusdar eòin rium agus thubhairt e, Seachd mìle fàilte dhuibh a Phàdruig O’ Rourc! —gabh sin—chreach thu mo nead air an fhoghara’ chaidh seachad—mhìll thu mo chuid eun, (agus cha ’n fhaod mi àicheadh nach robh an fhìrinn aige) agus a nis suidh thusa ’n sin agus crath do shàiltean san t-soirbheas crochte ris a’ ghealaich— ’s mise nach gabh truas diot. ’Ne so è, arsa mise- ’n ann mar so tha thu ’gam fhàgail? ’eòin ghràinde, a chreutair mhi-nàdurra le d’ ghob crom, le d’ shùil riabhaich fhiadhaich eagallaich, ’eòin gun bhuaidh gun iochd, an ann mar so tha thu ’gam fhàgail? tubaist ort a thrusdair agus air teaghlach nan fìrein gach aon diubh!

Ach coma có dhiù—sgaoil e mach a sgiathan mòra—rinn a’ bhéist glag gàire ’s thùirling e as le srann uamhasach, agus le luas an dealain troi ’n spear!

Do ghlaodh mi gu sgairteil ’na dhéigh, ach dh’ éigh mi gun stà—ni ’n tug e feairt orm—Dh’ itealaich e as mo shealladh, ’s ni faca mi e o’n àm sin. Breamas a’d chuideachd! deir mise—tubaist ort féin, ’eòin gun iochd!

’S furasda ’thuigsinn gu’n robh mi ’an droch cor, crochte mar so ris a’ ghealaich ’s a’ glaodhaich le m’ uile lùs. Fa dheireadh dh’ fhosgail dorus sa’ ghealaich, an lùdalan a’ dìosgail mar nach deach fhosgladh o chionn chiad bliadhna, agus có ’shaoileadh tu ’sheas san dorus ach Bodach-na-gealaich’ e féin. Dh’ aithnich mi e air a dhronnaig— ’s iomad oidhche chunnaic mi e ’na shuidhe mar gu’m bu ghreusaich’ e a’ deanamh bhròg.

Fàilt’ ort a Phàdruig O’ Rourc! ars’ esan, ciamar tà thu? Matà, seachd mìle fàìlt’ air ur n-onair, deir mise, tha mi dìreach ’an eatorras air an àm so féin. Ciod, ars’ esan, a Phàdruig O’ Rourc, a thug an so thu? Matà air mo bhoisteadh a’ cheart ni ’chuir an earbag air a’ mhuir, an éiginn. Leis a so dh’ innis mi dha na h-uile ni mar thachair, agus an cleas cealgach a

---

[80] rinn an trusdar eòin orm, ’s mar a dh’ fhàg e mi crochte ann an so ri pinne as a’ ghealaich.

A Phàdruig, arsa Bodach-na-gealaiche ’s e ’gabhail snaoisein á adhairc mhóir a bha ’na làimh, A Phàdruig ni faod thu fantuinn an so. ’N ann mar sin a tà, arsa mise—thainig mi ’nuas an so, ’s cha b’ ann le m’ dheòin idir idir, ach ciamar le’r cead a gheibh mi a sìos? Faigh thusa sin a mach, a Phàdruig, ars’ esan, ni bheil gnothach agamsa ris—ach imich, bi air falbh a thiota—so so! leig as do ghreim, deir e. —Foighidinn, le’r cead, arsa mise, gu h-athaiseach màsanach, ni bheil fàth deifir ann, a’ bheil mi ach crochte ris a’ phinne lùbach so agus nam biodh fhios agaibh air, ni bheil mi ’ga mheas ’na fhàbhar ro mhór. Leig as do ghreim, a Phàdruig, ars’ esan—leig as a bhobaig air ball!

’Bheil bean-an-tighe ’s a’ chlann gu math? arsa mise, ’s gach ni a bhuineas duibh? ni ’n creid mi nach toir sibh cuid na h-oidhche do fhear-turuis bochd a ta ’n téinn co mór— ’s i mo bharail nach minic a ta coigrich a’ cur dragh oirbh san àite so, oir cha’n e sin an t-astar beag a dh’ ionnsuidh ur doruis.

Ni bheil bean no clann agam, a Phàdruig, no duine no creutair beò ach mi féin taobh stigh de’n ghealaich—leig as, bi ’g imeachd!

Matà, a charaid, arsa mise ’s mi ’g amharc gu colgarra ’na aghaidh, ni ’n leig mi as mo ghreim, agus gabh m’ fhocal air gu bi sinn ni’s eòlaiche air a chéile na tha sinn mun leig mi as mo ghreim—as a so cha téid mi le m’ thoil—a dh’ aindeoin do shròine, arsa mise, cha leig mi as mo ghreim. Tha bhuait, ars’ esan—cha dean, arsa mise—ni bheil cordadh gun dà fhocal, arsa mise; agus as a so cha téid mi gus am bi fios c’arson.

Leis a so phill e ’s tigh air, a’ breabadh an doruis as a dhéigh le farum co mór ’s gu’n do shaoil mi gu’n rachadh a’ ghealach ’na spealgan—Bha mi ’deanamh mo chas mar a b’ fhearr a b’ urrainn domh air taobh na gealaiche agus greim daingeann agam air a’ phinne ’nuair a phill am bodach doichiollach agus rong mór iaruinn ’na làimh ’s gun fhocal as a cheann thug e aona bhuille sgairteil tarsuinn a’ phinne ’s bristear ’na dhà leth e! Soirbheachadh leat a Phàdruig! ars’ esan, agus mór-bhuidheachas airson teachd ’am amharc—turus math dhuit do’n t-saoghal ìosal. Ni robh ùine no comas agam focal a fhreagairt—bha mi ’cur nan car—a sìos, a sìos—mo cheann an dara uair agus mo chosan an uair eile fodham ’s an ath mhionaid os mo cheann—a’ cur nan car—a’ fàgail na gealaich a’m dhéigh a’m dhearg dheannaibh. Am Freasdal a dh’ amharc orm! arsa mise, nach truagh an cor so do dhuine còir sam bith a bhi ann mu’n àm so de’n oidhche—dh’fhalbh mi gu glan réidh a nis! Is gann a bha ’m focal as mo bheul gus an cuala mi fuaim, agus ciod a bhiodh ann ach sgaoth gheudh a h-uile ceum o mhòintich Bhaile-Nà againn fhéin— ’Se so thug orra m’ aithneachdainn—An seann sgeigire bàn a bh’ air an ceann, thionndaidh e rium féin agus ghlaodh e ’mach, An tù tha ’n sin a Phàdruig O’Rourc? A’ cheart duine, arsa mise, oir bha mi ro eòlach air an sgeigire bhàn. Fàilt’ ort! a Phàdruig, ars’ esan, am bheil thu a’ d shlàinte an diugh. Matà, a sgeigire bhàin, arsa mise, ta mi mar a tà mi, ’s mi ’tarruing m’ analach, oir bha ’n anail ach beag á m’ chòm ’s cha b’ iongantach è.

Cha chreid mi a Phàdruig nach

---

[81] ann a’ dol le leathad a ta thu, arsa ’n sgeigire bàn, agus ceana b’ àill leat dol leis an deifir dhéin a th’ ort? Leis a so dh’ innis mi dha na h-uile ceum mar thachair o’n àm an deach mi air druim na h-iolaire. A Phàdruig, ars’ esan, gabh misneach, sìn a mach do làmh agus glac lurg mo choise ’s treòraichidh mi dhachaidh thu. Mo bheannachd ort! seachd mìle soirbheachadh leat a sgeigire ghasda! arsa mise, air m’ fhocal gu’m faigh thusa làn do bhroilein de’n eòrna ’s fearr a th’ ann am shabhal air a shon so. ’Na dhéigh so uile cha robh m’ earbsa ro làidir an déigh a’ chleas a rinn am fìreun orm; ach coma co dhiù, cha robh stà diùltadh—ghlac mi an sgeigire air spòig, agus air falbh dh’ itealaich esan agus mise agus an sgaoth air fad co luath ri gaoth nan speur. Dh’ itealaich agus dh’ itealaich sinn air ar n-aghaidh gun tàmh gun fhois gus an d’ thàinig sinn calg-dhìreach os ceann a’ chuain mhóir.

’Eoin uasail thuigsich, arsa mise ris an sgeigire, (oir smuaintich mi gu’m b’e mo ghliocas teanga mhath shìobhalta ’chumail a’m cheann) ’eòin nan iomad buaidh; arsa mise, nach ’eil bhuaibh gabhail gu tir? Uist! ’amadain, ars’ esan, bi ’d thosd, bheir mi thar iomad cuan thu mun dealaich sinn. Sa’ cheart àm sin thainig long mhòr san t-sealladh a’ seòladh gu h-àillidh roi ’n t-soirbheas. A mhic chridhe, arsa mise, tha sinn calg-dhìreach os ceann na luinge, —nach teirinn thu ’s nach cuir thu mi ’s tigh san luing. —Uist! a bhurraidh, ars’ esan, cùm do theanga—nan leiginn as thu thuiteadh tu sa’ chuan. Cha tuiteadh, arsa mise; Thuiteadh, ars’ esan—gabhaidh mi cuid mo chunnairt, arsa mise—leig as mi. —Tubaist ort! ars’ esan ’s bi ’falbh. Leis a so dh’ fhosgail e a spòg, agus air m’ fhocal ’sann mar thubhairt e gu cinnteach a thachair. —thuit mi’s mullach mo chinn fodham a sìos do dh-aigeal na fairge! Tha mi caillte mu dheireadh, arsa mise—mo chreach! mo chreach! ni bheil dol as a nis!

Cha luaithe chaidh am focal a mach na thainig muc-mhara mhòr far an robh mi a’ tachas a cinn ’an déigh cadal nah-oidhche agus ag amharc orm féin ’an clàr an aodainn. Ni do labhair i aon diog, ach thog i a h-earball mòr agus tilgear aon dìle de’n fhairge thairis orm gus nach robh greim de m’ aodach o mhullach mo chinn gu bonn mo choise nach robh co fhliuch ’s a b’urradh dha bhith. An sin chuala mi guth, guth air an robh mi fìor eòlach ag ràdh, Eirich a bhrùid mhisgich, éirich air ball! Leis a so dhùisg mi agus có bha dìreach mu m’ choinneamh ach Judy mo bhean agus tuba mhór uisge ’na làimh leis an robh i ’g am thumadh thairis gun truas gun iochd! oir tròcair d’ a h-anam, ged robh i ’na mnaoi mhath cha dùraigeadh i riabh deoch no daorach fhaicinn orm.

Eirich! ars’ ise, mo nàire! mo nàire! an daorach ’s an dallanach a bhi ort air cuirm Nèill òig O’ Nèill. —Bha leaba neo-shocrach agad a Phàdruig, ars’ ise, aig bun na craige so—ni bheil dùil agam gu’n robh cadal sàmhach agad an so. Matà a Iudy a ghràidh, arsa mise ’s ann agam tha fios, is mì chuir seachad an oidhche bhruaidleanach a’ bruadar air lòin, agus mòintich agus iolaire, air a’ ghealaich, air geòidh agus muca-mara—tha mi nis a’ tuigsinn gu’n robh deoch

---

[82] orm aig a’ chuirm, gu’n do thuit ’mi ’m chadal ’s gur bruadar bha anns gach ni a chunnaic mi. Air m’ fhocal fìrinneach, arsa mise, ni ’m bi ’n daorach air Pàdruig O’ Rourc an dà latha so.