CÒMHRADH NA H-ÀTHA.
(Air a leanailt o’n 4mh. àireamh.)
Lachunn-Bàn a’ tireadh—an sgalag a’ deanamh croidhleag mhòine—am buachaille beag a’ deanamh murlag iasgaich—Seorus-nan-Long a’ cur na smùid á pìb thombaca—Seonaid-mhór-bhanarach a’ tighin a stigh air an dorus a’ togail òrain.
Seòn.
“Gur e mo ghaolsa Seòrus,
A dh-ìnnseadh dhuinn an spleaghraich
Mu thir nan Eiscimòthach,
’S nam muca-mara mòra.
Hi rithill éile hóro,
Horó hi rithill óro
Hi rithill eile hóro
Gu’n togainn fonn air Seòrus.
Seòr.
Gur i mo ghaol a’ bhanarach,
Ged tha i nis gu h-amaideach
A’ togail òran fanaideach
A sgeigireachd ri Seòrus.
Hi rithill éile hóro &c.
Gun togainn fonn air Seònaid.
Lach.
Togaibh fòs d’ar n-òrain,
A’s suidheamide còmhla
A dh-éisdeachd ris a’ chòmhradh
A ghealladh dhuinn le Seòrus.
Hi rithill éile hóro, &c.
Seòr. Thùg so a sheònaid mhór—so dhuit’ eudail leth na suidh eige cònlaich—suidh an so làmh rium, air m’ fhocal gu’n roinninn an saoghal leat— ’s ann a’d thaic féin tha ’m fasgadh.
Seòn. Mór no beag—tha mi mar thà mi ’s cha ’n eil an rìgh mar bu mhiann leis—cha b’ ioghnadh leam ach thusa bhi ri sgeig le d’ bhriogais chainbe, air do smiùradh mar othaisg bhragsaidh, a’ cur na smùid á pìob ronnach an tombaca—Fuidh fuidh! chuireadh tu teicheadh air muic-mhara féin le d’ bholadh grànnda—marbh-phaisg air a’ chleachdadh mhosach!
Seòr. An t-urram do’n mhodh féin! —ìnnsidh an uaisle far am bheil i—tha sìbhse a Sheònaid, a mhiss Jessie le’r cead ’s e b’ àill leam a ràdhainn, co eòlach air fàile cùbhraidh a’ bhàthaiche agus geumraich bhinn nan laogh ’s nach e h-uile boladh no ceòl a chòrdas ribh—ach ’eudail ’s a ghràidh a Sheònaid—gabhaibh mo leisgeul, a Mhiss Jessie le’r cead, suidhibh far an togair sibh, agus cuimhnichibh an té nach gabh ’nuair a gheibh nach fhaigh ’nuair is àill.
Seòn. Tha dod ort a nis a Sheòruis—frionas beag—so so, suidh a nùnn—ged tha boladh na tearra ’s an tombaca dhiot cha mhiann leam dorran a chur ort.
Seòr. Shaoil mi gur ann mar so a bhitheadh e, ’s mairg a bheireadh breith air cridhe na caileige o bhriathrabh a beòil; bha mi làn-chinnteach gu’n tairngeadh a’ bhanarach rium—
“A bhanarach mhìogach
’S e do ghaol rinn mo lìonadh,
’S math thig lâmhainnean sìoda
Air do mhìn-bhasa bàna.”
Seòn. Cha b’ iad sin do bhasan-sa—cha ’n eil iad mìn no bàn, ach buidhe odhar, lachdunn cruaidh, adhairceach—bha e cho math do dhuine a mheur a sparradh ann an turcais Eoghain ghreusaiche ’s ann ad spòig ghràinde.
Seòr. An saoil thu ’Sheònaid nach ì ’bheireadh an sgailleag dhaingeann air do—
Lach. So so! na cluinneam tuille do’n chire-chiut ghogaidich so—togaibh d’ ar beadradh faoin—cuir mu sgaoil a Sheòruis agus thoir a’ mhuir-reòta ort. —C’uin a thachair na h-Eiscimòthaich oirbh?
Seòr. Air tùs, matà, ìnnsidh mi dhuibh mu thimchioll a’ mhathghamhuin, no mar their iad sa’ Bheurla am Bear, culaidh-eagail uile bheò-chreutairean na h-airde tuath. Tha e co làidir ris an leòmhann mur h-eil ni’s làidire, agus tha e co drochmhuinneach gharg ri aona cheithir-chasach air aghaidh an t-saoghail. Tha a chòmhnuidh aige ann an uamhan nan creag agus ann an slocan domhain tha e ’faotainn san eigh—cha’n eil suim aige do dh-fhuachd no ghaillinn—tha fionnadh fada ròinneach peallagach air agus saill thiugh fo’n chraicionn leis am bheil e a’ cur an fhuachd gu dùlan. Cha tig no beathaichean colgarra so suas ach ann an dùthchannan reòta— ’s e fuachd, reothadh agus gaillionn an sòlas.
Buach. B’ iad féin na gamhna còir a b’ fhurasda ’gheamhrachadh gun fhodar gun sguab—a rìgh nach robh mo ghamhna prabach-sa cosmhuil riutha—Ciod tha iad ag ithe?
Seòr. Tha iad a ghnàth air an ais ’s air an aghart mu na cladaichean air tòir mhuca-mara òg agus ròin agus tairbh uisge ’gheibh iad air an eigh. Gu tric tha cairbh no closaichean nam muca-mara air na cladaichibh, ’se sin na cnaimhean
Thainig soitheach gu acair ’s na cearna sin agus chaidh dithis de na seòladairean air tìr. Dh’ fhairich fear dhiubh e féin air a theannachadh gu teann mu’n mheadhon o’n taobh-cùil—shaoil e gu’m b’e ’chómpanach a bh’ ann ri fala-dhà—ghlaodh e “Leig as mi! na fàisg co teann mi.” Dh’ amhairc a chompanach agus faicear am mathghamhuin—ghlaodh e gu h-ard “Am mangan, am mangan!” theich e dh-ionnsuidh na luinge agus ghlaodh e le h-oillt air an sgioba tighin g’a chuideachadh. Ghrad ghreas na h-uile mac màthar dhiubh thun an àite ’n robh a’ bhéist agus an seòladair bochd aige air a reubadh as a chéile ’na bhloighdibh. Cho luath ’s a chunnaic am mangan iad a’ teachd dh’ fhàg e colunn an fhir a mharbh e agus thainig e gu h-athaiseach ’nan coinneamh—thugar aon leum an uchd an t-seòladair a bha ’m broilleach na cuideachd agus tilgear thar a ghualainn e co soirbh ’s a dheanadh e uan, agus air falbh ghabh e leis, ag òl’ fhola mar bha e ’g imeachd leis! Ghabh an sgioba oillt co mór ’s gu’n do theich na h-uile aon diubh dh’ ionnsuidh na luinge; ach an déigh an long a ruigheachd ghabh iad nàire á ’n gealtachd, agus ghabh triùir laoch dhiubh os-làimh an creutair uamhasach so a mharbhadh. Ghabh iad ’na chòmhdhail le trì gunnaichean agus trì peileirean anns gach gunna. Chaidh aona pheileir troimh a cheann mu bhun na cluaise, ach ged a chaidh cha d’rinn e ach a cheann a thogail—ghluais e ’nan coimeamh agus colunn an t-seòladair a mharbh e tarsuing ’na bheul—ach ’an tiota beag thòisich e ri tuisleachadh, bhreathalaich e ’na cheumannan, ghrad ruith iad g’ a ionnsuidh le lannan agus claidhean agus mharbh iad an uile-bheist oillteil. Bha ’chraicionn an déigh fheannadh trì troidhe-deug air fad.
Sgalag. Ciamar a chòrdadh na gamhna sin riut a bhuachaille ruaidh?
Buach. A’ chondrachd air na béistean! ach cha ’n amhairceadh iad ormsa le m’ luirgnean caola fhad ’s a bhiodh Seonaid-bhanarach san t-sealladh— ’s ann oirre féin a gheibheadh iad an toitean a chordadh riutha.
Lach. Uist, a gharraich! ciamar is cridheach leatsa labhairt mar sin?
Sgal. Air m’ fhocal ’ille ruaidh cha teid a’ chuach-bhleoghain ri d’ shròin-sa fad aon seachduin co dhiù airson do pheasanachd—tha ’n gille ruadh leamh ’s bheir e ’bhlàth bhuil—cha bhi cobhar a’ bhainne-bhlàth air bàrr a shròine ’n dà latha-sa.
Seòr. Anns a’ bhliadhna 1788 bha Caiptein Cook ’s na cearna sin, agus gu grad bha e ann an glaic mangain agus a dhà spòig oillteil m’ a mheadhon ’s e ’ga fhàsgadh
Sgalag. ’Bheil cuileanan beaga aig na béistean?
Seòr. Thà, agus fiadhaich mar a tà iad, cha ’n eil creutairean ann a’s bàigheala na iad mu’n àl og. Bha Sinn latha air an eigh agus chunnaic sinn mangan boirionn romhainn agus dà chuilean òg ’na cois. Matà dhìon i iad co dàna chùramach ’s gu’n do thàr i as leotha a dh’ aindeoin na h-uile oidhirp a thug sinn.
Lach. Ciod na creutairean ceithir-chasach eile tha ’s na cearna sin?
Seòr. Tha féidh ann ’nan treudan mòra. Ré an t-samhraidh tha iad anns na cearnaibh a’s tuathaile, ach mar tha ’n geamhradh a’ tighin tha iad ag imeachd mu dheas air tòir na cóinnich’ agus an fheòir-mhòintich eile air am bheil iad a’ teachd beò. ’S ann le boghachan-saighid a bhios luchd-àiteachaidh na tìre sin ’gam marbhadh; agus tha iad air uairibh co soirbh, shoitheamh chàlda ’s gu’m faodadh pàisde am marbhadh.
Buach. Ubh uthubh! ’s i ’n dùthaich mhi-nàdurra ì; na gamhna co fiadhaich ri leómhainn agus na féidh co soirbh ri cailleachan! Cha ’n eil teagamh agam nach ’eil brigsean air na mnathan agus cléibh-bheaga ’s cotaiche-bàn air na fir.
Seòr. Air t’ athais ’ille ruaidh ’s cluinnidh tu umpa sin ’an ùine ghoirid—leig dhomh ìnnseadh gu bheil anns na cearnabh sin ceithir-chasach eile, Damh-mór-na-beinne, do’m bheil am boltrach làidir agus air am bheil an t-ainm Beurla Musk Ox.Cha ’n eil iad so ro lìonmhor, ach cha ’n eil cearn san dùthaich anns nach faicear cuid diu.
Buach. Cha ’n iongantach leam ged nach ’eil iad ro lìonmhor ma ’s a daimh a th’ annta gu léir; am bheil aighean no tairbh idir ’nam measg?
Seòr. Cuisd! a shìochaire— ’s oil leam nach robh thu ’gam buachailleachd fad aon ràidhe ’s air m’ fhocal cha bhiodh tu cho sgeigeil.
Tha madaidh-alluidh, no mac-tìre, anabharrach lìonmhor san dùthaich sin. Bha sgaoth dhiu so ’gar leantuinn a h-uile ceum d’ ar siubhal air tìr. Tha fuath coimheach aig na h-Escimòthaich air na beathaichean so leis cho sgriosail ’s a tha iad air an cuid chon. Tha ribe no ceap-tuislidh aca mu’n cuairt do na tighean a h-uile oidhche chum an glacadh. Tha sionnaich bhòidheach gheala ann maraon anabarrach lìonmhor. Tha feòil nan sionnach so ro bhlasda r’a h-ithe; cha ’n fhaingheadh tu nach feòil mheann a bhiodh ann.
Sgalag. Ud ud! air m’ fhocal ’s mì dh’ fhaingheadh, cha b’ ionann idir an dà chuid—feòil nan trusdar ’ga choimeas rì meann! ach ciod an seorsa chon a th’ aca?
Seòr. ’S iad na coin creutairean a’s feumala tha aca. Tha iad mòr làidir, agus anabharrach tuigseach—rud-eiginn coltach ri cu-chaorach no eadar sin agus cu-uisge—cluasan biorach, ard orra, agus earball mòr dosach. Cha ’n ’eil iad ao-coltach ri madadh-alluidh. Tha na h-Escimòthaich ro phrìseil mu na coin so agus cha ’n iongantach è—cha ’n eil fhios ciod a dheanadh iad as an eugmhais—Chì thu na cuileanan san leabaidh leotha féin, agus na mnathan ’gam beathachadh cho cùramach ris na pàisdean féin.
Cho luath ’s is urrainn doibh coiseachd tha iad ’gan ionnsuchadh gu slaod no carn eutrom a tharruing as an déigh. Tha iad air am fòghlum cho cùramach ri eich san dùthaich sin, agus falbhaidh iad leis an t-slaod so cho réidh, shunndach, aotrom, thogarrach ri aon eich a chunnaic sibh riamh. Suidhidh an t-Escimòthach san t-slaod agus cuip fichead troidh air fad aige ’na làimh leis an smachdaich e na coin ged robh dusan diu aige sa’ charbad shneachda. Tairngidh trì coin ceud pùnnd chudthrom air slaod, agus ruithidh iad mìle astair ann an sè mionaidean. Bha deich coin ann an aon slaod againne anns an robh naoi fichead punnd chudthrom, agus choisich iad gu soirbh mìle ann an ochd mionaidean a dh-ùine; agus ni iad so ann an cur ’s ann an cathadh ’nuair nach faiceadh tu fad do shròine romhad gun dol ceum am mearachd. Tha na coin so mar an ceudna anabharrach luachmhor airson sealgaireachd. ’S ann aca féin tha ’n t-sròn—lorgaichidh iad féidh agus ròin air astar a chuireadh iongantas ort, agus tha iad co dàna mhisneachail ’s gu’n cuairtich iad am mathghamhuin e féin, agus cumaidh iad e gun dol as gus an toir an tathunnaich na h-Escimòthaich le ’n lannan gu cur as da.
Sgalag. A nis a Sheòruis a’ bheil móran eun san dùthaich sin—tunnagan a’s cearcan a’s coilich-Fhrangach a’s geóidh?
Seòr. Bu tu féin an geudh—Coileach-Frangach san tìr ud! Cha ’n eil an creutair sin a rugadh riamh san Fhraing a sheasadh fuachd na cearn ud; ach tha ealachan agus geóidh-fhiadhaich, a’s lachaidh, a’s faoileannan gu leòir ann.
Sgalag. ’S fad’ o’n a chuala mi “faoileann an droch cladaich” ’s bi sin ise.
Seór. Tha an lachaidh a’s àille chunnaic thu riamh anns na dùthchanna sin; ’se sin r’a ràdh gus an téid thu co fada mu thuath ’s nach bi aona chreutair de sheòrsa air bith ann. Tha ’n seòrsa thunnaga-fiadhaich ann ris an abair iad sa’ Bheurla Eider-duck,lìonmhor, agus tha a’ chlòimh orra a’s mine ’s a’s prìseala tha air an t-saoghal air fad. ’S fiach gach pùnnd de’n clòimh-iteach so gini òir; agus ’s ann dith tha leapannan rìghrean agus dhaoine saoibhir eile air an deanamh. Tha cearca-fraoich agus seòrsa de chearca-tomain ann an cuid a dh-àiteachan san dùthaich-sin.
Sgalag. So a Sheòruis, ìnnsibh dhuinn mu na h-Escimòthaich, daoine agus mnathan an àite sin.
Seòr. Foighidinn a fhleasgaich, gus an innis mi do Lachunn-bàn rud a chuir mór-iongantas orm, agus b’e sin sneachda dearg.
Lach. Sneachda dearg!! Am bheil thu da rìreadh?
Seòr. Gun teagamh thà; cha tig focal as mo bheul ach smior na fìrinn—chunnaic mi sneachda dearg.
Buach. Bi ’n dùthaich thuaitheal ì—gamhna fiadhaich bhorba—féidh shoirbh chàlda—coin ’an àite nan each a’ tarruing charn—buailtean do dhaimh mhòra gun tarbh gun mhart—sionnaich gheala agus sneachda dearg! —c’ àite ’n stad thu a Sheòruis? ’n iad na mnathan a bhios a’ sealgaireachd ’s na fir a’ toirt cìche?
Seòr. Cum do theanga ’s leig leam labhairt.
Buach. Leigidh, leigidh—ach ’s tusa dh’ fhaodadh an t-òran a ghabhail is tric a chuala mi.
Chitear fèidh air sgiath ’s na speurabh,
Chitear iasg air bhàrr nan slèibhtean,
Seòr. Mum faicear tuigse ’n ceann a’ bhuachaille ruaidh—ach coma co dhiù, bha ’n sneachda dearg, agus tha ’n dath so air trì no ceithir a throidhean air doimhneachd. Chunnacas an ni ceudna air tìr-mór na h-Eòrpa air na beanntabh Alpach, agus maraon ann an America a’ chinne-deas. Thug Caiptein Ross cuid de ’n t-sneachda dhearg so do Lunnuinn agus do Dhun-éideann.
Sgalag. Tha mi suarach mu’n t-sneachda ruadh, b’ fhearr leam thu dh-ìnnse mu na daoine, c’ ainm so thuirt thu riutha? —na craicinn mholach—nach e sud a thubhairt thu? air neo na h-éisg-mholach.
Seòr. Craicinn mholach! a ghleòsgaire thruaigh, cha duirt mise riamh gu’n robh craicionn nan creutairean bochda ni bu mholaiche na craicinn dhaoin’ eile— ’se Escimòthaich a theirear riutha. ’S ann matà mu thoiseach na bliadhn’ -ùir 1830 a fhuair sinn a’ cheud sealladh dhiu so. Thainig mu thimchioll ceithir-fir-fhichead diu san t-sealladh. Chaidh Caiptein Ross ’nan còmhdhail. Bha lann fhada agus sgian aig gach fear dhiu. Bha fios aig a’ chaiptein gu’m b’e fàìlte na dùthcha Timà Timà ’s e sin ciamar tà—ciamar tà?
Sgalag. An e gur Gàilig a labhair iad?
Seòr. Cha’n ì—ach aidichidh mi gu’n robh cuid a dh-fhocail anabharrach coltach rithe. Co luath ’s a chual’ iad so Tima Tima no Cima Cima thog iad iolach ghairdeachais. Thilg iad an airm air làr—agus ghlaodh iad Aida Aida. —Chaidh an Caiptein air aghaidh agus greim aige air a shròin féin ’na làimh dheis—le so fhaicinn ghlac iad uile greim gach fear air a shròin féin agus leum agus dhanns iad le anabharra gairdeachais, a’ tilgeadh air falbh an cuid arm uile gu léir. Ghrad rinneadh cairdeas agus thòisich an t-eòlas. Dh’ innis iad gu’m b’e an t-ainm a bh’ orra-san na daoine Innuid agus gu’m b’e Gilletà ainm seann duine bha air slaod maille riutha.
Sgalag. Air m’ fhocal fìrinneach ’s Gàilig a bh’ ann—na daoine inich, nach meataicheadh, agus an seann duine Gilletà ’se ’se sin fear-an-tighe o nach b’urrainn da an tigh fhàgail gun chuideachadh— ’n e ’n t-Eile-beag a bh’ orra?
Seòr. Cha b’i dùthaich an éile-bhig i—bha deis’ orra bu fhreagaraiche—casag air chumadh casaig Thirisnich, teann dùinte o’n smig sios gu ruig na glùinean de bhian féidh agus taobh an fhionnaidh ris a’ chraicionn, agus air uachdar so casag eile ’s am fionnadh, air an taobh muigh, currachd de’n t-seòrsa cheudna mu’n cheann, gu dlùth teann, agus air a cheangal fo’n smig mar a chì thu currachd-oidhche cailliche, muinchillean na casaige a’ téarnadh ni’s faide na bàrr nam meur, bòtainnean dùbailte de bhian féidh orra agus brigsean de’n t-seòrsa cheudna a’ ruigheachd beagan fo’n ghlùn—ach—
Lach. Có sin a mach?
Searbhanta. A mach, a mach! tha ’chàbhruich fuar, togaibh d’ar seanchas—tha Seonaid-ni’n- Eòghain air bàinidh sibh a bhi ’ga cumail as a leabaidh cho fada—greasaibh a nall—suipeir! suipeir!
Lach. Cha ’n eil comas air— ’s fearr a ghabhas an còmhradh ath-ùrachadh na a’ chàbhruich—tha oidhch’ eile ’tighin—So a sheònaid, tog t’òran a nis aig am bi thu sgìth.
(r’a leanailt san ath àireamh.)
| title | 2 |
| internal date | 0.0 |
| display date | 1835-6 |
| publication date | 1835-6 |
| level | |
| reference template | Teachdaire Ùr Gàidhealach %p |
| parent text | 5 |