---

[105]

’Fhir mo chridhe,

’S fad’ o’n a chuala mi “bidh an luaireagan luatha ’na uallachan gille.” —Ann am fhiosrachadh féin thachair so, agus chomhairlichinn nach tugadh duine air bith barail bhras air loth pheallagaich no air balach luideagach. Tha mise nis a’m dhuine cothromach ann am baile-mór Ghlascho; tha ’n saoghal a’ cinneachadh leam mar bu mhiann, agus ma tha duine ann aig am bheil barrachd aobhair na fear eile air bhi taingeil do chaoimhneas freasdail an Tighearna airson soirbheachaidh os-ceann nì sam bith a dh’ fhaodadh e ’smuainteachadh gun a rìoghachd no a dhùthaich fhàgail, ’s mise ’n duine sin.

Is mac mi do sheòladair bochd a mharbhadh a’ cogadh airson a rìgh agus a dhùthcha. Dh’ fhàgadh mo mhàthair ’na banntraich agus mise ’m dhìlleachdan ’nuair bha mi air a’ chìch. Le oidhirpean dìchiollach agus cùram nach d’ fhuaraich a latha no dh-oidhche as mo leth, dh’ àraich agus thog mo mhàthair bhochd mi. Bha ’m bothnn beag anns an robh i a chòmhnuidh dlùth do sgoil na sgìreachd, agus b’e miann a cridhe sgoil agus fòghlum a thoirt domh—ach ciamar a bha so r’a dheanamh? Bha ’m maighstir-sgoile ’na dhuine cruaidh neo-iochdmhor, ’na dhuine sanntach gun tlus no caoimhneas. Chaidh i d’a ionnsuidh—thairg i sniomhadh airson a mhnatha—buain da féin san fhogharadh—oir bha croit mhór aige—thairg i bhi sa’ bhlar-mhòine dha san t-samhradh agus na h-uile dìchioll a bha ’na comas a chleachdadh chum mo thuarasdal-sgoil a dhìol—ach cha deanadh so uile a mhaothachadh. “Tha gu leòir de d’ sheôrsa agam cheana” ars’ esan— “tog de t’ amaideachd, ni e buachaille ladhach ann an ùine bheag—bu mhath an sgoilear” ars’ esan“ ’athair agus ciod a b’ fheaird’ e e?” Chaidh so mar shaighead gu ’cridhe—ràinig i am ministeir, agus thug esan, an duine beannaichte, litir dhi chum a’ mhaighstir-sgoile. Chaidh mise air an la-màireach leis an litir so do’n sgoil, fóid mhòine fo m’ achlais agus leabhar beag a’m làimh a thug am ministeir dhomh. Bha ’n sgoil cruinn ’nuair chaidh mi ’stigh—leugh e’n litir— “Co leis thu mo ghille carrach?” ars’ esan, ged is math a bha fios aige. “ ’S mise” fhreagair mi “mac na banntraich.” “Faighibh aite-suidhe” ars’ esan an sin “do’n ghille charrach mac na banntraich.” O’n àm sin fhuair mise m’ ainm san sgoil—cha ’n abradh an giullan a b’ ìsle ’nam measg ach an gille carrach mac na banntraich. Cha robh comas air; chuir mo mhàthair mar fhiachaibh orm gun fheirt a thoirt air nì a chanadh iad. Chuireadh a shuidhe mi ann am fròig cùl an doruis air cloich ’s gun nì eadar mi ’s i ach luideag thana chùrainn. ’An ceann latha no dhà fhuair mi leasan o fhear de na sgoilearan agus leis an dòigh a shaoithrich mi aig an tigh le m’ mhàthair, thainig mi air m’ aghaidh gu gleusda.

Bha ioma nì ’an earbsa ris a’ mhaighstir-sgoile-sa a bharrachd air an sgoil. Bha croit aige air an robh dà mhart agus each—bha leabhraichean na sgìreachd aige—b’ e cléireach an t-seisein e—bha e na fhoirfeach eaglaise—bha ’m Post Office aige mar their iad sa’ Bheurla, far an robh gach litir a bha ’tighin do’n dùthaich agus a’ dol aisde air an càradh—cha robh uair de’n

---

[106] latha nach robh fear-eiginn air ghnothach leis—duine air an robh teisteannas a dhì—fleasgach a bha r’a ghairm di-dòmhnaich, agus b’ éiginn dol leis do’n tigh-òsd a dh’òl soirbheachaidh do’n chàraid òig. Bhiodh uaislean ag iarraidh an litrichean agus a’ feitheamh gus an tigeadh am fear a bha ’gan giùlan; ach ’si so cùis bu truaighe leamsa, —a h-uile aon a thigeadh air each cha chluinnteadh ach “a mach an gille carrach ’s cum each an duin’ -uasail.” Ma bha litir r’a cur air falbh—ma bha fios searmonachaidh no brath sam bith r’a chur a mach air feadh na sgìreachd ’se ’n gille carrach mac na banntraich a b’ éiginn a chur a mach—ma bha mart a’ mhaighstir-sgoile san fhochunn no a mhuc sa’ bhuntàta “a mach mo ghille carrach” ars’ esan “agus pìll iad” —bha ’n t-ùrlar agam r’a sguabadh, bha fuighleach na mòine r’a ghiùlan gach latha chum a thighe—ma bha cuach chàbhruich r’a cur do’n bhlar-mhòine—ma bha gad éisg r’a ghiùlan o’n tràigh ’s e ’n gille carrach mac na banntraich a b’ éiginn a dheanamh. Be ’m maighstir-sgoile mar an ceudna fear-lagha na dùthcha; cha robh pàipeir r’a tharruing a mach airson cùirte—cha robh gearan a’ dol a stigh no casaid a dh’ ionnsuidh an uachdarain—cha robh tairgse airson baile—cha robh litir mu bhàs saighdeir no seòladair, nach b’ e ’m maighstir-sgoile bha air ceann a’ ghnothuich. Bha e anabharrach tapaidh—duineachan beag crosda ìosal—briogais ghoirid chorduròi air, stocainnean glasa—peiteag dhubh—casag dhonn le putain mhòra bhuidhe—gruag dhonn, agus sùilean dubha geur, cho bioraeh ri sùil seobhaige. Bha slatag bheag bhuidhe ’na làimh, agus bu lùbach righin i mar is tric a dh’ fhairich mi; agus crochte ri putan ard na casaige bha leób fhada de leathrach dubh agus cóig meòir oirre a dh’ fhàg comharadh air ioma cluais agus màs. B’i sin an leób righin! —ach ged a bha co liugha ni eile ’n earbsa ris an duine so thainig cuid de na sgoilearan air an aghaidh a dheòin no ’dh-aindeoin, agus b’ ann diu sin mise. Cheannaich mo mhàthair pàipeir dhomh—sgliat-chùnntais agus leabhraichean, agus bha mise co freasdalach do’n mhaighstir-sgoile ’s gu’m fac’ e iomchuidh caoimhneas a nochdadh dhomh—ach O! bu nàr r’a fhaicinn an t-eadar-dhealachadh a bha e’ deanamh eadar na pàisdean—iadsan a’s mugha thairgeadh dha air latha ’Illbreunainn—clann nan uaislean agus na tuath bu chothromaiche, shaoithricheadh e air an son-san—b’ éiginn urram a thoirt doibh, a bhi modhail riutha, ach clann nan daoine bochda, mur togadh iad féin an sgoil bha e tur-shuarach mu’n déibhinn. Cha chluinnteadh ach burraidh, bumalair, amadan, ùmpaidh, agus a leithid sin. Mu’n àm so thainig beagan airgid dhachaidh a dh’ ionnsuidh mo mhàthar, as na h-Innsean, agus ged nach robh an t-suim mór, dhiol i gu h-onorach dha gach sgillinn bu chòir dha bhi aige o’n latha chaidh mise do’n sgoil. A mach o sin fhuair mise aite-suidhe a’m measg clann nan uaislean—cha robh chridh’ an gille carrach a ràdhainn rium na b’ fhaidhe—thuit buachailleachd nam mart agus na muice air dìlleachdan eile air an d’ thug iad am frith-ainm boineid ard—agus bha mise ann am cheann-stuic anns gach cleasachd agus camanachd. Thug mi ’m fogharadh orm—fhuair mi ’stigh do bhùth ann an Glascho, agus o bhùth gu bùth gus an d’ fhuair mi bùth dhomh féin. Phòs mi caileag nach bu nàr le uasal sa’

---

[107] bhaile fhaicinn r’a thaic latha féill no dòmhnach. Tha ’n saoghal a’ cinneachadh leam; ach nach neònach leibh so;— ’s gann gu bheil oidhche tha mi ’luidhe nach ’eil mi bruadar mu’n mhaighstir-sgoile le ’bhriogais ghoirid chorduròi—casag dhonn nam putan móra, agus a’ ghruag—gruag na dunach dhòmhsa— ’s mi dh’ fhuathaich i.

Nis a Theachdaire-ùir, nach labhair sibh ris na ministeirean Gàidhealach? air m’ fhocal mur dean sibh e, mur leig mise dairireach ribh ’sna pàipeirean-naigheachd, ugus bheir mi air Para Rìoghail a’ bhaile mhóir so am feannadh mur a h-amhairc iad mu dhéibhinn nan sgoilean Gàidhealach.

Is mise, ach coma có mì a nis, ach bu mhì aon uair

AN GILLE CARRACH MAC NA BANNTRAICH.^{[Cha’n fhiosrach sinn cia dhiù dh’ innis fear-sgrìobhaidh na litreach so a dhiùras mun do sgriobh e i, no a fhuaradh a mach e gun fhios da, ach fhuair sinn litir o chionn ghoirid a chuireas sinn anns an ath àireamh, agus a bheir air a “Ghille Charrach” a cheann a thachas. ]}