---

[114]

ANDREAS HOFER’ AGUS LUCHD-AITEACHAIDH NA TYROL.

Is an de na rìoghachdan a’s cumhachdaiche ’san Roinn-Eòrpa Austria, agus ’si ’n dùthaich ris an abrar an Tyrol Gàidhealtachd na rìoghachd so. Cha ’n eil na beanntan a’s airde tha againne ach còrr agus ceithir mìle troidh air airde, ach tha beanntan an Tyrol a thrì airde so, agus iad air an còmhdachadh le sneachda o thoiseach gu deireadh na bliadhna, agus cha do choisich air fraoch ceatharnaich is curanta na an luchd-áiteachaidh. Tha an gràdh d’ an dùthaich làidir, agus sheas iad riamh gu duineil as a leth an aghaidh ionnsuidh gach nàmhaid. ’An àm a’ chogaidh mu dheireadh a bha air a dhùsgadh le cìocras neo-shàsaichte nam Frangach gu lamh-an-uachdar fhaotainn thar rìoghachdan eile agus an cur fo chìs, agus gu sònruichte le naimhdeachd an impire Bonaparte, sheas Austria gu calma ’na aghaidh, agus an uair a bha sinne a’ gleachd gu buadhar ri cumhachd aintighearna na Frainge, san Eiphit agus anns an Spàind, chaill agus bhuidhinn Austria iomadh blàr fuilteach san aobhar cheudna. Bha an roinn féin aig muinntir an Tyrol sa’ chaonnaig, gu minig a’ téarnadh mar still nam beanntan air naimhdibh an dùthcha; ach anns a’ chomhstri a bh’ ann chaidh a’ chùis cho fada ’n aghaidh Austria ’s gu’m b’ éiginn di mu dheireadh an Tyrol a liubhairt thairis do na Frangaich sa’ bhliadhna 1806. Bha san àm so ann an aon de ghleanntaibh na Tyrol fear tigh-òsda d’ am b’ ainm Andreas Hofer, duine foghainteach treun—feusag fhada dhubh air a’ ruigheachd a chrios—iomraiteach airson a ghràidh d’a dhùthaich, agus le bhi anabharrach déigheil air sealg nam fiadh-ghabhar, cha robh gleann no coire san Tyrol anns nach robh e eòlach agus anns nach robh luaidh air ’ainm mar air caraid dìleas, agus gu cinnteach bu charaid dìleas a bh’ ann. Thug e Vienna air, (ceanna-bhaile Austria) gu labhairt ris an impire thaobh éiridh air gach làimh an aghaidh nam Frangach. Thill e le ard-mhisnich ag ràdh r’a chairdean a choinnich e. “Misneach mhath! gheibh sinn còmhnadh.” Chruinnich sè ceud gaisgeach mu’n cuairt da, a bhóidich d’ a chéile bhi

---

[115] dìleas, agus mar an ceudna gu’n ceileadh iad an rùn gu àm na h-ionnsuidh a bha iad ’an ùine aithghearr ri thabhairt. Car beagan mhìos bha gnothuichean air a’ chor so, ach focal cha do bhrist a mach o aon seach aon diu. Air an naothamh latha de mhìos deireannach an Earraich sa’ bhliadhna 1809 chunnacas teintean a’ deàrsadh air binnein mullaich gach beinne, sheinn na cluig a’ chaismeachd, agus le làmhach ghunnaichean, dh’ fhàilticheadh a’ mhaduinn sin air an robh luchd-aiteachaidh na Tyrol agus Andreas Hofer air an ceann, ri saorsa thoirt do thìr an athraichean. Chunnacas a’ snàmh a sìos leis an abhuinn Inn (abhuinn mhór tha ’ruith troi ’n ghleann a’s mugha san dùthaich) meanan sàibh, agus brataichean beaga dearga air an ceangal ri biorain air an sàthadh ann an spealtagan fiodha mar chomharradh do’n fheadhain a bha gu h-ìosal air an t-srath gu’n d’ thàinig an t-àm dhoibh éiridh. Dh’ eubh mnathan agus clann ’nuair chunnaic iad an sanus so “thàinig an t-àm!” agus fhreagair mactalla do’n chaithream “thàinig an t-àm!” B’e Andreas Hofer ccannard na buidhne agus romh bhristeadh faire bhadaich iad air gach taobh anns na nàimhdibh a chaidh ’nam breislich leis an fhàilte ghuineideich a fhuair iad, oir bha iad gun deasachadh sam bith a dheanamh air chionn na còmhdhail. Tàmh no fois cha do leig Hofer dhoibh riamh gus na sgiùrs e gach mac màthar dhiu as an dùthaich, a bha nise aon uair eile saor!

Ach cas ’na dhéigh so chaill Austria blàr millteach Wagram, far an d’ fhàg i móran d’a laoich threuna ’nan luidhe san àrfhaich, agus thuit an ceanna-bhaile féin ann an lamhan nam Frangach. Thainig fios gu Hofer nach b’ urrainn e còmhnadh sam bith fhaotainn, agus nach deanadh e ach lom sgrios a tharruing air féin ’s air a chuid daoine le seasamh a mach ni b’ fhaide ’nan aonar ’an aghaidh na Frainge.

Bha Hofer cho iomaguineach agus ’eagal co mór a thaobh cor na Tyrol, a bha nise a réir coltais gu bhi ’n cumhachd na Frainge ’s gu’n d’ thug e uaigneas nan gleann air fad thri làithean, a ghuidhe air an Ti a’s àirde e bhi ’na dhìdein ’s ’na chul-taice d’a dhùthaich. Chruinnich e a chuid daòine mu’n cuairt da agus chuir e féin ’s a bhuidheann bheag ghaisgeach romhpa seasamh as leth an dùthchà gu hàs!

Chuireadh gun dàil ochd mìle Frangach ’nan aghaidh g’an cur fo smachd ’s a ghabhail seilbh san Tyrol. Bha fios aig Hofer mum b’ urrainn na Frangaich Inspruck (ceanna-bhaile na Tyrol) a ruigheachd, gu’m feumadh iad tighinn troimh aisridh chumhaing ann an slugan glinne ùdlaidh air an robh esan ’s a chuid daoine mion-eòlach. Thug iad orra dh’ ionnsuidh a’ bhealaich sgàirnich so, agus charn iad suas clachan agus craobhan air dhòigh agus ’nuair a ghluaisteadh an taic a bha fódhpa gu’n rachadh iad ’nan deann car air char leis a’ bhruthach le neart cho mór ’s gu’m bruanadh iad gach ní thigeadh san rathad. Air maduinn bhòidheich deireadh an Earraich ghluais feachd na Frainge ’stigh do’n ghleann agus mar ghabh iad air an aghart cha robh coltas nàmhaid r’a fhaicinn—cha robh uibhir an duillich a’ gluasad air craoibh, an ceò ag ialadh mu aodann nan stallachan arda—cha robh fuaim no monmhur r’ a chluinntinn a bheireadh fairbheanadh seachad gu’n robh na laoich sin goirid o làimh aig an robh an cuilbhear

---

[116] nach d’ fhàilnich riamh air am feum, agus aig an robh an cridhe gaisgeil nach d’ fhiosraich geilt roimh ghnùis nàmhaid! Ach mu dheireadh chualas glaodh air dara taobh a’ bhealaich “Am bheil sibh deas?” Fhreagradh o’n taobh eile “Thà,” “Thugaibh dhoibh sin mata.” Cha luaithe bha ’m focal as a bheul na nuas bhrùchd le fuaim tairneanaich, creagan, clachan agus craobhan, a’smàladh ri talamh na ceudan de na Frangaich. Cha do chaomhnadh a’ mhusg orra mar an ceudna, cha chluinnte ach làmhach an déigh làmhaich o’n bhearradh ’s am feachd sa’ ghleann a’ tuiteam air gach taobh. Fad thrì làithean dhùlanaich Hofer agus a shèa ceud laoch ochd-mile-deug Frangach! a’ leum o chraig gu craig agus o sgor gu sgor; ach ’nuair a mharbhadh a chairdean dìleas gus ach beag an t-aon mu dheireadh, b’ eudar do Hofer teicheadh airson dìdein gu aonarachd nam beann a bh’ air an còmhdachadh le sneachda nam mìltean geamhradh. Air aon de na h-oidhcheannan choinnich Hofer a bhean ’s a chlann air allaban ’s ’nam fògaraich feadh nam beann mar bha e féin. Cha robh fios aige ’dé bu chor dhoibh gus an d’ amais e orra air an dòigh so. Na h-aignidhean a ghluais ann an inntinn Hofer aig a’ chòmhdhail so, feudaidh sinn ann an tomhas a smuainteachadh, ach cha’n fhurasda ’chur an céill. Fhuair na Frangaich a nis lamh-an-uachdar, agus chleachd iad a’ bhuirbeachd a b’ oillteala do luchd-àiteachaidh nam beann. Loisg iad dà fhichead baile beag, agus a h-aon anns an robh mu thimchioll seachd ceud tigh. Anns a’ bhlàr mu dheireadh a chaidh a chur aig àite ris an abrar Brixen far an do sheas ann am buillsgein a’ chatha a bhean ri taobh a céile—a’ mhaighdeann ri taobh a h-athar no an fhleasgaich ris an robh i air réiteach. Chaidh trì cheud gu leth bean a sgathadh sìos agus a shaltairt gu hàs leis a’ mharc-shluagh! agus gach duine air am faighteadh greim rachadh fheuchainn ’s am peileir a chur troimhe gun dàil. Fhuair an curaidh Hofer as, an uair so fhathasd, agus le cridhe tùrsach bha e nis a’ caoidh cor tìr a ghràidh ann am bothan beag fada gu h-ard anns na beanntaibh agus ochd no naoi mhìltean o ionad còmhnuidh. Cha robh fios aig neach air ’aite-falaich ach aig a mhnaoi ’s a h-aon no dha d’a chàirdean bu dìlse. Thainig iadsan o àm gu àm g’a fhaicinn agus a’ toirt teachd-an-tìr leò g’a ionnsuidh. Cha do smuaintich a bhean gu’n robh e san Tyrol idir, gus am fac’ i e. Bha ’chuid bu mhò a’m barail gu’n d’ thug e Vienna air; agus chuir an t-impire iomadh teachdaireachd dhìomhair g’a ionnsuidh ag asluchadh air teicheadh, ach fhreagair esan a ghnàth, Cha’ n eil e san Tyrol na ni foill orm. Ach bhà san Tyrol na rinn foill air. Air do na Frangaich a mhaoidheadh air duine d’ am b’ ainm Staffel gu’n rachadh am peileir a chur troimhe san aite-sheasaimh san robh e mur brathadh e dhoibh an t-ionad san robh Hofer am falach, dh’ fhalbh e ’na fhear-iùil le buidhhinn shaighdearan a dh-ionnsuidh an àite. Air an fhicheadamh latha de mhìos mu dheireadh a’ gheamhraidh sa’ bhliadhna 1810 mu ghlasadh an latha, chuairtich na saighdearan am bothan. Nuair chuala Hofer an tartraich leum e dh-ionnsuidh an doruis ’s an cuilbhear ’na làimh nach do mhearachdaich ach ainmic a cuspair. Thog e dà uair r’a ghualainn i ach ’nuair a chunnaic e gu’m bu diomhain da oidhirp a thoirt air dol as dh’ fhosgail e ’n dorus gu neo-sgàthach, agus air do dh-aon de’n

---

[117] bhuidhinn fheòraich có è, fhreagair e gun fhiamh, “Is mise Andreas Hofer, tha mo bheatha ann ad làimh, caomhain mo bhean agus mo leanaban.” Chaidh a ghlacadh agus glas-làmh a chur air féin ’s air a mhac, giullan mu dhà bhliadhn-deug a dh-aois, agus thugadh air falbh iad cas-ruisgte air feadh an t-sneachda gu baile san Eadailt d’ am b’ ainm Mantua, a bha san àm sin ’an lamhan nam Frangach. Chaidh fheuchainn sa’ bhaile so, agus bha ’chuid bu mhò toileach a bheatha a chaomhnadh, ach sa’ mhionaid sin thainig teann ordugh á Paris (ceanna-bhaile na Frainge) a thilgeadh, an taobh a stigh de cheithir-uaire-fichead. Air an fhicheadadamh latha de cheud mhìos an earraich mu aon-uair-deug thainig freiceadan shaighdearan a thoirt air falbh Hofer gu bhi air a thilgeadh. Bha mòran d’ a luchd-dùthcha air an cuibhreachadh sa’ phrìosan cheudna, ’s an uair a bha esan aig imeachd seachad orra air a shlighe ’dh-ionnsuidh an ionaid sin far an robh e r’a chead siorruidh a ghabhail de’n t-saoghal-sa, lùb iadsan an glùn ann an ùrnuigh a’ gul ’s a’ caoidh, agus chruinnich cuid eile dhiu a fhuair cead dol ma sgaoil mu’n cuairt da, ag iarraidh a bheannnachd dheireannaich; agus chualas iomadh aon ag ràdh “Ciod is ciall da so? am bheil an duine sin a chuir an cath an aobhar a dhùthcha ’s nach do thog a làmh riamh ann am blàr gus na thog e urnuigh r’a Chruithfhear, am bheil e air an dòigh so ri bhi air a thilgeadh mar fhear drochbheirt?” Bha Hofer ’na aonar ciùin, sìochail, gun ghruaim. ’Nuair a ràinig e’n t-àite san robh e ri fulang shìn e mach a lamhan gu beanntabh a ghaoil a bha ’g éiridh san t-sealladh gu gorm ris an speur. Sheas dà-shaighdear-dheug a mach—chuireadh Hofer mu’n coinneamh beagan cheumannan uapa—thairgeadh nèapaiginn da g’a ceangal m’a shùilean ach dhiùlt e a gabhail, ag ràdh “Tha mi ’m sheasamh ann am fianuis an Ti a chruthaich mi, agus mar so tiomnaidh mi m’ anam ’na làimh.” Labhair e’n sin focal no dhà ti ceannard nan saighdearan, d’ an d’ thug e mar an ceudna beagan bhonn airgid, agus a rithist a’ togail a làmh ris na beanntabh, thuirt e le guth daingeann réidh “Gabh cuimse—Loisg!” Cha d’rinn na ceud sèa urchraichean ach a leònadh gu tróm—thuit e air a ghlùn—chaidh sèa eile ’losgadh agus fhathasd ghleachd e ris a’ bhàs, gus na chuir an t-oifigeach beul-dois a ghunna r’a cheann, agus thuit Andreas Hofer an gaisgeach flathail ard-inntinneach, gun deò air an raon.

Chaith esan a tha ’ga sgrìobhadh so beagan uine le mór thoil-inntinn san Tyrol a’ beachdachadh le deòthas air a beanntabh arda-a glinn fharsuing agus a h-aibhnichean mòra, agus cha robh ach caoimhneas agus fiùghantachd ag amas air air gach laimh o na laoich chruadalach threun a tha ’g àiteachadh nam beann sin. Nuair a bha e ’n sin chunnaic e litir a sgrìobh Hofer a dh’ ionnsuidh a mhnatha beagan uairean roimh a bhàs air a sgrìobhadh ann an làimh shocraich réidh a bha a’ dearbhadh gu’n robh an inntinn misneachail ciùin, agus ann an spiorad caomh truacanta thaobh a naimhdean a bha ’leigeil ris gràdh inntinn a Chreidmhich. Feudaidh sinn mar an ceudna a ’ràdh nach eil bothan san tìr àluinn sin anns nach faicear an crochadh ris a’ bhalla dealbh duine chalma fhoghaintich— ’fheusag a’ ruigheachd a chrios agus cuilbhear fada ’n a làimh—agus is e sin Andreas Hofer—Wallace an Tyrol.

T. nan T. T. T.