I. SEUMAS RUAIRIDH

Caibidil 1

Rugadh Seumas Ruairidh ann an Grabhair an Sgìre nan Loch sa bhliadhna 1871. Bha Dòmhnall, a bhràthair, ceithir bliadhna na b’aosda na e, agus bha ceathrar pheathraichean aca. Dh’fhàs Seumas na bhalach èasgaidh, modhail, agus bha meas mòr aig na h-uile air, chan e mhàin a chompanaich òga fhèin, ach cuideachd a nàbaidhean a bha air tighinn gu aois. B’e Murchadh Aonghais an companach a bhiodh aige mar bu trice, agus ’s iomadh gnothach san robh iad an sàs le chèile. Mun àm san robh Seumas air ìre an sgoil fhàgail, bha e na chnapanach tapaidh agus a cheart cho èasgaidh ’s a bha e nuair a chaidh e dhan sgoil an toiseach. Bha e sgiobalta air a chasan anns gach obair a bhiodh e a’ dèanamh, agus, nuair a bhiodh na gillean a’ ruith rèis, cha robh duine aca a dhèanadh a’ chùis air Seumas.

Air feasgar ciùin san Dàmhair, nuair a bha Seumas mu shia bliadhna deug a dh’aois, bha e fhèin agus Murchadh Aonghais nan seasamh aig doras sgoil Ghrabhair. Bha iad a’ coimhead rudeigin diombach, mar nach biodh iad a’ tuigse carson nach d’fhuair iadsan cothrom a dhol a-steach dhan choinneamh a bha a’ dol air adhart san sgoil, aig an robh a h-uile duine sa bhaile a bha os cionn ochd bliadhna deug.

“Dè a th’ann?” dh’fhoighnich Murchadh do Sheumas.

“Chan eil fhios agamsa air càil”, fhreagair Seumas, “ach gun tàinig balach à Bail’ Ailein le litir gu taigh Iain Mhòir an diugh, agus gu bheil a’ choinneamh seo air a gairm air sgàth na litreach seo. Rinn mi oidhirp air còmhradh fhaighinn air fear Bhail’ Ailein ach bha e air falbh mun do dh’ amais mi air facal fhaighinn bhuaidhe.”

“Cluinnidh sinn dè th’ann nuair a bhios a’ choinneamh seachad,” thuirt Murchadh, “agus feumaidh sinn foighidinn a chleachdadh gus an àm sin.”

Fhad ’s a bha na balaich a’ còmhradh, bha Iain Mòr air a chasan, a-staigh san sgoil, a’ bruidhinn ris na bha cruinn. ’S e duine a bh’ann an Iain a bha foghainteach anns gach dòigh – làidir na chorp agus deiseil gu bruidhinn a-mach gu gnothaicheil ann an àite sam bith sam biodh e. Bha e furasda fhaicinn gun cumadh e a’ choinneamh a’ dol gu math agus gu rèidh. Seo mar a bhruidhinn e:

“Fhuair mi litir an diugh bho Dhòmhnall MacRath ann am Bail’

Grabhir & Loch Odhairn, Lewis

Ailein, agus bu mhath leam a leughadh dhuibh. Seo na tha e ag ràdh:

‘Tha an sluagh anns gach ceàrnaidh de Sgìre nan Loch a’ fulang cruaidh-chàs le acras, agus èiginnean eile. Tha cruaidh-chàsan còmhla ri mòran againn an còmhnaidh, ach tha an geamhradh a tha tighinn gu bhith air leth duilich air sgàth gu robh droch shamhradh ann a chùm am bàrr gun fàs ro mhath, agus cuideachd, gu robh an t-iasgach gu math truagh air an t-samhradh a chaidh seachad.

Tha seo duilich a ghiùlain, gu h-àraid nuair a tha oighreachd faisg oirnn a tha air a cur air leth airson sealg fhiadh airson spòrs do dhaoine aig a bheil an t-sochair seo dìreach air sgàth gu bheil beartas aca.

Aig coinneamh ann am Bail’ Ailein Oidhche Mhàirt, dh’aontaich muinntir Bhail’ Ailein, Lacasaidh, agus Airidhbhruaich gun dèanadh iad ionnsaigh air Frìth na Pàirce agus gu marbhadh iad gu leòr fhiadh airson an teaghlaichean a bheathachadh tron gheamhradh agus tron Earrach. Ma tha muinntir Ghrabhair airson a thighinn còmhla rinn san ionnsaigh seo tha mi a’ toirt a’ chuiridh seo dhaibh, agus dhan a h-uile baile ann an Sgìre nan Loch. Cuiribh fios thugamsa cho luath ’s a ghabhas agus cuiribh thugam ainm dithis a thig a riochdachadh muinntir Ghrabhair aig coinneamhan a bhios sinn a’ cumail gus an ionnsaigh a tha seo a chur air dòigh’.

Sin, ma tà na bh’aig Dòmhnall MacRath ri ràdh, agus, air mo shon

fhìn, feumaidh mi a ràdh gu bheil mi gu mòr leis. Dè a tha sibhse a’ smaoineachadh mun chùis?”

Nuair a shuidh Iain cha robh facal a’ tighinn bho dhuine airson beagan ùine. Bha iad a’ beachdachadh air na chual’ iad. Ach, nuair a thòisich iad a’ còmhradh, bha a h-uile duine ag iarraidh bruidhinn aig an aon àm. Mar a bha dùil, chùm Iain smachd air a’ choinneamh, agus dh’iarr e air an duine a b’aosda a bha làthair a bheachd a thoirt air a’ chùis. B’e seo Dòmhnall Mhurchaidh, a bha còrr air ceithir fichead bliadhna a dh’aois, agus thuirt esan ged a bha e gu mòr leis na bha MacRath ag ràdh, gu robh e fhèin fada ro aosd’ airson pàirt a ghabhail san ionnsaigh agus mar sin gur e beachdan dhaoine na b’òige na esan bu chòir èisdeachd fhaighinn.

Dh’èirich an sin Calum Dhòmhnaill, eildear san eaglais, a bha glè fhada na cheann mur a gabhadh daoine ris na beachdan aigesan Thuirt esan nach b’urrainn dhàsan, pearsa eaglais, a dhol an sàs ann an ionnsaigh dhen t-seòrsa seo, nach robh ann ach goid, agus bristeadh air an ochdamh àithne.

“Le gach spèis dhan eildear”, thuirt duin’ òg a dh’èirich à suidheachan cùil, “chan urrainn mise a dhol le na tha Calum ag ràdh. Tha, gun teagamh, greim laghail aig an oighreachd air na fèidh, ach chan eil mi a’ gabhail ris gu bheil greim moralta aca air a bhith cumail sluagh sgìre nan Loch bho bhith dèanamh feum dhen bhiadh mhath a tha fan comhair, agus a tha air a chaitheamh airson spòrs a chumail ri daoine nach eil airidh air na sochairichean a th’aca”.

Bha a’ mhòr chuid de na thug seachad am beachd gu fada airson an ionnsaigh a dhol air adhart. Bha duine no dhithis a’ toirt taic do Chalum Dhòmhnaill, ach nuair a bhruidhinn dithis de na h-eildearan eile an aghaidh beachdan Chaluim, thuit a’ chòmhstri aige gu làr. Aig deireadh na cùise dh’aontaich a’ choinneamh gun deigheadh iad le MacRath, agus gum b’ e Iain Mòr agus Eachann Dhòmhnaill na riochdairean a chuireadh iad gu coinneamhean am Bail’ Ailein a bhiodh cur ghnothaichean air dòigh. Bha cuid nach robh deònach air gabhail ri Eachann mar riochdaire an dèidh na bha a bhràthair, Calum, air a ràdh na bu tràithe, ach chaidh a’ mhòr-chuid leis, oir bha e gu tric dìcheallach ann an obair na coimhearsnachd.

Bha Seumas agus Murchadh fhathast aig doras na sgoile nuair a thàinig an sluagh a-mach, agus nuair a dh’èigh Iain Mòr air Seumas. thàinig Murchadh còmhla ris.

“Ged a bha an dithis agaibh ro òg airson a bhith aig a’ choinneamh chudthromaich seo,” thuirt Iain, “tha gu leòr ann a dh’fhaodas sibh a dhèanamh gus an gnothach seo a chur air adhart. Ma thig sibh chun an taigh agamsa sa mhadainn a-màireach, innsidh mi dhuibh dè a th’

ann, agus bheir sibh litir bhuamsa gu Dòmhnall MacRath ann am Bail’ Ailein. Fhalbhaibh an dràsda dhachaidh dhan leabaidh, oir tha obair agaibh ri dhèanamh a màireach.”

Dh’fhalbh iad, ach bha na bh’ air tachairt a’ cur de cheistean orra ’s nach b’urrainn dhaibh fuireach gu madainn gu freagairtean fhaighinn. Nuair a ràinig iad taigh Ruairidh, dh’iarr Seumas air Murchadh tighinn a-steach còmhla ris gus an innseadh athair dhaibh dè bh’ anns an litir. Dh’innis Seumas dha athair gu robh aige ri dhol le litir a Bhail’ Ailein sa mhadainn, agus bha athair an uair sin deònach gu leòr air innseadh dha na balaich mun ionnsaigh air an robh iad a’ beachdachadh. Cha d’fhuair Seumas no Murchadh a’ bheag dhen chadal an oidhch’ ud, agus bha iad le chèile glè thràth aig taigh Iain Mhòir sa mhadainn mar a chaidh iarraidh orra. Dh’innis Seumas do Iain gu robh athair air innseadh dhaibh mu choinneamh na h-oidhche raoir.

“Thoiribh an litir seo do làimh Dhòmhnaill MhicRath ann an Taigh-Sgoile Bhail’ Ailein,” ars’ Iain, “agus fuiribh gus am faic sibh am bi freagairt ann”.

Dh’fhalbh na gillean a-mach tro Ghleann Ghrabhair, agus seachad taobh an iar Loch Tobhtaichean Amhlaidh gus an do ràinig iad

Grabhair agus Loch Odhairn bho Shìthean na h-Airigh Dhriseach

Tàbost. Bha iad a’ faicinn gun robh ùbarraid a’ dol am measg an t-sluaigh ann an Tàbost, agus nuair a thachair daoine riutha, chaidh an ceasnachadh gu teann mun bheachd a bh’ aig muinntir Ghrabhair air an ionnsaigh a bhatar a’ cur air chois.

“Bha coinneamh ann an Grabhair a-raoir,” thubhairt Seumas, “agus tha sinne air an t-slighe le litir gu MacRath ag innseadh dha gu bheil muinntir Ghrabhair glè dheònach a bhith am measg na thèid dhan Phàirc.”

“Thèid mise leis an eathar còmhla ribh,” thuirt fear a bha bruidhinn riutha, “ach thèid sinn an toiseach chun an taigh’ agam gus am faigh sinn blasd bìdh mun tèid sinn a-null air an loch.”

B’ e an duine seo Dòmhnall Tharmoid, duine air an robh coltas gnothaicheil, agus bha Seumas a’ dol a dh’fhaicinn Dhòmhnaill gu math tric anns a’ chòrr dhe bheatha, ged nach robh fhios aca air sin aig an àm. Cha robh e fada gus an do chuir Màiri, bean Dhòmhnaill, agus Seonag, a nighean, deagh bhiadh de mharag agus uighean air am beulaibh.

Bha Seonag na caileig thaitnich, mun aon aois ri Seumas agus Murchadh. Bha maise aodainn air leth oirre, le falt dualach, dorch, agus rinn Seumas gu h-àraidh toileachas tachairt ri caileig cho laghach rithe, agus thug e an t-aon toileachas dhìse coinneachadh ri gille cho snog ri Seumas. Bha iad a’ faighinn toil-inntinn an cuideachd a chèile gus an robh an t-àm ann a dhol sìos chun a’ chladaich.

“Chì sinn sibh nuair a thilleas sibh,” dh’èigh Seonag, nuair a bha an eathar a’ gluasd air falbh on chladach.

Bha Seumas agus Murchadh glè thaingeil gun d’ fhuair iad air anail a leigeadh ann an Tàbost, agus nuair a chaidh iad dhan eathar, cha leigeadh Dòmhnall leò làmh a chur air ràmh, ag ràdh gu robh iad sgìth gu leòr an dèidh coiseachd à Grabhair. Nuair a chaidh iad air tìr aig ceann an ear Bhail’ Ailein, cha do shaoil iad càil dhen bheagan coiseachd a bha ri dhèanamh chun an taigh-sgoile agus cha do chuir e dragh na sgìos orra.

Nuair a leugh MacRath an litir, thug e dhan triùir aca cuireadh gu coinneamh an oidhche sin, Dòmhnall mar riochdaire Thàboist agus Cheairseadair, agus na gillean òga mar luchd amhairc.

Rinn na balaich gàirdeachas mòr ris a’ chuireadh seo agus ged nach robh iad a’ tuigse mòran dhe na bha air a ràdh, bha iad a’ faireachadh pròiseil a bhith sa chuideachd. Nuair a bha a’ choinneamh seachad, thug MacRath dhaibh litrichean gu riochdairean Ghrabhair agus dh’fhalbh iad gun dàil còmhla ri Dòmhnall dhan eathar agus a-null a Thàbost.

Bha Màiri, agus gu h-àraidh Seonag, toilichte am faicinn a-rithist,

agus chuir iad iompaidh orra an oidhche chur seachad ann an Tàbost, agus falbh air an cois a Ghrabhair sa mhadainn.

An dèidh am bracaist, nuair a bha iad a’ dèanamh airson aghaidh a chur air a’ mhòintich, thuirt Màiri riutha, nam biodh iad a’ dol rathad Thàboist a-rithist, iad a bhith cinnteach gun tadhaileadh iad a-staigh.

“Bidh e iongantach,” thuirt Seumas, “mur a bi sinn a’ dol a Bhail’ Ailein fhathast mus bi an gnothach tha seo seachad.”

“Ma bhios,” fhreagair Seonag, “thigibh a-steach, agus ’s dòcha gun cuir m’ athair a-null air an loch sibh leis an eathar.”

“ ’S mi nì sin ma bhios e furasda dhomh, agus mur a bi, saoilidh mi gum faod mi an eathar a thoirt dhaibh. Tha mi cinnteach gun tugadh iad an aire oirre.”

“Tapadh leibhse, a Dhòmhnaill,” thuirt Murchadh, “agus tapadh leibhse cuideachd, a Mhàiri, agus a Sheònag airson ur coibhneis rinn.”

Le sin dh’fhalbh iad agus cha robh iad fad air an t-slighe. Thug iad na litrichean do Iain agus do Eachann agus chaidh iad dhachaigh, glè thoilichte le an turas a Bhail’ Ailein, agus mar a chaidh dhaibh an Tàbost.

An dèidh do Sheumas agus do Mhurchadh falbh a Ghrabhair, bha Dòmhnall a-muigh ag obair mun chroit, agus bha Màiri is Seonag trang a’ glanadh an taighe, agus a’ bruidhinn ri chèile.

“Dè do bheachd air an dithis bhalach a bha siud, a Sheonag?”

“O! bha iad snog.”

“ ’S e mo bheachd fhìn gu robh Seumas, òg agus mar a tha e, a’ fàs glè dhèidheil air a bhith nad chuideachd. Tha sùil aig’ annad.”

“Och nach ist sibh. Chan eil ann ach balachan òg. Co dhiù, tha e glè ghasd, agus chan eil càil agamsa an aghaidh a bhith còmhla ris. Tha mi an dòchas gun tadhail iad oirnn fhathast.”

“Cuimhnich nach eil thu fhèin ach òg cuideachd.”

“Ged a tha mis’ òg, tha mi aosd’ gu leòr airson caraidean a bhith agam, eadar gur e caileagan no balaich a bhios annta.”

“O! Saoilidh mi gu bheil beagan cèill’ agad ceart gu leòr, agus nach dèan thu caraid de neach sam bith gus am bi eòlas agad air.”

“Dìreach! Mar sin bu mhath leam tuilleadh eòlais a chur air Seumas, agus air Murchadh cuideachd.”

Nuair a thachair Murchadh ri Seumas làrna-mhàireach, bha iad a’ bruidhinn air an turas agus cho math ’s a ghabh teaghlach Dhòmhnaill Tharmoid riutha.

“Dè do bheachd air Seonag,” dh’ fhoighnich Murchadh.

“ ’S e nighean ghrinn a th’ innte, agus nach i rinn math nuair a

dh’iarr i air a h-athair an eathar a thoirt dhuinn an ath thuras. Tha mi an dòchas gu faigh sinn air turas eile a dhèanamh a-steach gu MacRath.”

“ ’S e mo bheachd-sa gur e Seonag a tha thu ag iarraidh fhaicinn, agus nach e MacRath.”

“Na bi bruidhinn gòrach. Chan eil Seonag a’ dèanamh dragh sam bith dhomhsa. Tha mi fada ro òg airson a bhith coimhead ri caileig ach mar charaid, agus tha mi cinnteach gur e deagh charaid a bhios an Seonag ma gheibh sinn eòlas oirre.”

“Cha bhi turas ann dhuinn an t-seachdain seo co-dhiù. Bha Eachann ag innseadh dhomh gu robh MacRath gan iarraidh a-steach oidhche h-Aoine.”

Air madainn Disathairn, thàinig fios gu Seumas a dhol a thaigh Iain Mhòir, agus, nuair a rinn e sin, thuirt Iain ris gu feumadh iad a dhol a Bhail’ Ailein Dimàirt, gus an tugadh iad fios gu Iain mu choinneamh a bha gu bhith am Bail’ Ailein Diluain. Chuireadh a’ choinneamh seo air dòigh gach nì mun ionnsaigh a bhatar a’ dol a dhèanamh sa Phàirc. Bha Seumas glè dheònach air a seo a dhèanamh, agus bha e cinnteach gum biodh Murchadh a cheart cho deònach. Ach Diluain fhuair e fios gu robh Murchadh air droch fhuachd fhaighinn, agus nach b’urrainn dha dhol còmhla ris. Ged a bha Seumas duilich mu fhuachd Mhurchaidh cha robh càil aige an aghaidh a dhol a Bhail’ Ailein, agus a Thàbost, na aonar.

Dh èirich e gu math tràth Dimàirt agus rinn e deiseil airson a thurais. Bha ceum sunndach aige gus an do ràinig e taigh Dhòmhnaill Tharmoid. Bha Dòmhnall, Màiri, agus Seonag glè thoilichte fhaicinn a-rithist.

Bha Dòmhnall duilich nach b’urrainn dha dhol tarsainn an loch còmhla ris, on bha e na aonar, ach thairg e an eathar dha, agus dh’iarr e air Coinneach, duine òg a bha fuireach an ath dhoras, a dhol còmhla ris gu cuideachadh a thoirt dha le iomradh an eathair. Bha Coinneach deònach, ach bha Seonag diombach nach b’i fhèin a fhuair an cothrom a dhol còmhla ri Seumas.

Chaidh gu math leò, agus thug MacRath litir do Sheumas airson a toirt gu Iain Mòr ag innseadh dha mu là agus uair, agus àite anns an coinnicheadh an sluagh a bha dol as dèidh nam fiadh.

Fhuair Seumas a-rithist cuireadh bho Dhòmhnall an oidhche chur seachad còmhla riutha, ged nach robh e cho anmoch an turas seo. An dèidh dhaibh biadh a ghabhail chaidh Seumas agus Seonag a-mach cuairt on bha am feasgar cho math. Chòrd a’chuairt agus cuideachd a chèile gu math riutha. Nuair a bha iad a’ tighinn faisg air an taigh air an t-slighe air ais, chuir Seumas a làmh timcheall air Seonag, agus

an ceann dreise dh’fhairich e an làmh aicese a’ tighinn mu a mheadhon fhèin. Thug e dhi pòg, agus phòg ise air ais e a cheart cho dealasach ris fhèin.

Nuair a dh’èirich Seumas sa mhadainn, thug na boireannaich dha deagh bhracaist mun do dh’fhalbh e, agus chaidh Seonag pìos dhen t-slighe còmhla ris.

“Bidh mi duilich,” thuirt ise, “nuair a bhios a’ chreach seo seachad, agus nach bi càil ann a bheir an taobh seo thu.”

“Nach fhaodainn a thighinn a shealltainn ort fhèin, gun leisgeul sam bith eile?”

“Dh’fhaodadh gun teagamh, agus ’s dòcha gu bheil dùil agad sin a dhèanamh, ach cha bhi guth agad air an dùil sin, na ormsa, mun tig a’ bhliadhn ùr.”

“O! Cha tèid thu as mo chuimhne cho luath a sin idir. Chì mi thu uair no dhà fhathast mun tig a’ bhliadhna gu ceann.”

Leis a’ ghealladh sin thug iad pòg mhilis da chèile agus thill Seonag dhachaigh, a’ leigeadh le Seumas a dhol air a shlighe.

Ràinig e dhachaigh gun càil dragh a chur air. Thug e an litir do Iain Mòr agus dh’innis Iain dha gu feumte coinneamh a ghairm air oidhche h-Aoine, gus an tigeadh a h-uile duine, a bha dol as dèidh nam fiadh, a chluinntinn mar a bha cùisean air an cur air dòigh.

“Thèid mi fhìn le fios thuc’ a-nochd’, thuirt Seumas. “Nach b’fheàrr dhomh fhìn agus do Mhurchadh a dhol dhan Phàirc còmhla ribh. Chan fhaod mi gunna a thoirt leam, ach is dòcha gum bi sibh ag iarraidh gille-ruith, ma bhios fiosrachadh sam bith ri thoirt do dhuine.”

“Tha thu ceart, a Sheumais. Thèid thu fhèin ’s Murchadh còmhla rinn, ma bhios e air faighinn seachad air an fhuachd a fhuair e.”

Nuair a chruinnich an sluagh chun na coinneamh oidhche h-Aoine cha b’ann a’ fuireach mun doras a bha Seumas agus Murchadh. ’S ann a bha iad a-staigh ag èisdeachd ri na bh’ aig Iain agus aig càch ri ràdh. Bha e air iarraidh air an t-sluagh cruinneachadh aig Airigh Dhòmhnaill Chaim air Dimàirt aig meadhon là len gunnaichean agus lem peilearan. Bha beagan min-fhiosrachaidh eile aig Iain a thuilleadh air a seo ach ’s e sin na bha beantainn ri Seumas.

Nis, chaidh beagan sgrìobhaidh a dhèanamh mar tha mu Chreich Mhòir na Pàirce, agus mar sin cha ruig mise a leas mòran a ràdh mu dheidhinn, a thuilleadh air innseadh mar a chaidh do na gillean-ruith, Seumas agus Murchadh. Bha iad glè sgìth a’ ruighinn Airigh Dhòmhnaill Chaim agus toilichte an anail a leigeadh fhad’s a bha na sealgairean a’ cur an uidheim air dòigh. Choinnich iad ri eòlaich às na bailtean eile, agus bha e na thoileachas dhaibh tachairt a-rithist ri

Dòmhnall Tharmoid. Dh’fhuirich iad sa champa fhad’s a bha na sealgairean a-muigh, a’ cur teine air dòigh, agus a’ dèanamh cinnteach gu robh uisge gu leòr ann airson còcaireachd a dhèanamh nuair a thilleadh iad leis a’ chreich.

Bha gillean mun aois aca fhèin air a thighinn às na bailtean eile, agus sa mhadainn Diciadain fhuaradh obair dhaibh gu lèir – a dhol air ais dhachaigh le pasganan sithinn agus sin a roinn a-mach air muinntir a’ bhaile. Rinn Seumas agus Murchadh an dleasdanas seo gu toileach agus chaidil iad gu sona nan leapanan fhèin an oidhche sin. Bha na bha aig an taigh a’ dèanamh min-cheasnachaidh orra, a’ foighneachd dè mar a bha cùisean a’ dol, agus bha iad sgìth a’ bruidhinn air seo mun tàinig àm cadail. Ach rinn iad mocheirigh Diardaoin gus dèanamh air càmpa nan sealgairean.

Nuair a thàinig Dihaoine, bha na sealgairean an dùil gu robh iad air gu leòr sithinn fhaighinn gus deagh chuideachadh a thoirt dhaibh tron gheamhradh. Bhristeadh suas an campa agus chaidh iad gu lèir dhachaigh leis a’ chreich.. .. Mun do dh’fhalbh Dòmhnall Tharmoid, thàinig e gu Seumas agus Murchadh, ag ràdh:

“Chord an dithis agaibh rium fìor mhath. Tha mi an dòchas, nuair a thèid sibh seachad mu Thàbost a-rithist gun tadhail sibh a-staigh. Bidh mi fhìn agus Màiri, agus Seonag cuideachd, ro thoilichte ur faicinn a-rithist”.

Fhreagair Seumas gun do gheall esan do Sheonag gun tadhaileadh e a-staigh mun tigeadh a’ bhliadhn’ ùr.

Nuair a bhristeadh suas an campa, rinn gach buidheann air am baile fhèin, agus ghabh muinntir Ghrabhair a-steach taobh-a- deas Loch Sgiobacleit, agus a-steach tro Ghleann Ghrabhair. Bha eallach math sithinn air gach duine aca agus bha sgìos a’ cur beagan dragh’ air cuid aca – gu h-àraid na gillean òga – fada mun do ràinig iad an ceann uidhe. On a bha dìle uisge air a bhith ann fad oidhche Dhiardaoin, bha gach allt na leum sa mhadainn Dihaoine, agus b’fheudar dhaibh brod a leum a thoirt seachad air uillt a b’ àbhaist a bhith nan sruthain bheaga.

Bha allt beag a’ falbh à Loch Cartach na h-Airigh Meadhonaich, agus a’ dol a dh’ Abhainn Cheann Loch Odhairn, agus b’fheudar leum a thoirt tarsainn air. Nuair a bha Seumas a’ dèanamh an leum seo, thàinig e a-nuas air toll a bha coineanach air a dhèanamh, agus thug e droch sguchadh air aobrann. On bha eallach air gach duine, rinn e gach oidhirp air coiseachd gun chuideachadh ach cha robh e comasach air eallach a thoirt leis na b’fhaide. B’ fheudar an eallach aige a thoirt bhuaidhe agus a roinn a-mach air càch. Bha Seumas a’ fiachainn ri cumail suas ri càch ach thuig e nach b’urrainn dha a dhol

air adhart cho luath ’s a bha iadsan. Dh’fheumadh e a thìde a ghabhail.

Thàinig Ruairidh agus Iain Mòr a thoirt cuideachaidh dha ach thuirt e riutha gun dèanadh e a’ chùis leis fhèin nan sguireadh e a dh’oidhirpeachadh air cumail suas ri càch.

Thuirt Ruairidh agus Iain gun tilleadh iad ga chuideachadh nuair a chuireadh iad dhachaidh na h-eallaich a bh’ aca. Chùm iad orra agus thòisich Seumas a’ gabhail a-steach an gleann air a shocair, a’ leigeadh le càch esan fhàgail as an dèidh. B’ fheudar dha stad a leigeadh anail bho àm gu àm ach bha e a’dèanamh a’ chùis air faighinn na b’ fhaisg air a’ bhaile, ged a bha a chas a-nis a’ fàs na bu ghoirte. A-steach mu allt Gil an Eich bha e a’ smaoineachadh nach b’urrainn dha a dhol na b’fhaide nuair a chunnaic e grunnan dhaoine a’ tighinn thuige. Bha athair ann, agus Iain Mòr, a mhàthair agus boireannaich eile. Bha sìneadair aca a bha iad air a dhèanamh de phlaideachan, agus de àradh. Cha robh e furasd Seumas a chur air an t-sìneadar ach chaidh aca air a thoirt dhachaidh gun a’ chorr dochainn a dhèanamh air a chois.

Nuair a chuireadh Seumas dhan leabaidh ’s ann na bu mhiosa a chaidh an cràdh sa chois aige, ach chaidh aige air beagan cadail fhaighinn uaireigin ro mhadainn. Rinn an cadal feum dha, agus sa mhadainn bha e a’ faireachadh cho math ’s gun do rinn e oidhirp air èirigh às a leabaidh, ach nuair a chuir e a chas fodha chaidh gath cràiteach troimhe agus b’fheudar dha a dhol air ais dhan leabaidh. Bha e an sin fad seachdain mun d’fhuair e air fiachainn a-risthist air a chas a chur fodha. Cha b’e am pian a-mhàin a bha ’g adhbharachadh seo, ach bha a’ chas aige air sèid cho mòr ’s nach deigheadh aige air bròg a chur air.

Cha robh fuireach san leabaidh a’ còrdadh idir ri Seumas. Bha e na ghnè a bhith an còmhnaidh ri obair air choireigin, agus gu dearbha is e seachdain gu math fada a bh’ ann do Sheumas. Ged nach robh e comasach air obair air bith a dhèanamh le làmhan no le chorp, bha an inntinn a’ dol glè thrang. Chuir e seachad mòran dha ùin’ a’ beachdachadh air Creich Mhòir na Pàirce, agus am pàirt beag a bh’ aige fhèin san ionnsaigh seo. Bha e a’ smaoineachadh air na daoine a choinnich ris aig Airigh Dhòmhnaill Chaim, ann am Bail’ Ailein, agus gu h-àraidh ann an Tàbost.

“Gheall mi do Sheonag gum faicinn i mun tigeadh a’ bhliadhn ùr a-steach, ach tha fìor eagal orm nach bi mi deiseil airson a dhol cho fada ri Tàbost às na th’ air fhàgail dhen bhliadhna. Sgrìobhaidh mi thuice.”

Rinn e sin as a bhad:

Cromòr

A Sheonag, a ghràidh, ’S dòcha gun cuala tu mun tubaist a bh’ agam air an t-slighe dhachaidh leis an t-sitheann. Nuair a bha mi a’ leum seachad air allt, a bha air at leis an dìle uisge bha siud, thuit mi agus rinn mi droch sguchadh air mo chas. Mar sin cha bhi e comasach dhomh an gealladh a thug mi dhut a choilionadh. Chan urrainn dhomh a dhol a shealltainn ort an taobh seo dhen bhliadhn’ ùir, ach bidh mi an dòchas gum bi a’ chas agam cho math ’s gun tèid agam air an t-slighe a dhèanamh mus bi 1888 ro aosda. Tha mi fìor dhuilich mun seo oir bha mi, agus tha mi, glè dhèidheil air d’fhaicinn a-rithist. Tha mi an dòchas gu sgrìobh thu thugam. Bidh mi a’ coimhead ri do litir.

Le gach uile dhùrachd, Seumas.

Nuair a fhuair Seumas air a chasan b’fheudar dha bata fhaighinn, agus bha e a’ deanamh a chuid coiseachd le cuideachadh bhon bhat’ airson ùine. Bha a’ bhliadhn’ ùr air tighinn a-steach mun d’fhuair e air a’ bheag sam bith de choiseachd a dhèanamh as aonais a’ bhata.

Thàinig am Faoilleach a-steach gu socair, tioram, reòdhte, ach, mun robh a’ mhìos ach seachdain a dh’aois, thàinig sneachda trom a chuir còmhdach domhain geal air a’ bhaile gu lèir. Bha toiseach a’ Mhàirt an mus d’ fhuair Seumas, mu dheireadh thall, air an gealladh a thug e do Sheonag Dhòmhnaill Tharmoid a choilionadh. Bha iad air a bhith a’ sgrìobhadh gu chèile fad a’ gheamhraidh, ach bha gach àite cho glaiste le sneachd ’s nach b’urrainn dhaibh a chèile fhaicinn gus a sin.