[C]

---

[i]

AN t-AONARAN

Iain Mac a’ Ghobhainn

[ii]

---

[1]

1

AON LATHA, thàinig aonaran a dh’fhuireach do’n bhail’ againn, uill, cha b’ann buileach do’n bhaile ach pìos beag air a thaobh a-muigh aig ceann an rathaid, ann am fear de na bothain a dh’fhàg an RAF air an cùlaibh an déidh a’ chogaidh. ’Se a’ chiad rud a chunna sinn, ceò ag éirigh ás an t-simileir.

Feumaidh mi innse dhuibh gur e maighstir-sgoile a bh’annam fhìn uaireigin ach tha mi nise fuireach ’nam aonar, an déidh dhomh mo dhreuchd a leigeil sìos, ann an tigh comhfhurtail le leas air a bhialaibh far am bi mi a’ cur mheasan. Bidh mi caitheamh mo thìde a’ coimhead ’s a’ toirt an aire do na nithean a tha dol air adhart anns a’ bhaile. Aig amannan bidh mi faireachdainn aonaranach. Ach nach eil a h-uile duine faireachdainn sin eadhon nuair a tha iad pòsda?

---

[2]

An latha seo, thachair Dougie rium ’s thubhairt e rium gu robh aonaran air a thighinn do’n bhaile. ’Sann aig Dougie a tha an aon bhuth a th’anns a’ bhaile ’s bidh e reic phàipearan ’s trealaich de gach seòrsa. Tha bhùth aige dìreach coltach ris na bùitean eile a chì sibh air feadh na Gàidhealtachd ann am bailtean beaga.

“Thàinig e steach do’n bhùth,” ars esan, “’S bha gach nì aige sgrìobhte sìos air pìos pàipeir ’s cha do bhruidhinn e rium idir. ’Sann a bha mi smaoineachadh an toiseach gur ann balbh a bha e, ach cha b’ann idir, oir beagan an déidh sin chuala mi e bruidhinn ris fhéin. Bha e ’g iarraidh lof is ìm is càis is nithean mar sin. Ach cha robh e ’g iarraidh pàipear-naidheachd idir. Duine mór àrd le baiseagal, is aodann donn leis a’ ghréin. Is crios de ròpa mu aodach a tha a’ coimhead car salach is dubh. Chan eil feusag air idir. Sùilean uabhasach gorm ann. ’S cha dubhairt e smid. Chuir seo cais orm, tha thu a’ tuigsinn, ach cha dubhairt mi càil ris. Ma tha e airson a bhith sàmhach cha chuir sin dragh orm-sa. Tigh na galla dha. Co-dhiùbh, chuir e an trealaich a cheannaich e ann am poca ’s chuir e am poca air a’ bhaiseagal ’s a-mach leis chun a’ bhothain. Tha fhios agad càit a bheil am bothan?”

Thubhairt mi ris gu robh.

“’S tha e fuireach an siud ’na aonar,” arsa Dougie. Tha Dougie fhéin pòsd ach chan eil mi smaoineachadh gu bheil am pòsadh uabhasach dòigheil oir bidh e dol suas am baile glé thric air a’ bhus (oir chan eil carbad aige) ’s thig e dhachaidh glé thric leis an daorach. Bha e anns an Eadailt anns a’ chogadh ’s bidh e bruidhinn glé thric air na Fascists ’s air tancaichean ’s nithean mar sin. Co-dhiùbh cha do chòrd an t-aonaran ris oir tha e fhéin glé fhaisg is càirdeil ’na dhòighean.

“Cha robh gnothach aige thighinn an seo idir,” ars esan le feirg. “Aonaran. Carson nach eil e pòsd mar a tha sinn uile?” (Chan e ’n fhìrinn a th’aig an seo oir tha grunn

---

[3] ghillean air a’ bhaile nach eil pòsd.) “Co-dhiùbh, cha dubhairt mise smid,” ars esan a rithist. “Cha do leig mi càil orm.” “Tigh na galla,” arsa Dougie, “mur a h-eil e airson bruidhinn thoireadh e ’n t-sitig air. Ach co-dhiùbh,” ars esan le gàire a rithist, “ma tha ’n t-airgead aige, gheibh e a threalaichean ged a b’e Ruiseanach a bhiodh ann.” ’S cha robh càil a dh’fhios aig Dougie nach e Ruiseanach a bh’ann. No aig duin’ eile.

Bha grunn làithean mus fhaca mi fhìn an t-aonaran, ’s mi air a’ mhòintich ag iasgach aig loch, mar a bhios mi glé thric.

’Se oidhche bhòidheach shamhraidh a bh’ann ’s fàileadh cùbhraidh mun cuairt orm ’s mi ’nam shuidhe ris an loch ’s mo shlat anns a’ bhùrn. ’S deagh chaomh leam a bhith ag iasgach ged nach eil mi tric a’ glacadh càil. Tha ’n t-iasgach gam thoirt air falbh bho’n bhaile a bhitheas uaireannan a’ fàs glé chumhang air mo shon. Leis an fhìrinn innse chan eil móran ann a bhruidhneas mo chànan. Dé fios a th’aca-san air leabhraichean móra an t-saoghail, air ceòl mór an t-saoghail, air dealbhan mór an t-saoghail? Mar sin bidh mi fàs sgìth dhiubh ach feumaidh duine a bhith beò a-measg dhaoine eile a dh’aindeoin sin.

Co-dhiùbh bidh mi ’nam shuidhe ris an loch ’s cha bhi mi glacadh càil ’s glé thric bidh mi dol dhachaidh le baga falamh. Tha mi smaoineachadh gu bheil fios aig a’ bhaile air a seo. Bidh Murchadh Mór a’ faighneachd dhomh le seòrsa de ghàire an d’fhuair mi càil a-nochd? Tha e fhéin air a bhith togail tigh airson cóig bliadhna, a’ tarraing chlachan móra dhachaidh air bara ach a’ caitheamh an còrr de thìde a’ sealltainn riutha anns a’ ghréin air bialaibh an tighe. Fear mór reamhar le geansaidh canabhais air.

’S bha mi ’nam shuidhe ris an loch ’s mi a’ coimhead na gréine a’ dol fodha. ’S a’ cluinntinn nan eun a’ bruidhinn air feadh na mòintich. ’Nan cànan fhéin. ’Nan cànan samhraidh fhéin. Is a’ chùbhraidheachd mun cuairt orm ’s na clachan móra ’nan seasamh mu choinneamh ’na gréine.

---

[4] ’S an t-adhar a’ fàs purpur is dearg. O tha bòidhchead anns an t-saoghal ceart gu leòr ach tha a’ bhòidhchead nas fheàrr nuair nach eil thu buileach ’nad aonar.

Co-dhiùbh, chunnaic mi esan – an t-aonaran – pìos air falbh ’s e ’na shuidhe leis fhèin. Cha robh e dèanamh càil ach a’ suidhe. Cha robh fiù slat aige. Airson ùine mhóir bha mi sealltainn ris mar gum bithinn a’ sealltainn ann an sgàthan ach cha do sheall esan rium idir. Bha e mar gum biodh e smaoineachadh. ’Na aodach dorch leis a’ chrios ròpa mun cuairt air. Sheall mi sìos do’n bhùrn an dràsda ’s a rithist ’s bha mi coimhead builgeanan ag éirigh air uachdar mar gum biodh iasg a’ leum ach cha robh gin a’ tarraing air mo shlait. ’S bha esan ’na shuidhe an siud fad na tìde. Theab mi dhol suas a bhruidhinn ris, ach dh’fhuirich mi far an robh mi. Cha robh fhios carson nach deach mi ’na chòir. Cha robh duin’ eile air a’ mhòintich ach sinn fhìn. Bha mi smaoineachadh fad na tìde gu robh e coimhead uabhasach dòigheil, sàmhach. ’S thàinig an smaoin a-steach orm, Có e? Co ás a thàinig e? Ach cha do lean an smaoin fada ’s mi ga choimhead. Thubhairt Dougie nach bruidhneadh e ri duine ’s a dh’aindeoin sin bha e coimhead cho toilichte. Nach robh sin àraid? Nach robh sin uabhasach àraid?

Chuala mi na h-eòin a’ bruidhinn ’nan cànan fhéin ach cha robh esan a’ bruidhinn ri duine. Mar chloich ’na shuidhe air a’ mhòintich. Gun ghluasad. Mar na clachan a bhiodh Murchadh Mór a’ tarraing dhachaidh anns a’ bhara. Co air a bha e smaoineachadh? Cha do thachair seo dhomh a riamh roimhe, a bhith cho faisg air duine ’s gun a dhol a bhruidhinn ris. Cha robh e nàdurrach. Air an oidhche bhòidhich seo a bha a’ faireachdainn nàdurrach gu leòr. ’Se an aon duine a bha coltach ris anns a’ bhaile Tormod Beag a bhiodh a’ fuireach anns an tigh fad na tìde ’s a bhiodh ag òl gun sgur. Bhiodh a bhean a’ toirt a bhidh thuige ’s grunn bhotail uisge-beatha a h-uile seachdain. Ach bha an duine seo a’ coimhead tòrr na bu shàmhaiche, tòrr na bu thoilichte. Bha

---

[5] e cur iongnadh orm, mar gum biodh e air éirigh ás a’ mhòintich, mar nach biodh dachaidh aige. ’S a’ ghrian a’ dol sìos air a chùlaibh cho ciùin anns an adhar ’s a’ mhòinteach fhéin cho dearg mar gum b’ann le fìon no fuil. ’S mise le mo shlait gun fheum ’na mo làimh ’s gach iasg a’ leum mar gum biodh iad a’ fanaid orm.

Ann an ceann ùine dh’éirich mi gu m’ chasan, thug mi leam mo shlat is rinn mi mo shlighe dhachaidh tarsainn air a’ mhòintich. Bho bhàsaich mo bhean, bho’n dh’fhàg mi mo dhreuchd – aig trì fichead bliadhna dh’aois – bhithinn a’ dol a-mach a dh’iasgach na bu trice. Cha robh càil agam an aghaidh éisg, cha robh mi airson am marbhadh idir. Ach cha robh fhios nach tigeadh sin thugam fhathast, miann marbhaidh. Mu dheireadh ràinig mi ’m baile. Is rinn mi air mo thigh fhìn. Bha Murchadh ’na shuidhe air cloich mhóir ’s mar a b’ àbhaist thubhairt e rium, “’N d’fhuair thu càil?” “Cha d’fhuair,” arsa mise. Rinn e gàire reamhar. Uaireigin chrìochnaicheadh e an tigh.

Ach ’s math dh’fhaodte nach robh e airson sin a dhèanamh. Dé bhiodh aige ri dhèanamh an uair sin, de chuireadh an tìde seachad dha? Ach bha e coimhead dòigheil gu leòr. Bha a bhean-san beò fhathast ’s bha dithis chaileag òg aige le casan orra mar shlatan tana.

“Oidhche bhòidheach,” ars esan. “ ’Se,” arsa mise. “Tha i brèagha.” Cha robh fhios a’m dé chanainn ris ’s e ’na shuidhe an siud air a’ chloich. Bha mi creidsinn nach robh e air car oibreach a dhèanamh fad an latha. Dé bha dol air adhart air cùl a’ chinn reamhair ud?” ’Sann a bha e coltach ri ainmhidh mór dearg. Cha dubhairt mi guth ris mu dheidhinn an aonarain. ’S chaidh mi steach do m’ thigh. Nuair a chaidh mi steach an dorus dh’fhairich mi rithist airson a’ chiadaimh uair cho falamh ’s a bha an tigh, an gleoc a’ diogadh air sgeilp an t-simileir. Bha gach nì ’na àite fhéin, mo leabhraichean, mo rédio, mo thelebhisean, iad uile ann an òrdugh lom. Chaidh mi null chun a’

---

[6] phris-ghloine ’s chuir mi mach uisge-beatha dhomh fhìn. Bha mi ’g òl barrachd o bhàsaich mo bhean cóig bliadhna air ais.

Shuidh mi ann an cathair ’s chuir mi air an teine-dealain. Thug mi sìos leabhar – bàrdachd Browning – ’s thòisich mi ’ga leughadh ’s mi ’g òl an uisge-bheatha. Fad na tìde bha mi faireachdainn an tighe cho falamh ’s cho fuar. Uaireannan bhithinn a’ coiseachd air fheadh gun sgur. Uaireannan eile bhithinn a’ tuiteam ’nam chadal. Bha e cur iongnadh orm mar a bha ìomhaigh mo mhnatha a’ dol ás mo chuimhne. Ann an grunn bhliadhnachan cha bhiodh cuimhn’ agam oirre idir. Chan eil mi smaoineachadh gu robh mi ann an gaol leatha idir. Bha sinn car aosd mus do phòs sinn. Ach bha an tigh lom ás a h-aonais, ás aonais a gutha ’s i ’g innse dhomh naidheachd air choireigin. “An cuala tu gun do dh’fhalbh Mórag sìos a Shasainn a rithist. Bha buaireadh mór eadar i fhéin ’s a màthair. Tha e coltach gu bheil i garbh gu smocaigeadh.” No, “Tha feadhainn ag ràdh gu bheil Tormod Iain a’ bualadh a mhnatha. ’S bhithinn ag éisdeachd rithe ’s mi a’ leughadh mo leabhair mar gum bithinn ag éisdeachd ri bùrn a bhios a’ ruith seachad air latha samhraidh. ’S a nise bha mi ’nam shuidhe ann an cathair a’ leughadh mo leabhair ’s ag òl uisge-beatha. Dé thachradh dhomh aig a’ cheann thall. Bheireadh iad a-mach á seo mi ’nam chiste-laighe ’s cha bhiodh duine a chaoineadh air mo shon, mise gun mhac, gun nighean. Dé thachradh do mo leabhraichean? Dé thachradh do Bhrowning?

Chanadh iad, ’s math dh’fhaodte, “ ’Se maighstir-sgoile math a bh’ann dheth.” Ach cha chanadh iad móran tuilleadh. ’S bhiodh Dougie aig mo thiodhlaiceadh. Is Murchadh Mór is dithis no thriùir eile. Air latha fuar geamhraidh, canaibh. Air latha fuar geamhraidh dh’fhosgail an spaid toll anns an talamh agus cha bhiodh duine eile anns a’ bhaile a’ leughadh Browning tuilleadh. A, uill ....