12
UAIREANNAN bhithinn a’ dol a thadhal air Dougie aig an robh a’ bhùth. Aig an àm seo de’n bhliadhna bhiodh a bhràthair ’s a bhean aig an tigh air chuairt á Dun Eideann. Bhiodh iad a’ tighinn dhachaidh airson seachdain no dhà a h-uile bliadhna. Bha tigh brèagha aig Dougie – an tigh bu bhrèagha ’s bu mhotha bh’air a’ bhaile – le uinneagan mór ’s iad a’ sealltainn a-mach air a’ mhuir.
“Thig a-steach,” dh’éigh e, “thig a-steach,” nuair a chunnaic e mi a’ tighinn. ’S nuair a ràinig mi an dorus chuir e a làmh air mo ghualainn ’s thubhairt e rithist. “Thig a-steach.” Nuair a chaidh mi steach bha an dithis eile ’nan suidhe air sófa. Dh’éirich iad ’s gloinneachan aca ’nan làmhan. Thubhairt a bhràthair – ’se commandair anns a’ Néibhidh a th’ann – “Glad to see you,” ’s thubhairt a bhean an aon rud. ’S an déidh sin shuidh iad sìos a rithist.
“And how are things?” arsa Dougie. (Tha mi smaoineachadh gur fheàrr dhomh an còrr a sgrìobhadh ann an Gàidhlig ged is i Beurla a bhiodh iad a’ bruidhinn seach nach robh Gàidhlig aig piuthar-chéile Dougie.)
“Glé mhath,” arsa mise. Thug Dougie té mhór dhomh ’s chuir mi ri m’ thaobh air a’ bhòrd i.
Dh’fhaighnich mi de’n dithis eile dé mar a bha an làithean-saora a’ còrdadh riutha ’s thubhairt iad gu robh glé mhath, gu robh iad air a bhith muigh air eathar ag iasgach.
“B’fheàrr leam gum bithinn a’ fuireach an seo fad na tìde,” arsa bràthair Dhougie – Eachann is ainm dha – ’s a’ bhriag ’na ghuth. Thubhairt a bhean an aon rud. Bidh an luchd-turais an còmhnaidh ag ràdh an aon rud, gach bliadhna, gum b’fheàrr leotha gum biodh iad a’ fuireach an seo, ach chan eil duine gan creidsinn. Oir bidh iad a’ falbh dhachaidh ’s cha chluinn duine bhuapa airson bliadhn’ eile.
Sheall sinn ri chéile airson greiseag. Co air a bha sinn a’ dol a bhruidhinn? Bhruidhinn sinn air an tìde, cho blàth ’s a bha an aimsir, cho suidhichte. Bhruidhinn sinn air Dun Eideann. Thubhairt bean Eachainn gum biodh i dol do’n tigh-chluich glé thric air a’ gheamhradh nuair a bhiodh an duine aice air falbh bho’n tigh. Bha Dun Eideann cho bòidheach ’s a bha e riamh, ’s a cheart cho fuar.
“Ach nach robh thu fhéin an Dun Eideann?” ars Eachann. “Bha mi dìochuimhneachadh.” ’Se duine làidir dùinte ealanta a th’ann dheth. ’S cha dèanadh tu mach glé fhurasda co air a bha e smaoineachadh.
“ ’S fhada bho’n uair sin,” arsa mise. “ ’S fhada bho bha mise ann an Dun Eideann ach chòrd e rium glé mhath nuair a bha mi fuireach ann.”
“ ’S ann á Dun Eideann a bha a bhean,” arsa Dougie. “Ach chòrd am baile-sa rithe glé mhath. Chòrd e rithe da-rìribh.”
“Tha sin a’ tachairt,” arsa bean Eachainn. “Tha sin a’ tachairt glé thric. Nuair a thig duine ás a’ bhaile mhór. Chan eil na bailtean beaga cho dùinte ’s cho trang.
Bha sinn sàmhach a rithist.
Bha e còrdadh rium a bhith ’nam shuidhe anns an tigh ud, le mo ghloine uisge-beatha ri mo thaobh, còmhla ri dithis a bha air falbh ás an eilean a’ chuid bu mhotha de’n tìde. Bha mi faireachdainn dòigheil is leisg. (Chuir e iongnadh orm nach robh bean Dhougie fhéin a’ tighinn a-steach gus an do chuimhnich mi gur e oidhche na coinneimh a bh’ann.)
Ach aig a’ cheart àm bha mi smaoineachadh gum biodh e na b’fheàrr buileach nam b’e sgoilearan a bhiodh annta, is gum bruidhneadh sinn air leabhraichean, air ceòl, air feallsanaich, air bàird, air foghlum. Mu dheireadh thubhairt Dougie, “Bha an t-aonaran a-stigh an diugh a rithist.”
“O,” arsa bean Eachainn, “aonaran?”
“Seadh,” arsa Dougie, “an e nach do dh’innis mi dhuibh mu dheidhinn? Tha e fuireach ann an aon de na bothain pìos ás a’ bhaile.”
“Nach eil sin àraid,” arsa bean Eachainn.
“Ai,” arsa Dougie, “ ’s cha bhi e bruidhinn ri duine. Bidh e tighinn a-steach do’n bhùth agam ’s a’ toirt a-mach pìos pàipeir is na nithean a tha e ’g iarraidh sgrìobhte air. Ach an dé thachair nì neònach. Thubhairt bean Dhòmhnaill Mhóir gur ise a bh’air thoiseach air ged nach b’i ’s leig e leatha dhol air thoiseach air gun smid a ràdh. Tha daoine a’ tionndadh ’na aghaidh.”
“Chan eil e cur iongnadh orm,” arsa mise.
“Uill,” arsa bean Eachainn, “mur a bruidhinn e ri duine. . . .”
“Seadh,” ars a fear. “Dìreach.”
“Uill,” arsa Dougie, ’s e a’ cur a-mach tuilleadh uisge-beatha, “ ’s e a tha mise cumail a-mach, ma tha duine ag iarraidh a bhith ’na aonar tha còir aig daoine leigeil leis sin a dhèanamh. Sin a tha mise smaoineachadh co-dhiùbh. Bha mise sabaid an aghaidh nan Gearmailteach ’s nach ann airson sin a bha sinn a’ sabaid. Dé do bheachd fhéin, Eachainn?”
“Tha sin ceart ann an dòigh,” ars Eachainn.
“Nach eil fhios a’m gu bheil e ceart.” Bha mise sealltainn ri Dougie fad na tìde a’ smaoineachadh gur e nàmhaid dhomh a bh’ann. Am feumainn an tigh-sa fhàgail cuideachd? Ach cha dubhairt mi smid.
“ ’Se tha mise ’g ràdh,” arsa Dougie a rithist, “ma tha duine ’g iarraidh a bhith ’na aonar tha còir againn leigeil leis sin a dhèanamh.”
“Uill,” arsa bean Eachainn, “tha sin ceart qu leòr ann an dòigh ach . . . .”
“Chan eil ‘ach’ idir ann,” arsa Dougie. Feumaidh e bhith gu robh e air a bhith ’g òl mus tàinig mise steach oir bha a theanga car lapach.
“Chan eil ‘ach’ idir ann. Can an dràsd gun tig e do’n bhùth agam-sa ’s gun iarr e ìm is càis is aran. Uill, tha an t-airgead aige, chan eil còir agamsa gun na trealaichean sin a thoirt dhà. Chan eil còir agam a dhiùltadh. ’Se duine a th’ann, nach e?”
“Tha sinn ag aontachadh leat ann an sin,” arsa bean Eachainn. “Ach dé do bheachd, a Theàrlaich, “ ’s i a’ sealltainn rium-sa.
Bha mi fhìn a’ blàthachadh a nise leis an uisge-bheatha.
“Uill, tha e réir dé tha thu ciallachadh le ‘duine’ ,” arsa mise.
“Chan eil mi gad thuigsinn,” arsa Dougie.
“An urrainn do dhuine bhith beò leis fhéin no am feum e bhith am measg dhaoin’ eile?” arsa mise.
“Carson a dh’fheumas e bhith measg dhaoin’ eile?” arsa
“Tha mi coimhead brìgh anns an dà argumaid,” ars’ Eachainn. “Tha brìgh anns na dhà.”
“Chan eil,” arsa Dougie. “Can an dràsda,” ars esan riumsa, dé dhèanadh tu fhéin nan tigeadh tu gu mo bhùth-sa ’s gun diùltainn biadh dhut?”
“Tha sin eadar-dhealaichte,” arsa mise. “Tha mise a’ còmhnaidh a-measg dhaoine.”
“A bheil thu ’g ràdh nach eil còir aig duine air biadh mur eil e fuireach a-measg dhaoine,” arsa Dougie ’s e a’ sealltainn rium le sùilean soilleir ged a bha a chòmhradh a’ fàs na bu lapaiche fad na tìde.
“Tha e anns a’ bhaile ’s chan eil e anns a’ bhaile,” arsa mise.
“Cha e sin a’ cheist,” arsa Dougie. “ ’Se a’ cheist carson a bha mise sabaid an aghaidh nan Gearmailteach?”
“Ann an dòigh, ann an dòigh,” ars a bhràthair.
Ach bha Dougie mar gum b’ann a’ fàs fiadhaich.
“Tha mi ’g ràdh riut,” ars esan, “gur ann ann an democracy a tha sinn beò.”
Fhad ’s a bha e bruidhinn bha mi smaoineachadh air a’ chansair. Chan e democracy a th’anns a’ chansair idir. Tha aon ceall a’ cur ás de’n chòrr. Ach ’s cinnteach nach e cansair a bh’anns an aonaran. ’S cinnteach nach e.
“Chan eil e cur dragh air duine,” arsa Dougie, “air aon duine.”
“Uill,” ars Eachann, “tha sin ceart cuideachd ach . . . .”
’S bha an t-aonaran a’ fuireach ann am bothan a bha uair aig feadhainn a bha teàrnadh ar rìoghachd, ag éirigh air sgiathan iarainn do’n adhar. Bha sinn sàmhach airson greiseag. Ann an ceann ùine thubhairt Dougie.
“Ach dé tha mi cluinntinn mu d’ dheidhinn fhéin? Tha thu faighinn do bhainne, tha mi cluinntinn.” ’S rinn e
“Tha,” arsa mise, “tha mi ga cheannach.”
“A hà,” arsa Dougie, “Tha i bòidheach gu leòr, an dearbh thé. Broilleach oirre, eh? Broilleach math. Bhiodh i math anns a’ choirc. O chan eil fhios agaibh air Teàrlach,” ars esan ris an dithis eile. “Chan fhaca sibh té anns a’ bhaile coltach rithe. ’S tha i toirt a’ bhainne thuige.” ’S thòisich e ’g innse dhaibh mu dheidhinn Seonag.
Ged a bha mi feargach chùm mi sàmhach a’ smaoineachadh aig a’ cheart àm, An robh am baile gu léir a’ bruidhinn orm? An robh iad uile de’n aon bheachd, gu robh mi air tòir na h-ighne òig ud.
“O hó,” arsa Dougie a rithist ’s e ’g éirigh ’s a’ cur a-mach tuilleadh uisge-beatha, ’s an dithis eile a’ sealltainn rium ’s a’ gàireachdainn.
“Uill, chan eil càil ceàrr air a sin,” arsa bean Eachainn, “ma stadas e aig a’ bhainne.”
“O chan eil càil,” arsa Dougie. “Sealladh a h-uile duine a-mach air a shon fhéin.”
Bha an dorchadas a’ lionadh an rùm ’s bha mi coimhead na gealaich ag éirigh anns an adhar, cho ùr ’s cho bòidheach, coltach ri Seonag.
“Cha do dh’innis thu dhaibh dé thachair do Choinneach Iain,” arsa mise, airson stad a chur air.
“Coinneach Iain?” arsa Dougie.
“Seadh,” arsa mise. “Tha deagh fhios agad. Dh’fhàg e ’n tigh, nach do dh’fhàg?”
“O Coinneach Iain,” arsa Dougie. “Rinn e sin. ’S math dh’fhaodte gum bu chòir do bharrachd air-san sin a dhèanamh.” ’S rinn e gàire.
“Cho robh e air fàgail mura biodh an t-aonaran an seo,” arsa mise.
“Dé tha thu ciallachadh le sin?” arsa Dougie. Bha a shùilean beag dall mar gum biodh e air cus òl.
“Uill,” arsa mise, “thubhairt Coinneach Iain ris fhéin, ‘Carson nach bithinn-sa coltach ris an aonaran’. ’Se sin a chuir air falbh e.”
“O ’se trealaich a tha thu bruidhinn a nis,” arsa Dougie. Cha do bhruidhinn e ris an aonaran a riamh.”
“Cha do bhruidhinn,” dh’aidich mi. “Ach ’se siud bu choireach gun do dh’fhalbh e. ’S chan eil càil a dh’fhios càit a bheil e nis. B’e seòladair a bh’ann uair,” arsa mise ri Eachann. “Seòladair coltach ribh fhéin.”
“O,” ars Eachann.
“Ach tha e aosd a nis,” arsa mise. “ ’S fhada bhon dh’fhàg e muir.”
“Bliadhnachan,” arsa Dougie. “Ach cha robh gnothach sam bith aig an aonaran ri sin.”
“Chan eil fhios a’m air a sin,” arsa mise. “Chan eil càil a dh’fhios a’m. ”
“Uill, tha thu cur iongnadh orm,” arsa Dougie. “Bha mi smaoineachadh gu robh d’inntinn nas fhosgailte na tha i. Tha i uabhasach dùinte.”
“Chan eil i cho dùinte ri sin,” arsa mise ris.
“Tha mi smaoineachadh gu bheil i dùinte,” arsa Dougie. Fad na tìde bha mi fiachainn ri bhith stòlda. Bhithinn a’ tadhal air Dougie glé thric ’s cha robh mi airson a chàirdeas a chall. Dé ’n tigh eile anns an tadhlainn?
“Tha mi cinnteach gun tig e air ais,” arsa bean Eachainn. “Chan eil àit’ aige dha’n téid e. Tha mi cinnteach gun till e.”
“Dh’fhaodadh sin a bhith,” arsa mise. “Ach tha e air a bhith air falbh airson seachdain a nis.”
Bha a’ ghealach a nis làn is geal mu m’ choinneamh, cho lom is cho geal ri m’ inntinn, clach gheal air tràigh. Sheall mi ris a’ ghleoc. Bha e aon uair deug.
“Feumaidh mi bhith falbh,” arsa mise. “Ged a chòrd an oidhche rium. Tha e fàs anmoch.”
“Dé chabhag a th’ort?” arsa Dougie. “Tha an oidhche fhathast òg.”
Anns na laithean a thréig dh’fheumainn a dhol dhachaidh tràth ’s mo bhean fhathast beò. An nochd cha leiginn a leas sin a dhèanamh ach a dh’aindeoin sin bha rudeigin ag iarraidh orm a dhol dhachaidh. Bha mi faireachdainn an-fhoiseil. Cha robh gu leòr agam ri dhèanamh bho dh’fhàg mi mo dhreuchd. Bliadhnachan air ais, bha mo sgoil agam, sgioba de thidsearan is aon dhiubh car amaideach. Bha an sgoil a’ laighe air mo spiorad mar chùram dorch. Ged a bha e duilich dhomh aideachadh bha mo bheatha coltach ri beatha Mhurchaidh, a’ cur clach an déidh cloiche ri chéile gun fheum, ’s gun tigh ga thogail.
“Tà, feumaidh mi falbh,” arsa mise.
“Uill,” ars esan, “tha mi ’n dòchas gun dìochuimhnich thu m’ amaideas. Tha mi dèanamh cus bruidhinn co-dhiùbh.”
Leig mi beannachd leotha, shlaod mi an dorus as mo dhéidh, ’s rinn mi mo shlighe dhachaidh.
Nuair a bha mi air mo shlighe dhachaidh chunna mi a’ ghealach os cionn bothan an aonarain.
Rinn mi dealbh de phleunaichean ag éirigh aon an déidh aoin os cionn a shimileir, sgiathan dubha orra a bha a’ tionndadh òrbhuidhe ann an solus na gealaich.
Pleunaichean le daoine sàmhach air bòrd, daoine le aodannan coimheach gun iad ag ràdh smid, am beòil dùinte.
’S math dh’fhaodte gu robh an t-aonaran a’ fuireach uair anns a’ bhothan ud aig àm a’ chogaidh ’s gun do thill e air tòir na beatha sin a rithist. Carson nach tàinig sin a-steach air duin’ eile? Gu robh e ’g iarraidh a shaoghal air ais a rithist? Ach carson nach robh e bruidhinn ri duine? Bha uaireannan nach robh mi fhìn airson bruidhinn ach cha robh mi fuireach buileach ’nam thàmh. Cha dèanadh sin a’ chùis anns an t-saoghal bhaoth anns a bheil sinn beò. Chan e clachan a th’annainn. Dé dhèanadh sinn ás aonais cànain? Bhiodh sinn coltach ri na beathaichean. Ach dh’fhaodadh gun do thachair pian cho mór ris an aonaran uair ’s gun do dhùin
Ach cha b’e sin a bha a’ dèanamh dragh dhomh, ach gu robh an t-aonaran cho dòigheil, leis fhéin anns a’ bhothan. Cha robh gnothach aige a bhith cho dòigheil ri siud, cha robh e nàdurrach. Sin bu choireach gu robh bith agam dha air an oidhche seo fhéin, ’s a’ ghealach cho àrd ’s cho bòidheach anns an adhar mar chloich ghil.
“Tigh na croich,” arsa mise rium fhìn, “ ’sann a tha e coltach rium fhìn. Sin is coireach gu bheil a’ bhith seo agam dha. Agus gu bheil e nas dòigheil na mise. Gu bheil e nas làidire na mise. Gu bheil a ’na aonar ’s nach eil an saoghal a’ cur dragh air. Nach eil ar beatha no ar gluasad a’ cur dragh air.
“A sholuis Ghreugaich,” arsa mise ris a’ ghealaich, “bha mi beò uair nad sholus.”
Ach aig a’ cheann thall dé thug thu dhomh ach cansair mo mhnatha is fidheall nach urrainn mi cluich? An e seo an saoghal? A bheil càil ann ach seo? A bheil càil anns an t-saoghal ach solus briagach na gealaich ’na laighe air a’ mhòintich, air an t-sràid, air an tigh nach crìochnaich Murchadh a chaoidh, air a’ bhothan ud leis na dealbhan de Chupid air an dorus. An e seo mo bheatha, arsa mise rium fhìn. A’ dol dhachaidh le beagan deocha orm air an rathad seo air a bheil mi cho eòlach, ann am baile far a bheil mi air a bhith fuireach airson bliadhnachan. Carson nach dèan mi an t-aon rud ’s a rinn Coinneach Iain? Carson nach cuir mi orm mo dheise, carson nach fhàg mi e?
Ach bha fhios a’m nach fhàgainn. Bha fhios a’m gum fuirichinn ann gus am bàsaichinn. Bha ròpa mun cuairt orm mar a bha ròpa mun cuairt an aonarain a bha a’ falbh troimh’n bhaile, balbh is dubh, mar am Bàs fhéin. Stad mi airson mionaid ag éisdeachd ri fuaim an uillt a’ ruith troimh ’n dorchadas, torman ceòlmhor. An t-aonaran. Am Bàs. Balbhachd. Dìth cànain. Dé bha seo ach am Bàs – dìth
An oidhche bhàsaich i bha i sàmhach. Sheall i rium is smaoinich mi: Tha i bàsachadh. Co air a tha i smaoineachadh? A bheil i toirt leatha do’n uaigh a’ bhith a th’aice dhomh? Tha sinn lom, tha sinn mar chloinn a’ dol sìos do’n dorchadas. Chan eil pleuna ag éirigh ás a’ bhothan. Bha i sealltainn tarsainn air mo ghualainn. Dé bha i coimhead? Dé rinn mi oirre, a toirt do’n àite-sa air nach robh i eòlach. Rinn mi prìosanach dhi. Bha i mar phrìosanach anns an tigh airson bliadhnachan móra, ’na suidhe aig an uinneig. ’S cha robh i gearan idir. Dé rinn mi oirre?.
Nach eil sinn uile nar n-aonarain, anns an t-saoghal lom seo. Fhad’s a bha mi coiseachd bha mi faireachdainn uabhasach fuar ged a bha an oidhche blàth. Bha mi air chrith mar gum b’e ’n geamhradh a bhiodh ann.
Nam biodh boma air a bhith agam bha mi air cur ás do’n bhaile ud fo’n ghealaich ghil Ghreugaich. Bha mi air am baile chur ’na smàl ’s cha robh e air dragh a chur orm. Bha mi air mi fhìn a bhlàthachadh ri a theine, mo làmhan, mo chorp. Tha sinn beò ann am plàigh. Tha sinn a’ glacadh na plàighe bho chéile, duin’ an déidh duine. Tha cansair air feadh an t-saoghail uile, cansair a’ ghaoil, cansair na h-aonaranachd, ’s tha an fhidheall aig fois. Sheall mi sìos an rathad – drungair a’ falbh a’ bhaile aig meadhon-oidhche. Agus dìreach aig an àm sin chuala mi ceòl pìos air falbh bhuam, ceòl an danns’.
Gach oidhche h-Aoine – agus ’se oidhche h-Aoine a bh’ann – bidh balaich is clann-nighean a’ bhaile a’ danns’ aig ceann an rathaid ann an àite nach eil uabhasach fada o bhothan an aonarain. Nach iomadh uair a rinn mi fhìn an aon rud, ri ceòl a’ mheileódiain nuair a bha mi òg ’s a’ ghealach anns an adhar ’s an oidhche cho blàth ’s an talamh cho geal ri cnàimh, ’s fàileadh feòla is cùbhraidheachd mun cuairt orm, ’s am muir a’ crònan pìos air falbh is lainnir geal
Stad mi ag éisdeachd is a’ smaoineachadh. Agus thàinig caoineadh tiamhaidh air m’ anam. An ceòl ud cho faisg ’s cho fad air falbh aig an aon àm Bha an saoghal a’ cur char dheth agus an òige a’ togail a thighean fhéin. Anns na làithean ud bha an fheòil fhéin ’na cùbhraidheachd. Bha fàileadh nuadh bho’n t-saoghal. Ach an diugh . . . . càit an deach an cùbhraidheachd ud, dé dh’ath-nuadhaicheas i. A’ chùbhraidheachd ud a bha cho beartach ’s cho lìonmhor. Cha b’urrainn dhomh an diugh a dhol a-steach do’n chearcall ud. Bha mi ro-aosda, bha mo chasan ro-rag. Thiginn orra uile mar thaibhs’ a’ tighinn a-mach ás an dorchadas, is sguireadh an danns, dheidheadh an ceòl ’na thàmh, thuiteadh am meileódiain á làmhan an fhir-chiùil.
A-null ’s a-nall bha na dannsairean a’ dol. Bha mi gan coimhead ’nam cheann ach cha robh mi gan cluinntinn ’nam chasan. Bha mi coimhead na beòil fosgailte ann an solus na gealaich, na casan a’ breabail, an òige gun dragh. A’ chlann-nighean anns nach suathainn a chaoidh tuilleadh, a’ chlann-nighean a bha cho fad air falbh. O shaoghail, dé rinn thu oirnn? Dé’n cionta a tha a’ cur a’ chuideam oirnn? Ciamar a thug thu an danns air falbh bhuainn buileach?
’S an àite a bhith anns an danns’, tha sinn uile a’ sealltainn ri chéile, a’ sgrùdadh a chéile, a’ lorg seadhan eile fo na facail, mar gum biodh sinn ann an coille mhóir. “Ann am meadhon mo latha chaidh mi steach do choille
Agus thàinig e steach orm gur e seo an seòrsa saoghail a bha sinn ag iarraidh – saoghal an danns’ – ach bha sgleò a’ glasadh ar léirsinn. Cha b’e saoghal an aonarain ach an saoghal seo bu chòir dhuinn a bhith lorg. An fheòil air chall anns a’ cheòl. Fhad ’s a bha mi coiseachd bha mi smaoineachadh gu robh an talamh air chrith leis na brògan òrail ud. Chaill mi cuimhne air na bha Dougie ag ràdh rium. ’S math dh’fhaodte nach robh Dougie comasach air an ceòl seo a chluinntinn. Air an oidhche bhòidhich seo, ’s na h-uillt a’ ruith chun a’ chuain ’s ag innse sgialachdan aosda do’n oidhche.
| title | 12 |
| internal date | 1976.0 |
| display date | 1976 |
| publication date | 1976 |
| level | |
| reference template | Mac a’ Ghobhainn An t-Aonaran %p |
| parent text | An t-Aonaran |