---

[74]

16

BHRUADRAICH mi mu dheidhinn m’ òige, m’ athair is mo mhàthair. Dh’éirich iad a-mach ás an dorchadas ’s bha iad ri mo thaobh a rithist. Bha m’ athair mór, leisg, ’s bha mo mhàthair beag dèantanach. Bhiodh i falbh air feadh an tighe mar isean beag, a gob a’ piocadh an siud ’s an seo. Bha i glòir-mhiannach, pongail. Tha mi creidsinn gur e ise bu choireach gun deach mi do’n oilthigh, ’s i an còmhnaidh ag ràdh rium, “Fiach gun dèan thu adhartas anns an t-saoghal. Seall air d’ athair. Cha do rinn e càil ach beagan tuathanais fad a bheatha agus sin fhéin air éiginn.” Bha a gob a’ dol gun sgur, ’s i ’g obair gun tàmh. A’ dèanamh dheiseachan dhomh nuair a bha mi beag, a’ fighe stocainnean, a’ falbh air feadh an tighe le praisean, a’ cur mòine air an teine, ’na h-aparan flùranach.

Agus bha m’ athair sàmhach. Mu dheireadh fhuair e

---

[75] beairt ’s bha i aige shìos anns an t-sabhal ’s bhiodh e cluich oirre shìos an sin, ged nach robh e dèanamh móran airgid aiste. Bhithinn uaireannan ’nam shuidhe ri thaobh ’s cha bhiodh e fosgladh a bhial ach ag obair le chasan ’s le làmhan air a’ bheairt. Aig amannan ’s math dh’fhaodte gun cuireadh e a làmh air mo cheann ’s gun slìobadh e m’ fhalt. Ach mar bu trice ’sann a bhiodh a’ bheairt a’ dol mar ionnstramaid-ciùil ’s fàileadh ola anns an t-sabhal.

’S chanadh mo mhàthair, “Fiach gun dèan thu adhartas anns an t-saoghal. Cùm aig do leabhraichean.” ’S bha i toirt orm sin a dhèanamh. Chan fhaighinn a-mach a-measg mo leithidean eile, cha robh mi cluich air ball-coise, bhithinn a-stigh aig mo leabhraichean ann an solus na làmpa. Agus bhiodh m’ athair ’na shuidhe aig an t-similear air an oidhche mar mhathan mór le fàileadh ola dheth.

Bhithinn a’ smaoineachadh, “Carson nach eil e bruidhinn? Carson nach eil e ’g innse dhi gum feum mi bhith muigh anns an t-saoghal mar a tha balaich eile? Bhiodh iadsan a’ falbh le slatan chun a’ chreagaich, bhiodh iad a’ dìreadh nan creag, ach bha mise ’nam shuidhe anns an tigh a’ leughadh gun sgur, ’s bhiodh ise ag ràdh. “Chan eil càil coltach ris an fhoghlum. Nuair a bha mise òg cha robh cothrom againn air foghlum. Dh’fheumadh sinn an sgoil fhàgail aig ceithir bliadhna deug.” ’S bhithinn-sa a’ leughadh ’s bhiodh ise a’ fuineadh ’s a’ lìonadh coireachan le bùrn, ’s chanadh i, “Bidh na balaich sin air a bheil thu mach far am bi iad, bidh iad anns a’ bhaile seo a chaoidh ’nan suidhe ris an teine, ach nì thusa feum anns an t-saoghal. Cùm thusa aig do leabhraichean.” ’S bha làithean m’ òige a’ gabhail seachad, àrd is cùbhraidh is lom.

’S bhiodh m’ athair ’na shuidhe gun smid ’s aig amannan ag éirigh ’s a’ dol sìos chun na beairt, no a’ seasamh aig an dorus a’ sealltainn a-mach ris an t-saoghal, ’s cha robh e toirt cuideachadh sam bith dhomh. Air làithean fliucha

---

[76] anns a’ gheamhradh bhiodh an triùir againn ’nar suidhe anns an tigh, mo mhàthair a’ dèanamh a’ bhidh, mi fhìn a’ leughadh ’s m’ athair ris an teine. ’S fàileadh dorch aosd a’ tighinn dheth. ’S gob mo mhàthar a’ dol a-null ’s a-nall. Cha b’urrainn dhi suidhe sìos. Bha i mar isean beag gorm a’ boillsgeadh air feadh an tighe, a’ glanadh ’s a’ sguabadh, ’s dustair aice ’na làimh gun sgur. ’S m’ athair mar chloich mhóir ri taobh an t-simileir.

Mu dheireadh thuit e marbh. Fhuair sinn e ’na shuidhe aig a’ bheairt anns an t-sabhal, mar fhear-ciùil a bha air tighinn gu stad, ’s ionnstramaid air dìobairt. Thàinig am bàs air ’s e cluich. Tha cuimhn’ a’m air an latha ud cho brèagha ri càil, ’s mi smaoineachadh, “Dé rinn thu le do bheatha? ’S dh’fhàg thu mise nis ’nam aonar, ’s cha do bhruidhinn thu rium a riamh ’s tha do bheagan ciùil crìochnaichte. A’ bheairt aosd is bochd, a’ bheairt ás nach d’fhuair thu móran airgid, tha i sàmhach mar a tha ’s mar a bha thu fhéin.”

’S chaidh a thìodhlacadh ’s chaidh a’ bheairt a reic. Is chùm mo mhàthair mi aig mo leabhraichean. Cha robh dragh aig mo bhràthair eile de leabhraichean no de fhoghlum ’s chuir i a dòchas gu léir annam-sa. Agus bhithinn a’ buannachd gach duais a bha dol anns an sgoil, a’ tighinn dhachaidh le ultach leabhraichean eile is cliù is moladh, ’nam bhriogais chloimhe a rinn mo mhàthair dhomh. ’S a dh’aindeoin sin bha an saoghal a’ dol seachad mun cuairt orm, lom dhomhsa ach cùbhraidh do fheadhainn eile, ’s bha ise a’ falbh fhathast air feadh an tighe le a gob pongail biorach, ’s mar a b’aosda bha i fàs ’sann bu doimhne a bha i fàs ann an diadhaidheachd. “Cùm thusa ris an Fhìrinn,” chanadh i an déidh dhi cantainn, “Cùm aig na leabhraichean.” ’S bha mo bheatha cho cumhang, cho eudomhainn. Càil ach bruadaran a bha ag éirigh mar cheò ás mo leabhraichean. ’S chaidh mi do’n oilthigh. ’S aon turas chaidh mi do’n tigh-ainmhidh ann an Baile Dhun Eideann ’s chunna mi ann an

---

[77] còrnair mathan ’na laighe leis fhéin gun ghluasad. Bha an tìgear a’ coiseachd a-null ’s a-nall ’s a shùilean ’na smàl, ach bha am mathan, mór is amh, ’na laighe anns a’ chòrnair gun charachadh. ’S bha bith agam dha. “Thig a-mach á sin,” theab mi éigheach ris. “Thig a-mach do’n ghréin. Cleachd do neart.” Ach cha robh e carachadh. Agus cuideachd chunnaic mi iomadh eun, cho dathte, cho lainnireach, le goban fada an-fhoiseil a’ gluasad mun cuairt. Ach bha am mathan ’na laighe anns a’ chòrnair.

Aon turas, an déidh dhomh a dhol do’n oilthigh, thug mi nighean chun an tighe ach an déidh dhi falbh thubhairt mo mhàthair, “Tha i taitneach gu leòr ach tha i smocaigeadh.” ’S chan fhaca mi i tuilleadh. ’S cha tug mi nighean tuilleadh do’n tigh.

’S bha mo mhàthair a’ fàs aosd. Cha robh i idir cho dripeil ’s a chleachd i bhith, ’s bhiodh i leughadh a’ Bhìobuill gun sgur, a’ lorg facail fhreagarrach a dhìonadh a beatha. Bha i mar chirc a bhios a’ fàs tinn, ’s a h-itean ragach ’s a’ call an dath. Cha robh móran aig a’ bhaile mu deidhinn, bha i ro chùiseach air an son, ro mhiann-ghlòireach. Bha iad fhéin toilichte gu leòr a bhith ìosal air an talamh, dealbhan gun ghluasad, le am bòtannan móra ’s an geansaidhean garbha.

’S aig an àm seo bha mise falbh le Màiri ann an Dun Eideann ’s i a’ cluich air a fidhill ’s am baile mór ud mar cheòl dhomh.

Bhàsaich mo mhàthair ’s mi aig an tigh ás an oilthigh. Air latha samhraidh. Rug i air làimh orm ’s thubhairt i, “Chan eil eagal orm. Thog mi thu cho math ’s a b’urrainn dhomh. Fiach gun cùm thu air an t-slighe dhìreach, air an t-slighe réidh. Tha mise dol do m’ dhachaidh.” Agus smaoinich mi, Dé seòrsa dachaidh a tha sin? Dachaidh a bhios tu glanadh gun sgur le dustair. ’S aig a’ cheart àm bha mi smaoineachadh air a drip, air a h-inntinn làidir, air a corp a bha an còmhnaidh a’ slaodadh pheileachan no a’ fighe no

---

[78] a’ fuineadh ’s thàinig na deòir gu mo shùilean ged nach robh mi coimhead solus sìorruidh air thoiseach oirre, ged nach robh mi cluinntinn co-sheirm ach ceòl na beairt a bha air stad o chionn iomadh bliadhna, beairt shàmhach shean gun aon fhlùran mun cuairt oirre.

Dé ’s ciall do’n t-saoghal, arsa mise rium fhìn. Bha gréim bàis aice air mo làimh ’s a sùilean a’ dùnadh ’s a h-anail a’ dol mar phrais air teine.

Gun sgur, gun sgur. Drip a’ bhàis.

’Se na facail mu dheireadh a thubhairt i rium, “Tha airgead mo chinn-crìch anns an dradhair as ìsle anns an dreasair.” ’S cha dubhairt i ’n còrr tuilleadh. Nuair a chrìochnaich mi ann an Dun Eideann thàinig mi air ais a dh’fhuireach anns a’ bhaile.

Mar a theireadh Coinneach Iain, Nach eil sin àraid?

Nuair a dhùisg mi anns a’ mhadainn bha fhios a’m dé bha mi dol a dhèanamh.