TANNAISG NAN LAITHEAN A DH’FHALBH.

A bhana-charaid ionmhuinn,

Am faca sibhse riamh an rud sin ris an abair sinn tannasg? Theagamh nach ’eil sibh a’ creidsinn ’na leithid. Cha mhotha bha mise uaireigin de’n t-saoghal, ’s bha mi a’ cur spleadhachas mu bhòcain ’s mu shithichean, mu ghnothaichean mì-chneasda mar sin an suarachas. A bharr air sin, bha mi, iomadh uair, ’g am chur fein as mo ghabhail, direach a leigeil ris cho beag suim ’s a bh’ agam de ’n bhathar shìth sin. Chrath daoine bu shine ’s a bu ghlice na mi fein an cinn, ’s chuir iad air mhanadh gu ’n eireadh olc dhomh uaireigin. Ghabh mise mo rathad fein, mar as gnath leis an oigridh a dheanamh; ach thig gliocas oirnn le aois ma thig e idir.

Oidhche ghaothar gheamhraidh, ’s neoil dhorcha, ghruamach a’ ruagadh a chéile air aghaidh na speur, ’s a’ doilleireachadh a bheagan a bh’ ann de ’n ghealaich, dh’fhalbh mi a dh’ fhaicinn caraid dhomh a bha mu thuaiream mìle gu leth a dh’ astar uam. Ghabh mi air mo thuras gu sunndach a’ feadaireachd, “Gabhaidh mise ’n rathad mor, olc air mhaith le càch e.” Cha deachaidh mi ro fhad’ air m’ aghairt ’nuair a thug tionndadh de ’n rathad an sealladh na mara mi; ’s ciod a b’iongantaiche leam fhaicinn na cruth mor, iargalta, an riochd duine, eadar mi ’s a’ mhuir, agus direach anns an rathad a bha mi gabhail. Cha luaithe chunnaic e mi na thilg e chrògan an àird ’s an adhar, ’s mhaoidh is bhagair e, a reir

coltais, na’n rachainn ceum na b’fhaid’ air m’ aghaidh gu’n eireadh na bu mhiosa dhomh. Feumar aideachadh gu’n do chuir an sealladh-gun-iarraidh so giorag orm. Sheas mi mar a bha mi car tiota, a ghabhail a stigh suidheachadh an fhearainn. Bha ’n abhainn air an dara taobh dhiom ’s i ’na tuil, ’s bha balla cloiche, seachd no ochd troighean air àirde, air an taobh eile; ’s bha ’n leomhann beucach so ’s an t-slighe, ’s e sireadh co dh’ fhaodadh e shlugadh suas. Bha e soilleir nach robh e’n comas domh gabhail seachad air an taobh eile. Thill mi ceum no dhà air m’ ais; cha ’n ann a chionn gu robh eagal orm roimh ’n aog, ach a bhuidheann beagan uine air son cuimhneachadh air na daoin’ o’n d’thainig mi, agus mi fein uidheamachadh air son blàir. Chuimhnich mi air ni no dhà; ach cha bu chuimhne leam gu ’n d’rinn aon duine bhuineadh dhomh euchd mor sam bith am measg thannasg. Smuaintich mi ’n sin air Buidseach Endor, ’s air Tàillear na Manachainn, ach cha b’ionann an cor-san ’s mo chor-sa. Bha Uallas is Brus, Lachann Mor ’s Dubh-sìth, maith gu leòir; ach bha tuaghanna cogaidh ’s biodagan ’s rudan mar sin acasan, ’s cha robh uidhir a’ bhiorain bhata agamsa. Cha robh so a’ dol a dheanamh feum sam bith; ’s bha e gu buileach feumail rudeigin a dheanamh. Smuaintich mi nach bu mhisd’ an gnothach am balla cloiche bhi eadar mi ’s am fear a bh’ air tì mo mhillidh. Streap mi thar a’ bhalla, ’s shnàig mi air m’ ais ’na dhubhar gus an d’ rainig mi ’n t-àite ’san d’fhag mi taibhse Gholiath. Bha nis m’ anail am uchd, ’s m’ fhallus ’gam dhalladh, is—

“Chluinneadh mo chluas an fhuaim a bhitheadh
Aig luath’s mo chridhe ri m’ thaobh.”

Mu dheireadh, ghabh mi cuid mo chunnairt ’s thug mi suil

chaol fhaicilleach eadar clacha-mullaich a’ bhalla, ’s ciod a chunnaic mi, an àite ’n ni ris an robh fiughair agam, ach stoc craoibh sheilich is dhà no tri mheanglain mu cheann, ’s iad a’ crathadh ’s a’ luasgadh ’s a’ ghaoith. Shuath mi ’m fallus bharr mo mhailghean, ’s lean mi air mo thurus a’ smuainteachadh na ’m biodh gach sgeul taibhs’ a thainig g’ ar n-ionnsaidh air an dluth-rannsachadh, maith a dh’ fhaoidte gu ’n gabhadh iad mìneachadh air dhoigh co-ionann ri so.

’S cuimhne leam, ’nuair a bha mi’m bhalach beag, eisdeachd ri seana bhean chòir ag innseadh do’m sheanamhair mu bhàs a fir. Dh’ aithris i gu mionaideach a h-uile car mu ’n trioblaid a thug a’ chrioch air. Cha chuimhne leam dad de na dh’ fhuiling an duine còir an galar a bhàis; ach ’s maith a tha cuimhn’ agam air crioch an sgeoil: “An oidhche ’n deigh an tiodhlacaidh,” ars ise, “mu mheadhon oidhche, thainig e gu taobh mo leapa ’s thuirt e rium gu robh na ‘spéicean’ air an do ghiulaineadh do’n chladh e, ’n an seasamh aig ceann na bàthach, ’s mi ’g an cur a stigh as an t-sealladh. Theann mi ri bruidhinn ris, ach leagh e as mar neul. Cho luath ’s a bu leir dhomh ’s a’ mhadainn, chaidh mi mach, ’s fhuair mi an sin mar a thubhairt e, ’s rinn mi mar a dh’iarr e.” Bha so air innseadh mar nach biodh an teagamh a bu lugha aice fein an dearbh chinnteachd a’ ghnothaich; ’s cha mhotha nochd am boirionnach eile gu robh i cur ag ’s a chùis.

Thachair so ’nar linn fein, ach cia iomadh linn bho’n a thòisich an duine air creidsinn ’s an tannasg? Thainig an creideamh so a nuas g’ar n-ionnsaidh troimh linntean doaireamh. Bha e d’ar priomh aithrichean ’na fhirinn shuidhichte. Anns na linntean dorcha cein sin anns nach

b’fhearr an duine a bheag, a thaobh eolais, na brùid na machrach, bha e ’g aoradh do spiorad, no do thannasg, aithrichean. A reir dhaoine fiosrach a rannsaich na cùisean sin le mor shaothair, ’s e Aoradh Aithrichean (Ancestor Worship) no mar their Herbert Spencer ris, Aoradh Thannasg (Ghost Worship) ,an t-aoradh as sine air a bheil lorg againn. Bha ’n t-aoradh so an tùs a’ co-sheasamh, anns a’ mhor-chuid, ann a bhi ’g ullachadh lòin is nithean eile a shaoileadh am beo a bhiodh feumail no taitneach do spiorad a’ mhairbh, ’s ’g am fagail mar thabhartas aig an uaigh. B’e chreud gu robh an tannasg comasach air maith no cron a dheanamh do’n bheo a reir an tomhais anns an robh am beo a’ coimhlionadh, no a’ dearmad, a dhleasnais do’n mharbh. Mar so, cha robh teagamh fo’n ghrein aig an duin’allta ann am bith an tannaisg. Bha tannaisg a ghnath maille ris air aon doigh no doigh eile. Chunnaic e le shuilean fein iad ag èaladh mu’n cuairt ’san odhar-dhorcha. Chual e’n guth an oiteig na gaoithe, ’s an gearan an gaoir nan tonn. Thainig iad g’a ionnsaidh fo sgàil na h-oidhche, ’s dh’fhag iad teachdaireachd nach faoidteadh a dhearmad.

“O na neoil tha dluth mu’n cuairt
Chithear tannais nan sonn a dh’fhalbh,”

arsa bard na Féinne, ’s e fein a’ faicinn cruth nan laoch a dh’fhalbh,

“A’ leantainn tannais tuirc de cheo,
Air sgiathaibh nan gaoth mor ’s a’ charn;”

is chual e ’n guth am borbhan sruth Laoire.

Ach cha ’n ann am bardachd a mhain a tha ’n tannasg a’ faotainn àite, ach an litreachas an t-saoghail gu leir. Tha

Carraighean Cuimhneachain na h-Eiphit, Clàir Chreadha Chaldea ’s Bhabilonia, a’ mhor-chuid de sheann sgriobhaidhean na h-Airde-n- ear, ’s beul-aithris an t-sluaigh ’s a h-uile duthaich fo’n ghrein, lan de ’n chreidimh so; ’s thainig earrann nach beag dheth a nuas g’ar n-ionnsaidh fein.

Bho chionn bheagan bhliadhnachan thug mi cuairt ’s a Ghaidhealtachd; ’s air mo thurus thadhail mi ’s a’ “Ghleann ’s an robh mi òg.” Bha’n gleann mar a bha e riamh; na beanntan àrda, creagach, corrach, air gach taobh dheth, a’ mhuir mhor a’ slachdraich air a’ chladach, ’s na h-eoin mhara sgiathlaich mu na sgeirean ’s air feadh nan tonn, direach mar a b’àbhaist; ’s bha urlar a’ ghlinne ceart mar a dh’fhag mi e:

Bha ’n t-allt mar bhà a’ ruith gu tràigh,
’S na flùir a’ fas mu bhruachan,
Bha eoin na speur am barr nan geug
A’ seinn gu h-eutrom guanach;
Ach dhomhsa cha robh ni mar bhà;
Bha’n latha b’aille gruamach;
Bha maise ’n t-sleibh is gloir a’ Chéit,
’S gach ni fo’n ghrein leam suarach.

Cha robh aon de chompanaich no de bhana-chompanaich m’ oige air lar a’ ghlinne. Sheall mi mu’n cuairt ’s mi a’ faireachduinn cho aonaranach ’s ged a bhithinn am choigreach an tir chein. C’ àit’ an diugh a bheil companaich nan laithean sin a chaidh seachad cho luath? Sgapte air aghaidh an t-saoghail; ’s cuid dhiubh, mo chreach, ’nan dachaidh bhuain. Shuidh mi air bruach an uillt, far am b’àbhaist duinn a bhi cluich air “Crioch a’ bhodaich,” ’s cha robh mi ach gle ghoirid an sin, a’ smuainteachadh mo

smuaintean fein, ’s a’ cuimhneachadh air ni no dhà ’nuair a dh’iadh grunnan diubhsan air an robh m’ inntinn a’ tighinn mu’m thimchioll, —balachain is caileagan boidheach, laidir, fallan, a thainig ’n an àm gu inbhe fhear is bhan cho eireachdail ’s a chiteadh eadar dà cheann na Siorramachd. Bha iad an sin ceann-ruisgte, cas-ruisgte, mar a b’àbhaist, cho beothail ’s cho riochdail ’s ged a bhiodh iad a lathair ’s an fheoil. Dh’fhan mi greis a’ gabhail iolla ri cluicheachd na cloinne so—tannaisg nan laithean a dh’fhalbh—gus an d’fhas mi mothachail air ceo a bhi tigh’n mu m’ leirsinn, ’s bha fhios agam gu robh na faileasan a bha air sgàthan na h-inntinn buailteach gu iad fein a nochdadh ’s a’ cheo a bha mu’n t-suil. Dh’eirich mi, ’s le cridhe trom thug mi mo chùl ris an Eden so; ach lean mo chompanaich bheaga mi, ’s anns gach ceum de’n t-slighe, iad a’ comharrachadh a mach dhomh gach ionad ’s an do thachair sud no so, nithean nach deachaidh air dhi-chuimhn’ fathast, gus mu dheireadh nach robh leud nam bonn, an àrd no’n ìseal, ris nach robh cuimhneachan àraidh naisgte. “So,” arsa mise rium fein, “am fior-thannasg; ’s cha’n e ’n sgleo a thig air suil na sgaoimireachd.” ’S e mar a thà, nach ’eil annainn fein ach tannaisg, ’s gach aon againn le a ghrunnan fein de thannaisg ’g a leantainn, agus na tannaisg sin maith no olc ’n an gne, direach mar a nithear iad; ’s e sin ri radh, tha iad a reir ar giulain fein; ma tha ar gniomh olc, tha tannasg an uilc sin ’g ar leantainn.

“Co agaibh a rinn so?” dh-fharraid MacBeth d’a mhaithean ’s d’a mhor-uaislean ’nuair a nochd tannasg Bhanco e fein, a cheann sgoilte ’s fhuil m’a chluasan. Cha ruigeadh

an slaightire leas fheoraich co rinn so; bha deagh fhios aige co d’an d’thug e ’n t-ughdarras so a dheanamh; ’s bha nis a chogais chiontach fein a’ toirt toradh a dhroch-bheairt fa chomhair a shul. “Coinneachaidh sinn aig Philippi,” arsa tannasg Chésair ri Brutus an oidhche roimh ’n bhlar ’s an do thuit Brutus. Bha lamh aig Brutus am bàs an Romanaich ainmeil so; ’s bha nis tannasg a dhroch ghniomh ’g a leantainn. Co-dhiù, ’s e so a’ bhrigh a thug Shakspeare as na taibhsean sin.

B’e beachd an duine ’s na linntean dorcha cein sin, gu robh spioraid nan cairdean a dh’eug a ghnath mu thimchioll aite-comhnaidh an dilsean, ’s gu sonraichte mu na h-uaighean ’s an robh na cuirp ’s an do thuinich iad ré an turuis troimh’n bheatha so, a nis a’ gabhail taimh. Cha ’n ’eil, mar sin, mor-iongantas ged a bhiodh am beachd suidhichte so iomadh uair a’ toirt air an t-suil a bhi faicinn cruth nan daimheach a dh’fhalbh air neoil chaochlaideach na h-oidhche. Bha’m beachd eile bh’aig an duine, gu robh na spioradan so comasach air maith no cron a dheanamh dha, ’ga choeigneachadh gu oidhirp a thoirt air an deagh-ghean a tharruing g’a ionnsaidh fein. Is ann o’n bheachd so a dh’ eirich an t-aoradh ris an abrar Aoradh Aithrichean, no Aoradh Thannasg. Tha mi ’g radh nach cuir so a bheag a dh’ioghnadh oirnn; ach ’s e an ni a tha ’na aobhar ioghnaidh, nach ’eil aon ghne aoraidh as aithne dhuinn anns nach ’eil, an aon seadh no’n seadh eile, roinn mhaith de’n phrìomh stéidh so. Tha ’n smuain amhaidh, anabaich so a thainig an ceann an allamharraich, maith a dh’fhaoidte ceud mìle bliadhna roimh ’n àm so, mar ghrainne de shìol mustaird a

chinn gu bhi ’na chraoibh cho mor ’s gu’n do chomhdaich i an talamh, ’s gu ’n d’fhuair gach aidmheil chreidimh fo’n ghrein neadachadh ’na geugan. Theagamh gur ni-eigin co-ionann ri so a bha air a chiallachadh an sgeul spleadhach nan Lochlannach le Craobh mhor na Cruinne (Yggdrasil), aig a robh a freumh an Sloc an dubh-aigein (Niflheim), a barr ’s na neamhan, ’s a geugan a’ comhdach na talmhainn uile. Biodh sin mar dh’fhaodas e, tha sinn a’ faicinn gu soilleir mar a thainig o’n ghràinne shìl so barr saibhir de gach seorsa spiorad, maith is olc; oir thainig an duine gu bhi sealltainn air gach creutair mar aite-comhnaidh spioraid àraidh air an robh e fein a’ buileachadh buaidhean àraidh a b’airidh, ’na bheachd-san, air aoradh fhaotainn. Bhàtar ag aoradh do’n nathair anns gach cearn de ’n t-saoghal; ’s bha creutairean cho suarach ris an daol a’ faotainn àrd-urram. Mar so thainig an tannasg, ceum air cheum, gu bhi air àrdachadh ’s air a mheudachadh gu mor. Rinneadh spioradan de gach seorsa dheth; spioradan maith is olc, glan is neòghlan; aingil, àrd is ìseal; dée is deamhain, direach mar bha freagarrach do shuidheachadh na cùise, gus nach ’eil an diugh, ach beag, eaglais ’s an tìr nach ’eil fo thearmunn tannaisg Naoimh a thaobh-eigin, agus moran diubh le cuimhneachain àraidh, mar a tha cnaimh no cnàmhan an Naoimh air a bheil i air a h-ainmeachadh, fo’n altair. Ach buinidh so do mheur eile de’n chraoibh Yggdrasil, ’s cha cheadaich uine dhomh iomradh dheanamh air aig an àm. Tha mi ’g ainmeachadh nan nithe sin, cha’n ann an dùil ri dad a chur r’ur n-eolas fein air na cùisean sin, ach a dhaingneachadh an ni a thuirt mi cheana; nach ’eil

eachdraidh an tannaisg cho faoin ’s a shaoileas cuid, ’s a chomharrachadh a mach dhuibh aig a’ cheart àm, cho tràth an eachdraidh na daonnachd ’s a thainig an taisbean so chum an duine. Bu mhor Diana nan Ephesianach, ach ’s motha na sin tannasg an Allamharraich! Dh’fhaodainn tuilleadh a radh mu’n tannasg; ach theagamh gu’m foghainn na dh’fhóghnas aig an àm.

Slan leibh. Is mise bhur caraid sgaoimeach,

DOMHNULL MAC EACHARN.