AN CU.

“Ged tha mi gun chrodh, gun aighean,” cha ’n ’eil mi gun chù. Bho chionn beagan bhliadhnachan, chuir caraid dhomh cu-chaorach am ionnsaidh. Cha robh feum fo ’n ghréin agams’ air cù, ach ghléidh mi ’m fear so; gun fhios nach fhaodadh am Freasdal fhaicinn iomchuidh grunnan chaorach a chur am rathad, bho ’n a bha nis an cù deas agam air an son. Ach tha mise fathast

“Gun chrodh-laoigh, gun chaoraich gheala,”

’s tha mar sin an cù bochd as eugmhais na gnè oibre sin a tha nadurra dha. Tha e, gu dearbh, toileach gu leòir gu obair a dheanamh na ’m biodh a’ chungaidh aige. Ach gu mi-fhortanach an obair a ni e air uairean, b’fhearr i bhi gun deanamh.

Tha dhà no tri chearcan aig bana-choimhearsnach dhuinn, ’s ged tha iad glé mhiadhail aice fein, gu dearbh, cha ’n fhaod mi ràdh gu bheil moran ciataich agamsa de na ceart chreutairean. Rug té dhiu ubh an la-roimhe, ’s gu dearbh cha do chum i sin an uaigneas oirnn. Mach o nach do bhodhair i sinn le a goganaich. Ged a b’ ubh òir a bhiodh ann, cha b’urrainn di tuillidh a ràdh mu dhéighinn. Dh’fhàs mi, mu dheireadh, cho searbh d’ a gogail, ’s gu ’n do leig mi facal cabhagach troimh m’ fhiaclan an lathair Yarrow( ’s e sin ainm a’ choin), ’s mar gu ’n leigteadh saighead á bogha, bha e mach air an dorus-chùil, agus mu ’n d’amais mis’ air mo chorragan a chur am bheul, a dheanamh na fead-ghlaice sin

a dh’ ionnsaich mo sheanair dhomh, bha amhach na circe sgarte bho a colluinn. Chuir sin stad air a goganaich; ach ma chuir, bha amhach eil’ ann nach robh cho soirbh a cur ’na tosd. B’ i sin amhach na ban-Eirionnaich d’am buineadh a’ chearc. Thainig i, ’s fada-cruaidh air a bathais, ’s a teanga cho geur ris an ealtuinn. Theich mi fein as an rathad ’nuair a chunnaic mi tighinn i, ’s dh’fhag mi bean-an-tighe a réiteach a’ ghnothaich mar a b’fhearr a dh’fhaodadh i. Tha mo bheurla-sa maith gu leòir a stuigeadh nan con, ’s a dheanamh gnothaichean beaga timchioll an tighe; ach nuair thig e gu trod ’s gu h-iorguill, cha ’n ’eil feum sam bith oirre. Bheireadh e gàir’ air seann each a bhi ’g eisdeachd ris na mnathan; ach, mo chreach! cha b’aobhar ghàire na bha bhan-Eirionnach a’ cur an eiric na circe. Sin agaibh eisimpleir bheag de’n ni a tha mi ciallachadh leis an obair a b’fhearr a bhi gun deanamh.

Bho chionn beagan ùine, chuir duin’ uasal ann an Glascho fios thugam Oran-gaoil a dheanamh, ’s a chur thuige gun dàil. Bha toil mhor agam comain a chur air an duin’ -uasal, ach bha cho fhad’ o’n a bha mis’ ann an gaol ’s nach robh cuimhn’ agam air a bheag mu dhéighinn. Bha e cheart cho soirbh dhomh rannan a dheanamh air an triogh, no air a’ ghriobhaich, no tura’inn sam bith eile thachair dhomh ghabhail ann an laithean m’ oige. Coma co-dhiù, thug mi oidheirp bhearraideach air beagan fhacal a chur r’a chéile. Thagh mi ’n t-ainm a bu fhreagarraiche leam á measg mo sheann leannan, ’s b’ e sin Iseabal. Bha cuimhne glé mhaith agam air Iseabal bhochd. Bha ’cridhe cho glan ri bonn òir, agus a ceann cho ruadh ris an t-sionnach. Chuir mi sios

“Gruagach òg a’ chuailein òr-bhuidh,” ’s shaoil mi gu ’n deanadh sin feum maith gu leòir air son ceann peallach ruadh; ach mu ’n chridhe, ged a bha làn-fhios agam gu’m b’e moran a bu luachmhoire na’n ceann, cha robh diog agam ri ràdh. Bha sin dhomhsa, mar an t-ionad ro naomh, nach robh còir agam air innteart. Chuir so smaoin no dhà am cheann, ach cha robh iad idir de ’n t-seorsa gheibhear ann an Oran-gaoil. Fhreagradh iad na b’ fhearr am Marbh-rann. Cha deanadh so feum. Spion mi mo cheann, ’s bhreab mi mo chasan, ’s thug mi roid no dhà trasd an urlair ’s mi cur dhiom mu Iseabal. Ach cha bu mhor a b’ fheaird mi sin. Cha robh a’ Cheolraidh fabharrach, ’s cha robh an gnothach a’ cordadh rium. Cha mhotha na sin a bha a cordadh ri Yarrow. Bha esan a’ cumail suil nuagach orm, ’s gun e idir a’ tuigsinn ciod am buaireas a thainig orm, no ciod a bu chiall do ’n bhaothaireachd so mu dhéighinn Iseabail ’s a cuailein òr-bhuidh; smaointich e gu robh an t-àm stad a chur air. Thug mis’ aig a’ cheart àm lamh air mo chota thilgeadh dhiom; ach ma thug, cha robh sin dhomhsa mar mo chuid fein. Leum an creutair coirbte sin air a bhonn agus colg air a chuireadh eagal air duine sam bith ach duin’ aig am biodh cuibhrionn dhubailte de spiorad na bardachd. Ach a leithid sin a dhuine, ’s e as a léinidh, a’ deanamh orain d’a sheann leannan; cha robh e tearuinte do bheathach, no do dhuine grabadh a chur air. Leis a sin thug mi pailleart ’s a’ chluais do ’n chù, ’s dh’ orduich mi mach as an tigh e. Thug e grad leum thun an doruis, ach air an rathad, thachair an cat air. A nis bha ’n cat cho neo-choireach ris an naoidhean air a chìch mu dhéighinn Iseabail;

ach cha bhacadh sin do ’n chù thilgte sin, ionnsaidh fhuilteach a thoirt air, a loireadh is abladh direach mar gu ’m b’e a bu mhathair-aobhair do ’n iorguill. Dh’amais e air an dorus mu dheireadh, ’s theich e mach, le sian ghoirt ’na bheul, ceart mar gu ’m b’ esan a fhuair an leadairt a thug e fein seachad, ’s dh’fhag e mise ’g eiridinn a’ chait.

Thuig mi nach robh feum dhomh a bhi breabadh an aghaidh nan dealg aig an àm. Chaidh an gnothach tur am aghaidh.

Shuidh mi aig an teine, ’s chuir mi eibhleag ’s a’ phiob. Mo mhile beannachd leis an fhear a fhuair a mach luibh an tombaca, cha bhithinn-sa beò as a h-eugmhais. Thug mi greis a’ deoghal na cutaig, ’s a’ smaointeachadh air ni no dhà a thachair bho ’n a bha Iseabal ’s mi-fhein a’ leannanachd. “Cha ’n ’eil anns an duine,” arsa mise rium fein, “ach an taisdealach truagh. Air a thilgeil lomnochd air cladach fuar an t-saoghail, gun a chead fein iarraidh no ghabhail. Cha luaithe dh’ fhosglas e shuilean ’s a sheallas e mu ’n cuairt na thuigeas e nach aite-comhnuidh seasmhach a tha ’n so; gur éigin dha cur uime ’s a thurus a gabhail; a churach bheag a chur air sàile, a siuil a sgaoileadh, ’s an saoghal mor a thoirt m’a cheann. A’ fagail a chalaidh dha, bheir e suil na dhéigh, ’s chi e na lamhan geala bha gu so mu thimchioll ’ga chumail as gach sgiorradh, togte ris na neamhan as a leth. Tha fhios aige gu bheil na deoir a’ dalladh nan suilean caomha sin a tha strì ri sealladh a chumail air. Ach cha ’n fhaodar fuireachd, tha siuil na h-iubhraich làn, an sruth fo a druim, is dochas làidir air an stiuir. Tha thriall air slighe na beatha, ’s cha chomasach dha pilleadh air ais. Fathast ré tamuill

bhig, biodh faighidinn aig na càirdean gaoil a dh’ fhag e ’na dhéigh, ’s an sin cluinnidh iad mu na nithe mora tha esan a’ deanamh ’s an t-saoghal. Is ann air aghaidh tha chùrsa, air aghaidh an stoirm ’s am fèath, an turadh ’s an uisge, am fuachd ’s an teas. An uine ghearr, ar leis gu bheil an saoghal na ’s farsuinne na shaoil e; ’s gu bheil fàsach leathann eadar e ’s ‘Fearrann a’ Gheallaidh.’ Tha ’n t-saothair ’s an t-allaban, am pathadh ’s an t-acras deuchainneach. Ach misneach mhaith! Thig thu gu d’ sheilbh mu dheireadh. Mu dheireadh, an déigh nan da fhichead bliadhna ’s an fhàsach, tha ’m fearann sin a tha sruthadh le bainne ’s le mil ’s an t-sealladh. Ach ma tha, tha e nis soilleir gur fearann e air a bheil droch chliu. Fearann a tha ’g itheadh suas a luchd-aiteachaidh. Tha, os barr, famhairean ’san tir—Mic Anaic—daoine borba, nach leig clod de ’n fhearann uapa gun chogadh air a shon. Cog, ma tà. Ma ’s fhiach am fearann a shealbhachadh, is fhiach e cogadh air a shon. Is obair chlaoidhteach an cogadh. Treigidh a chàil an curaidh as treine. Fàsaidh an cridhe ’s laidire fann. Caillidh an gairdean as treise a neart. Tha mhor chuid de ’n latha air dol seachad, ’s tha ’n oidhche teachd anns nach urrainnear cogadh a dheanamh. Air feasgar an latha, theid an t-iarrtas diblidh so suas. “Ceadaich dhomh, guidheam ort, àite beag a shealltainn a mach, anns am faod mi laidhe sios agus bàs fhaotainn.” Caidil an sìth. Thainig thu, mu dheireadh, gu d’ sheilbh—fad agus leud do dhroma de ’n fhearann sin a chaidh a ghealltainn duit, ’s a choisinn thu cho daor. Diomhanas nan diomhanas! Is diomhanas na h-uile nithe.”

Bha mi tighinn gu ceann mo theadhrach leis na smaointean

cianail so ’nuair chuala mi guth bronach mu thaobh-cùil an tighe. Dh’ eisd mi. Dh’ eirich e rithist, tuireadh cho tiamhaidh ris an tuireadh sin a rinn am fear nach maireann, Ieremiah. Chaidh mi thun an doruis a shealltainn co bha ’na leithid a thrioblaid. Co bh’ ann ach Yarrow, ’s e ’na shuidhe air èarr, a shron ’s an adhar, a bheul fosgailte, ’s a shuilean dùinte, a dhà spàig togte ris na Neamhan os a chionn, ’s e, reir coltais, a’ tagradh a chùis anns a’ chearn sin, ’na dhòigh fein. Ghairm mi air, ach as a sin cha tigeadh e. B’eigin domh dol ’s a thogail leam ann am achlais. Shuidh mi leis aig an teine ’ga bhanaltrachd, ’s a feuchainn ri comhfhurtachd a thoirt da. Ach cha b’aill leis comhfhurtachd fhaotainn. Bha chridhe briste, a chluas brùite, is osann a chleibh cho trom ’s gu lìonadh i siuil na h-Iubhraich Bhallaich. Cha robh iocshlaint an Gilead a fhreagradh d’a chor, ’s cha robh arach air. Direach ’nuair shaoil mi gu ’n robh e ’s na h-ospagan deireannach, chuir mi cagar ’na chluais—an rachadh e ghabhail sràid? Cha robh am facal ach gann as mo bheul, ’nuair bha e leumraich air an urlar mar gu ’m biodh e damhsadh Gille Calum. Thog sinn oirnn gu té de phàircean a bhaile. Yarrow le earball thar a ghualainn a’ seoladh an rathaid. Tha bruthach corrach air leth-taobh na pàirce so, ’s cha ’n urrainn do Yarrow amharc air gun réis a ghabhail ’na aodann, air fhad ’s air fhiaradh, a cheart cho luath ris a’ ghaoith. Thug e cuireadh dhomh, mar as gnath leis a dheanamh, réis a ghabhail leis. An saoil sibh nach robh mi cho faoin ’s gu’n d’aontaich mi? Bha toil agam an sgailleag sin a thug mi dha ’s a’ chluais a chur as a chuimhne. Ghrad leum sinn air falbh, taobh ri taobh; ach

cha deachaidh sinn ach glé ghoirid ’nuair a chuir mise car-a’ -mhuiltein dhiom leis a’ bhruthach. Rol mi, car air char, an dara h-uair a’ treabhadh na fiadhrach le m’ shroin, ’s an uair eil’ a’ gearradh sgroth as a’ ghrunnd le m’ shàiltean, gus an do chuir tom conuisg stad orm. Bha bean-uasal a’ dol seachad aig an àm, ’s chuir e giorag nach bu bheag oirre, m’fhaicinn a’ tighinn air a leithid de dhòigh. Thill Yarrow cho luath ’s a dh’ionndrainn e mi, ach cha robh mise r’a fhaicinn. Mu dheireadh, chunnaic e rud-eigin coltach rium ann an teis-meadhoin tom conuisg agus an dearbh Iseabal a bu mhathair-aobhair do’n trioblaid uile, ’g am shlaodadh as an dris. ’Nuas le bruthach e mar mhaoim-sléibhe! Mort ’na chridhe! Dioghaltas ’na shuil! Agus gamhlas anns gach rioba d’a fhionna! Gu freasdalach, bha leithid de shiubhal air ’s gu ’n deach e astar latha sàbaid seachad oirnn mu ’m b’urrainn da stad. Bha mis’ air mo chasan mu’n d’fhuair e air ais; ’s bu mhaith gu robh. Cha robh an colg a bh’ air ris a’ mhnaoi-uasail boidheach r’a fhaicinn; ’s cha chreideadh e bhuam nach b’i so an dearbh chuspair a chuir an ceol againn feadh na fìdhle. ’Nuair fhuair mise mi fein a thrusadh r’a chéile, ’s mo shron a chur direach; thug mi taing do ’n mhnaoi-uasail, —boirionnach anabharrach eireachdail, —air son a’ chuideachaidh a rinn i leam. Ghabh Yarrow ’s mi fein an rathad a rìs, ach an uair so, shiubhail sinn gu mìn, mall. Cha d’thug sinn roid no leum, ’s cha chreid mi nach robh a’ bhrùid bhochd taingeil m’fhaotainn dhachaidh sàbhailte.