CARMINA GADELICA.*

’S e tha mhiann orm an nochd beagan iomraidh a dheanamh ribh air leabhar comharraicht’ a chuireadh a mach o chionn còrr is bliadhna le Maighstir Alastair Mac Gillemhìcheil ann an Dunéideann.

’S e ‘Carmina Gadelica,’ is ainm do ’n leabhar so, ’s tha e air a dheanamh suas de sheann ranntachd de gach seorsa, ’s de sheana chleachdainnean a bha cumanta measg nan Gaidheal gus o chionn beagan uine. Tha laoidhean ann air son gach staid; urnuighean air son gach ama; beannachadh air son gach obair a rachte mu thimchioll; eolais air son gach tinneis d’a bheil an fheoil buailteach, ’s air son gach sgiorradh a dh’ fhaodas tachairt do bheathach no do dhuine; guidheachan maith is dona; geasan is ubagan ’s gnothaichean mì-chneasda mar sin. A bharrachd air sin, tha Mr. Mac Gillemhìcheil a’ toirt seachad mion chunntas air seana chleachdainnean agus seana bheachdan a bha cumanta measg ar n-athraichean ’s na linntean a dh’ fhalbh; cleachdainnean agus beachdan a tha nis air dol air chùl, agus moran dhiubh air dol tur air dhi-chuimhn’.

’S e leabhar ro-chomharraicht’ a tha ’n so, ’s theagamh gu bheil e dàna dhomhsa lamh neo-airidh a chur air, oir thigeadh do dhuine bhi air a dheagh uidheamachadh le eolas farsuinn air nithe seann-aimsireil mu ’n gabhadh e os laimh beachd cothromach a thoirt air a leithid so a dh’ obair. Bha

* Read before the Jura Association, Glasgow.

cuid de na cleachdainnean sin, a tha nis air call an seadh dhuinne, aon uair a’ deanamh pairt ann an aoradh ’s ann an creideamh an t-sluaigh; ’s ged tha e soirbh gu leòir na nithe sin aithris mar sheann sgeulachd, cha ’n ’eil e idir cho soirbh a’ mhathair-aobhair o’n d’ thainig iad a chomharrachadh a mach. Aig an àm so cha ’n ’eil a mhiann orm oidheirp a thoirt air a bheag de mhìneachadh a dheanamh orra, ach a mhain cuid de na ’s annasaiche dhiubh a chur f’ar comhair, agus ma thuiteas dhomh mo bheachd fein a thoirt seachad air ni sam bith, tha fhios agaibh nach ’eil e mar fhiachaibh oirbh am beachd sin a ghabhail mur ’eil e taitinn ribh. Tha e ’na aobhar uaill dhuinn an t-saorsa tha sinn a’ mealtainn fo laghannan cothromach ar duthcha, leis a bheil e ceadaichte do ’n aon as suaraiche ’n ar measg, a bharail fein a bhi aige air aon ni dh’ fhaodas tigh’n fa chomhair; agus glic no amaideach ’s gu ’m bi barail duine, feumaidh sinn a thoirt fainear, gur i bharail fein a’ phriomh chairt-iuil air a bheil gach aon againn a’ stiuradh a chursa fein.

Ghabh Mr. Mac Gillemhìcheil saothair mhor, ’s chaith e uine nach bu bheag, a’ tional ’s a’ deasachadh nan nithe sin. Thug e corr is dà fhichead bliadhna ’g imeachd sios is suas air an talamh, gu sonraichte measg Eileanan na h-aird-an-iar, a’ sireadh ciod a dh’ fhaodadh e chur ’na mhaileid, ann an riochd seann dàn, no seann sgeul, no ni sam bith eile bhiodh sean gu leòir air son a ghnothaich. Cha ’n ’eil cearn de ’n Ghaidhealtachd nach do rannsaich e gu dluth air son na criche sin. Cha chluinneadh e iomradh air seana chaillich aig an robh sreang de dh’ubagan no lan goid de ghuidheachan nach robh e air ball air a thurus g’a faicinn. ’S iomadh

achadh ’s an do bhuain e dias, ’s cha b’ i ’n dias anabaich a dh’ fhoghnadh leis, ’s ged a bha ’m foghar anmoch, ’s ged nach robh aige dheth ach an dioghlum, thug e barr nach suarach do ’n iodhlainn. Thionndaidh e gu beurla na sholair e air an doigh so, ’s cha b’e sin gnothach a b’ fhasa dha, thaobh na bheil de dh’fhacail air an gnathachadh ’s an t-seann ranntachd sin nach ’eil a nis ’g an cleachdadh againn ’s nach faighear ’n ar Foclairean. Ach faodaidh sibh a bhi cinnteach, am fear a ghabh a leithid de shaothair ri cruinneachadh a’ bharra nach do dhearmad e dheasachadh gu cubhaidh air son a’ mhargaidh. Faodaidh mi innseadh dhuibh, eadaruinn fhein, gu ’n deach e uair o Dhunéideann gu Uist, a dh’ aona ghnothach air son aon fhacal a bha dhìth air. Tha shaothair a nis fa chomhair an t-saoghail; saothair a tha fior chliuiteach dha fhein; a chuir clach ro luachmhor an carn ar litreachais, ’s a tha cur comain ro mhor air na Gaidheil.

Ann a bhi feoraich ciod a tha ’n leabhar so a’ teagasg dhuinn, cha ’n ’eil e soirbh dhomhsa no do neach eile chur ann am beagan bhriathran suim an teagaisg a dh’ fhaodar fhaotainn ’na leithid so de leabhar. Tha e na ni comharraichte gu leòir an t-eadar-dhealachadh mor a tha eadar aon duine agus duin’ eile thaobh na brigh a bheir iad as an aona chuspair. An ni a tha lan brigh do ’n dara aon faodaidh e bhi gle shuarach aig an aon eile; ’s e mar tha,

Nach fhaic an t-suil anns a’ chuspair,
Ach ni do ’n tuigse as léir.

Tha ni no dhà an leabhar Mhic Ghillemhìcheil, mar a tha eolais, ubagan, is seana chleachdainnean, nithean anns nach ’eil sinne creidsinn ’s nach ’eil sinn a nis a’ gnathachadh, a dh’

fhaodas a bhi gle fhaoin le cuid, ach ma ’s miannach leinn eolas ceart fhaotainn air cor an t-sluaigh ’s na h-amannan a dh’ fhalbh, —ciod a ghne chaithe-beatha bh’ aca, ciamar a bha iad ag amharc air an t-saoghal, no ciod a bha iad a’ tuigsinn mu dhéighinn, —tha na nithe faoine sin a dh’ ainmich mi cheart cho feumail a chum sealladh soilleir a thoirt dhuinn air dreach nan amannan sin, ’s a tha na cunntais a tha luchd-eachdraidh a’ toirt dhuinn air na blair a chuireadh, am marbhadh a rinneadh, an spuinneadh ’s an creachadh a bha ghnath dol air aghaidh.

Ann a bhi leughadh eachdraidh an t-saoghail cuiridh e farran nach beag orm a bhi faicinn na h-uidhir mu dheanadas righrean ’s dhaoine mora, ’s cho fior-bheag mu dheanadas no mu chor an duine bhochd. Gheibhear iomradh gu leòir air luchd-orduchaidh chatha, ach fior-bheagan air luchd-bhualadh nam buillean. So mar a thà, mar a bhà, ’s a reir coltais, mar a bhitheas eachdraidh air a sgrìobhadh. Tha bheachd fein aig an eachdraiche ciod as airidh air àit fhaotainn ’na eachdraidh, ’s gun teagamh, cha ’n ’eil e comasach dha a h-uile ni ghabhail a steach innte, ach saoilidh mi air uairean, gu bheil ni no dhà a tha e fagail a muigh a cheart cho airidh air àite ri nithean a tha e gabhail a steach. Tha e mar sinn feumail dhuinn dol do stòr-thigh eile bharr air stòr-thigh na h-eachdraidh ma ’s miann leinn beachd earbsach a bhi againn air cor an t-sluaigh anns na linntean a chaidh seachad. Feumaidh sinn am bardachd, an ceol, am beul-aithris, an sgeulachdan, ’s a’ ghne chreidimh a bha dol nam measg a rannsachadh, oir ’s ann annta sin a gheibh sinn a’ ghne theagaisg a bh’ aig sluagh aig nach robh cothrom air teagasg

eile fhaotainn, ’s leis an robh an t-iomlan d’ an lòn spioradail air a dheanamh suas: lòn cho feumail ’s na linntean sin ’s a tha e ’nar linn fein, oir tha e fior anns gach linn de ’n t-saoghal, ‘nach ann le h-aran a mhain a bheathaichear duine.’ A nis, so agaibh a reir mo bheachd-sa, far a bheil luach an leabhair so air a bheil mi ’g iomradh a co-sheasamh, ’s an taobh o’n airidh e air geur-bheachdachadh air. Mar thuirt mi cheana, faodaidh cuid de na nithe sin a bhi gle fhaoin le muinntir leis nach fhiach sealltainn air an ais air an t-slighe air an d’ thainig iad, ach aig a’ cheart àm, a bhi lan brigh dhasan a tha meorachadh air nithe seann-aimsireil. Tha iad gu sonraichte feumail air son solus a thilgeadh air cuid de na ceuman air an d’ eirich an duine o bheachd gu beachd mu thimchioll a shuidheachadh fein ’s an t-saoghal, ’s an daimh ’s a bheil e seasamh a thaobh nan cuspairean naduir leis a bheil e air a chuartachadh. Ach a bharr air so uile, ma chreideas sibh mise, cha ’n’ eil ni faoin no suarach idir ann. Cha’n’ eil ni a thachras a’ tachairt gun aobhar, agus air cho faoin ’s gu’m meas sinne ’n t-aobhar sin, is tinne e anns an t-slabhraidh neo-bhristeach, ioma-sgaoilteach sin a tha ceangal aobhar ri buil, agus buil ri aobhar o thùs na cruitheachd, ’s ris a bheil gach ni a thig gu crich an crochadh.

Tuigibh sibh uaithe so, an taobh de ’n chùis air a bheil mi gabhail beachd; ’s e sin, gu sonraichte, luach an leabhair so air son solus a thilgeil air cor ’s air modh smuainteachaidh ar n-athraichean anns na h-amannan trioblaideach a chaidh seachad, ’s ged a tha eachdraidh nan amannan sin air a deanamh suas, anns a mhor-chuid, le cunntais air cogaidhean

’s air gach gne fhoirneirt, tha e soilleir a reir nan urnuighean ’s nan laoidhean a bha cumanta measg an t-sluaigh, nach ann idir mì-dhiadhaidh a bha iad. Cha bu daoine mì-dhiadhaidh nach rachadh an ceann gnothaich gun bheannachadh iarraidh air an saothair; bho smàladh an teine ’s an oidhche gu dol air turus cuain, bha urnuigh fhreagarrach aca air son gach cùis. Is duilich leam nach urrainn domh uidhir a thoirt duibh as an leabhar so ’s a bu mhiann leam, ach tha fhios agaibh a nis far am faigh sibh an t-iomlan air ’ur son fein. So agaibh rann á ‘Ora nam buadh,’ ’s thugaibh fainear cho fhad air falbh ’s a tha ’n smuain, ’s cho ao-coltach ri aon ni a chluinneas sibh air sràidean a’ bhaile so.

“Ionnlaime do bhasa
Ann am frasa fiona,
Ann an liu nan lasa,
Ann an seachda siona,
Ann am bainne meala,
Us cuiream na naoi buaidhean glana caoine
An do ghruaidhean caomha geala.

Buaidh cruth,
Buaidh guth,
Buaidh rath,
Buaidh maith,
Buaidh chnoc,
Buaidh bhochd,
Buaidh na rogha finne,
Buaidh an fhior eireachdais,
Buaidh an deagh labhraidh,” etc.

Tha na briathran so cho caomh ri morbhan braoin air duille, ’s cho tlath ri maoth-ghaoth chéit; ach cha cheadaich uine dhomh a thoirt duibh as an leabhar ach an sop as lugha as an t-seid as goireasaiche, agus sin a mhain a shoilleireachadh an ni air a bheil mi ’g iomradh. Tha cuid de na laoidhean ann am briathran cho grinn ’s as aithne dhomh idir, ged tha e gle choltach nach robh iad uile air an tairgse ’n tùs do na naoimh a tha nis air an ainmeachadh annta, ach do chuspairean eile anns an robh an sluagh a’ creidsinn aig an àm. Gabhaibh an rann so mar eisimpleir.

“A rìgh na gile,
A rìgh na gréine,
A rìgh na rinne,
A rìgh na reula,
A rìgh na cruinne,
A rìgh na speura,
Is àluinn do ghnuis,
A lùb eibhinn.
Dà lùb shioda
Shios ri d’ leasraidh
Mhinich, chraicich,
Usgannan buidhe,
Agus dolach
As gach sath dhiubh.”

Cha ’n ’eil e soilleir co-dhiù ’s i ghrian no ghealach as cuspair dha so. Tha fhios againn gu robh iad le chéile, aig aon àm no àm eile, ’nan cuspairean aoraidh aig gach cinneach air thalamh; ’s tha e gle iongantach a bhi toirt fainear ann an aoradh ar latha fein, deas-ghnathan agus modh-labhairt a bha air an gnathachadh ann an aoradh-greine

linntean mu ’n do rugadh Maois. Ann an urnuigh a thainig a nuas gu ’r n-ionnsaidh, a chuireadh suas do ’n ghrein le Nofer-i- thi, ban-righ a bh’ air an Eiphit, tha na briathran so a’ tachairt: “A dhé nan uile bheò; cha ’n ’eil dia eil’ ann ach thu. Cruithear nan uile nithe. Tha thu dol suas air cuairt speur; ’s o àirde nan neamh tha thu buileachadh beatha air na chruthaich thu; air duine ’s air ainmhidh; air eun ’s air gach gne chreutair snàgach a shnàgas air an talamh.”

Bhàtar ag aoradh do ’n ghrein fo iomadh ainm, ach a reir coltais, ’s e Bel, Beal, no Baal, an t-ainm a thug na Ceiltich leo as an àirde- ’n-ear, ’s ris an do lean na Gaidheil. Bha latha-féille ’n dé so ’g a ghleidheadh ’n ar measg fein gus o chionn fior bheagan uine. Dh’ innis seana bhean ’s an eilein Arannach do Mhr. Mac Gillemhìcheil an doigh air an robh ’n latha so air a ghleidheadh ri linn a h-athar. Air a cheud là de ’n Chéitein, bha h-uile teine ’s an àite ’g a chur as, agus tein’ -éigin ’g a lasadh air a’ chnoc ghnathaichte. Bha ’n teine so ’g a roinn na dhà earrainn, ’s ’nuair a bha e aig àirde theas, bha ’n sluagh, beag is mor, a’ ruithe troimh ’n fhosgladh eadar an dà theine. Bha iad an sin a’ cur an cuid spréidh troimhe air an doigh cheudna. Bha so a’ ciallachadh glanadh agus dion, ’s e sin ri radh glanadh o thruailleachd, agus dion o’n olc; no mar thuirt a’ bhean chòir air a bheil mi ’g iomradh; “g’ an dion o gach ealtraidh agus dosgaidh, ’s o’n bhana-bhuidsich mhoir, Nic Creafain.” Bha iad a’ co-dhunadh na seirbhis so le bhi seinn, “Am beannachadh Bealltuinn.” So agaibh rann dheth.

“A Mhoire, a mhathair nan naomh,
Beannaich an t-àl ’s an crodh-laoigh;

Na leig fuath no foirn ’n ar gaoith;
Fuadaich oirnne doigh nan daoi;
Cum do shuil gach Luan is Mart,
Air crodh-laoigh ’s air aighean dair;
Iomchair leinn o bheinn gu sàl,
Tionail fein an treud ’s an t-àl,” &c .

So rann eile.

“Crois Chriosd a bhi d’ ar dion a nuas,
Crois Chriosd a bhi d’ ar dion a suas,
Crois Chriosd a bhi d’ ar dion mu ’n cuairt,
A’ gabhail beannachd Bealltainn uainn.”

Bheir sibh fainear ged is ann uile gu léir paganach a tha na deas-ghnathan sin, gur ann air Moire ’s air Criosd a tha iad ag aslachadh beannachaidh. Faodaidh sibh leis sin a bhi lan-chinnteach nach ann riusan a bha ’n t-iarrtas air a dheanamh an tùs, ach ri Bel agus ma dh’ fhaoidte ri Ceres nan Gaidheal, ciod air bith ainm fo ’n robh i dol ’n am measg aig an àm.

Bha ’n teine do luchd aoradh-greine, ’na shamhladh air a’ ghrein, ach a reir coltais, bha iad a’ faicinn buadhan ’s an teine nach robh iad a’ faotainn ’s a’ ghrein. B’ iad sin na buadhan a dh’ ainmich mi; ach chi sibh gu bheil na ceart bhuadhan sin air an cur as leth na teine anns na Sgriobturan. Tha ’m fàidh Sechariah ag radh: “bheir mise ’n treas trian dhiubh troimh ’n teine, agus glanaidh mi iad mar a ghlanar an t-airgiod, agus dearbhaidh mi iad mar a dhearbhar an t-òr.” Ann an earrainn eile, tha ’m fàidh ag radh: “bidh mise ann am bhalla teine dhi mu ’n cuairt.” ’S e sin ri ràdh, am bhalla diona, no am dhidein dhi.

Far a bheil gach ni ionmholta, tha e duilich roghainn a dheanamh, ach so agaibh latha-féille eile air an fhiach dhuinn amharc. Bha Là-féill-Moire ’g a ghleidheadh air a choigeamh-la-deug de cheud mhìos an Fhoghair. Air madainn an là sin, bhàtar a’ dol do ’n achadh ’s a spìonadh diasan de ’n bharr ùr a dheanamh a’ mhoilein Mhoire. Bhàtar a’ caoineachadh nan dias sin ris a’ ghrein. ’Nuair a bha iad caoin, bha fear-an-tighe ’g an sgioladh eadar a bhasan. Bha e ’n sin a’ gréidheadh a’ ghràn le fasgnaig; ’g a bhleith leis a’ bhràth, ’s a’ mhin ’ga fuineadh air craicionn caorach, agus bonnach ’ga dheanamh dhith. B’ e sin am ‘moilean Moire.’ Bha ’m bonnach sin ’ga bhruich ri teine de chonnadh caorainn. ’Nuair a bha ’m bonnach deas, bha fear-an-tighe ’ga roinn air a theaghlach, a’ toiseachadh aig bean-an-tighe ’s a’ leantuinn mu ’n cuairt air a’ chloinn o’n aon bu shine gus an t-aon a b’ oige. Bha iad an sin a’ togail iolach “Mhoire Mhathar, a gheall an dion, a rinn an dion, ’s a ni an dion gu latha ’m bàis.” Am feadh a bha iad a’ seinn na h-iolaich so bha iad a’ dol deiseal mu ’n teine, fear-an-tighe air an toiseach, bean-an-tighe ’ga leantuinn, ’s a chlann ’n an deigh a reir an aoise. An deigh dhaibh dol mar so mu ’n cuairt an teine, bheireadh fear-an-tighe àithinn no dhà bharr an teine ’s chuireadh e iad ann am poit mar-ri criomagan iaruinn. Ghiulaineadh e sin mu ’n cuairt an tighe air an taobh a muigh; a theaghlach ’ga leantuinn anns an ordugh a dh’ ainmich mi. Air uairean rachadh iad mu ’n cuairt an t-sabhail, an stàbuill, na bàthaich, ’s na spréidh, a bhiodh air an tional air son a’ ghnothaich, ’s ré na h-uine iad a’ seinn moladh ‘Mhoire Mhathar.’ So agaibh rann de ’n mholadh so.

“Là-féill-Moire cùbhr,
Mathair buachaille nan treud,
Bhuain mi beum dhe ’n toradh ùr,
Chruadhaich mi e caoin ri grein,
Shuath mi e gu geur dhe ’n rusg
Le mo bhasa fein.
Mheil mi e air bràth Di-aoine;
Dh’ fhuin mi e air cra na caoire;
Bhruich mi e ri àine caorainn;
’S phairtich mi e ’n dàil mo dhaoine.
Chaidh mi deiseil m’ fhardach,
An ainm Mhoire Mhathar,
A gheall mo ghleidheadh,
A rinn mo ghleidheadh,
A ni mo ghleidheadh,
Ann an sith,
Ann an ni,
Ann am fireantas crì,” &c .

Tha e gle choltach gur ann do dhia àitich a bha ’n fhéill so ’ga gleidheadh an tùs. Cha ’n fhios domh ciod an dàimh a bh’ aig Muire ri aona chuid buar no barr, no gu sonraichte, ri teine chaorainn ’s ri criomagan iaruinn. Tha fhios againn gu robh an caorann air a mheas ’na fhiodh naomh am measg nan Gaidheal, ’s gu robh an t-iarunn eifeachdach an aghaidh chuilbheartan nam buidseach ’s nan sìthichean. Tha phoit is na bha innt’ a’ cur ’n ar cuimhne coire Cheridwen anns an robh na h-uidhir de dhiomhaireachd na Druidheachd, ’s air a bheil na baird Chuimreach a’ deanamh na h uidhir a dh’ iomradh. Ach theagamh nach robh a dh’ fheum oirre ’s a’ ghnothach so ach a ghiulan na

teine, a chur a chearcaill dhiona mu ’n tigh, mu ’n spréidh ’s gu léir—“ ’g an dion,” mar a thuirt am boirionnach Arannach. “o ealtraidh ’s o dhosgaidh.” Tha ’n cearcall teine so a’ tachairt oirnn ann am moran chleachduinnean is sgeulachdan an t-saoghail. Anns an sgeulachd Ghermailteach—‘Niebelungen-lied’— ’nuair a chuir Odin seun cadail air Brynhild, chuir e cearcall teine mu ’n cuairt di, ’s cha ghabhadh i dusgadh ach leis a’ churaidh a b’ urrainn dol troimh ’n teine g’a h-ionnsaidh. Ann an ‘Gaisgeach na Sgeithe Deirge’, ’nuair a rainig an Iubhrach Bhallach “an t-eilean a bu bhoidhche chunnacas o thùs an domhain gu deireadh na dilinn,” bha cearcall teine mu ’n eilean; ’s mar sin le moran eile.

Tha e coltach, anns a’ chruth ’s an d’ fhuair Mr. Mac Gillemhìcheil an deas-ghnath so, gur e ’n cearcall teine no diona bha air a chiallachadh leis, ach tha amharus agam gur ann an coire Cheridwen a tha ceud aobhar an ni r’a fhaotainn. Bha na Druidhean, tha fhios agaibh, ag aoradh do dhia no dhà, ach gu sonraichte, do ’n ghrein, do ’n ghealaich, ’s do ’n phriomh-athair, Noah, agus sin fo iomadh ainm, direach a reir na buaidh de ’n chuspair aoraidh ris an robh iad ag amharc aig an àm. A reir coltais, bha coire Cheridwen a’ samhlachadh na h-àirce sin a bha ’na meadhon air beatha chaomhnadh air an talamh, agus an diomhaireachd a bha ’n coire cleith a’ ciallachadh, maith a dh’ fhaoidht’, an diomhaireachd do-rannsachadh leis a bheil beatha ghnath air a cuartachadh. A bharr air so, cha ’n fhios domh gu robh creideamh riamh air thalamh aig nach robh diomhaireachd a thaobh-eigin a bha ’n sagart a’ faicinn iomchaidh a chumail

o’n t-sluagh. A nis b’i Ceridwen spiorad na h-àirce, a reir creidimh nan Druidhean, ’s cha b’e mhain gu robh an àirc ’na meadhon air beatha chreutair a choimhead; bha i, mar an ceudna, ’na meadhon air sìol de gach por a shabhaladh o bhi caillte do ’n duine. Bhàtar mar sin a’ sealltainn air Ceridwen mar bhan-dia an àitich, —Ceres nam Breatunnach. Air an aobhar sin, tha amharus agam gu robh tuillidh ’s na criomagan iaruinn agus an ‘àine chaorainn,’ anns a’ phoit aig Mr. Mac Gillemhìcheil, ach tha mi lan-chinnteach gu ’n d’ thug esan dhuinn i mar a fhuair e i, ’s tha e soirbh gu leoir a thuigsinn mar a dh’fhaodadh cuid de’n diomhaireachd dol air seacharan air an turus a nuas troimh na linntean. Faodaidh mi thoirt fainear, gu bheil am facal, ‘àine,’ no ‘àithinn,’ mar tha e air a sgriobhadh ’s na Sgriobturan, cho dluth air an ainm a th’ aig an Hindu air dia na teine,— ‘Agni,’ — ’s gu bheil e coltach gur ann o’n aon fhreumh a thainig iad.

Tha Mr. Mac Gillemhìcheil a’ toirt cunntais dhuinn mar a bha latha-féille eile air a ghleidheadh gus o chionn beagain uine, —Là-féill-Mìcheil, —ach tha ’n cunntas sin cho mionaideach ’s nach ceadaich uine dhomh a thoirt duibh aig an àm, ach mholainn duibh a leughadh air bhur son fein; ’s cha ’n e mhain a leughadh, ach na bheil de bhrigh ann a sgrùdadh as.

Bho nach ’eil uine ri sheachnadh air son Là-féill-Mìcheil, faodaidh mi earrann bheag eile thoirt duibh ’na àite. Earrann a tha fior ghrinn, ach tha i ann an cruth cho neo-chumanta ’s gu bheil i cur iongantais orm. Tha amharus agam gu bheil tuillidh innte na tha r’a fhaicinn an clàr a h-aodainn, ach bitheadh no na bitheadh, cha dean e cron

amharc oirre ’s barail a thilgeil mu tuaiream. Mar a thuirt mi cheana, tha e ceadaichte dhuinn ar beachd fein a bhi againn air aon ni dh’ fhaodas tigh’n fa ’r comhair, faoin no glic g’ am bi i.

Thuirt mi ribh cheana gu robh ar n-athraichean cràbhach ’n an doigh fein, ach gu robh moran paganachd measgte ’n an creideamh. Thuirt mi aig a’ cheart àm, gu robh e soilleir o leabhar Mhic Ghillemhìcheil, nach robh gnothach a rachadh iad mu thimchioll nach robh urnuigh fhreagarrach ac’ air a shon, no beannachadh ’ga iarraidh air an saothair. Bha ’n urnuigh ’s am beannachadh air an ullachadh roimh-laimh, ’s a reir coltais, leis an Eaglais. So agaibh beannachadh bàta, no urnuigh mhara, —an earrann air an robh mi ’g iomradh.

Tha Mr. MacGillemhìcheil ag radh mu’m fagadh iad tir a dhol air turus-mara, gu robh iad ag iarraidh beannachaidh air a’ bhàta, ’s a’ guidhe air Dia nan Dùl soirbheachadh leo air an turus. So mar bha iad a’ deanamh an iarrtais. Sheasadh iad mu ’n cuairt a’ bhàta ’s labhradh fear-na-stiùrach, ’s fhreagradh an sgioba e mar so.

Stiùradair.
Beannaicht’ an long.

Sgioba.
Beannaicheadh Dia an t-Athair i.

Stiùr.
Beannaicht’ an long.

Sgioba.
Beannaicheadh Dia am Mac i.

Stiùr.
Beannaicht’ an long.

Sgioba.
Beannaicheadh Dia an Spiorad i.

Uile.
Dia an t-Athair,
Dia am Mac,
Dia an Spiorad,
Beannaich an long.

Stiùr.
Ciod as eagal duibh
Is Dia an t-Athair leibh?

Sgioba.
Cha’n eagal duinn ni.

Stiùr.
Ciod as eagal duibh
Is Dia am Mac leibh?

Sgioba.
Cha ’n eagal duinn ni.

Stiùr.
Ciod as eagal duibh
Is Dia an Spiorad leibh?

Sgioba.
Cha ’n eagal duinn ni.

Uile.
Dia an t-Athair,
Dia am Mac,
Dia an Spiorad
Leinn gu sìor.

Stiùr.
Ciod e fàth bhur cùram
Is Tì nan Dùl os bhur cinn?

Sgioba.
Cha chùram dhuinn ni.

Stiùr.
Ciod is fàth bhur cùram
Is Rìgh nan Dùl os bhur cinn?

Sgioba.
Cha chùram dhuinn ni.

Stiùr.
Ciod e fàth bhur cùram
Is Spiorad nan Dùl os bhur cinn?

Sgioba.
Cha chùram dhuinn ni.

Uile.
Tì nan Dùl,
Rìgh nan Dùl
Spiorad nan Dùl,
Dlùth os ar cinn,
Suthainn sìor.”

Faodaidh e bhith gu robh so ’ga ghnathachadh gu cumanta measg an t-sluaigh, ach feumar aideachadh nach ’eil e idir coltach. Cha robh a leithid so de riaghailt-chràbhaidh goireasach air son dhaoine bha ’n comhnuidh air an ais ’s air an aghaidh a measg nan eileanan, ’s mar a bu bhitheanta, ann an deifir a cheapadh an t-siuil-mhara. Theid agam air a radh o m’ fhein-fhiosrachadh nach feitheadh sruth Choire-bhreacain air a bheag no mhor de ’n t-siabhaireachd so.

A bharr air sin, tha ’n rian suidhichte ’s a bheil an ni, ’ga dheanamh, ann am bheachd-sa, na ’s coltaiche ri deas-ghnath a bhiodh ’ga chleachdadh ann an aoradh paganach. Thuirt mi cheana gu ’m b’e Noah aon de na cuspairean aoraidh aig na Druidhean, ’s tha sinn a’ tuigsinn o na baird Chuimreach gu robh e dol fo iomadh ainm, direach mar bha ’n t-iomlan de dhiathan nan cinneach, ach gu ’m b’e Hì an t-ainm fo ’m bu trice bha e aithnichte. Bha na h-ionadan aoraidh a bha air an coisrigeadh dha, am bitheantas, air eileanan an lochan uisge, no air eileanan dluth air tir-mor. Tha e coltach gu ’m b’e aon de na h-eileanan sin, ’s gu robh e air ainmeachadh air a’ phriomh-athair, Eilean Hì, no mar their sinn ris a nis, I-Chaluim-Chille. Tha na baird ag radh gu robh tri fichead eilean ann an Loch-loimeann ’s gu robh nead iolair air gach aon diubh; ’s e sin ri ràdh, cill-aoraidh druidh air gach eilean. Tha mi tigh’n

thairis air na nithean sin a leigeil ris duibh an dluth-cheangal a bha eadar a’ ghne aoraidh sin agus na cuspairean naduir air a bheil mi ’g iomradh. Bha mar so an loch a’ samhlachadh na dìle, agus an t-eilean, na h-àirce; agus far nach robh eilean goireasach, bhàtar ag acrachadh àirc, no slaod uisge air an loch air son ionad aoraidh. Faodaidh sibh, leis a sin, a bhi cinnteach gu robh am bàta no ’n long a’ seasamh a mach gu soilleir anns an dealbh-riochdachaidh a bha dol ’nam measg. Cha ’n ann a mhain aig na Druidhean a bha so mar so. Ann an iomadh creideamh eile, bha ’n long ’na samhladh comharraichte. Am moran de na seann sgeulachdan a thainig a nuas g’ ar n-ionnsaidh, tha ’n long, an iubhrach, ’s an curach a’ faotainn àite; agus ni as iongantaiche, tha mhor-chuid diubh air an gibhteadh le tuigse. Bha long nan Argonaut a’ toirt rabhaidh seachad roimh theachd cunnairt, ’s bha ’n curachan air an do thill Gaisgeach na Sgéithe Deirge dhachaidh cho tuigseach ’s nach robh dha ach a toiseach a thoirt do mhuir ’s a deireadh do thir ’s dheanadh i fein an còrr. Tha coimeas eile eadar an da eathair so a dh’ fhaodas mi ainmeachadh. Bha Orpheus le chruit-chiuil air bord na h-Argo, a’ cumail ciuil ris na cinn-fheadhna a bha sireadh an òr-rusg iomraitich, ’s bha aig a’ Ghaisgeach air a thurus na tri calmain sin a thug a chomhaltan dha, ’s a sheinn dha an aona cheol a bu bhinne chual e riamh. Theagamh nach robh so a’ ciallachadh ach ceol na gaoithe ann am beairteachadh na luinge. Biodh an ceol mar a dh’ fhaodas e, tha sinn a’ faicinn gu robh an long ’na comharra sonraichte, cha b’ ann a mhain ann an aoradh nan Druidhean, ach anns a’ mhor-chuid de gach creideamh paganach air a

bheil cunntas earbsach againn, ’s mar sin ’na cuspair beannachaidh, iomadh linn mu ’n deach an creideamh Criosdail a shuidheachadh ’n ar measg. ’S e sin an t-aobhar a tha togail m’ amharuis gu ’n d’ rinn am beannachadh-bàta so deas-ghnath ann an creideamh no dhà mu ’n do chuir an Eaglais Chriosdail a dreach fein air.

Tha aon ni eile bu mhiann leam iomradh dheanamh air, ged nach ’eil uin’ air a’ bheag a radh mu dhéighinn. Tha Mr. Mac Gillemhìcheil a’ toirt duinn ’na leabhar aireamh de rannan mu thimchioll luibhean ’s an robh an sluagh a’ creidsinn, cha b’ ann a mhain air son an eifeachd mar chungaidh-leighis, ach mar an ceudna air son feartan àraid a bhàtar a’ cur as an leth: mar eisimpleir,

“Eala-bhì, Eala-bhì; mo niarach neach aig am bì.
Buaineam thu le mo laimh dheas; teasdam thu le mo laimh chlì;
Ge b’e co a gheibh thu ’n cró an àil, cha bhi e gu bràth gun nì.”

Bha amannan àraid, ’s doighean àraid r’an coimhead am buain nan luibhean, ’s bha rannan àraid ri ’n aithris an àm an cur gu feum. Bha ’n duine anns gach linn de ’n t-saoghal, cho fad ’s as fhios duinn, a’ stri ri cungaidh-leighis a thoirt as na luibhean. Cha chuir e iongantas oirnn mar sin gu robh na h-uidhir de mheas aig ar n-athraichean air cuid de luibhean na machrach, ’s cho fhad ’s a dh’ fhan iad air a bhi ’g an gnathachadh mar chungaidh-leighis bha ’n gnothach ceart gu leòir, ach ’nuair a tha iad a’ buileachadh buadhan freasdail orra, tha amharus againn gu bheil iad a’ a dol na ’s fhaide na tha barantas ac’ air a shon. Tha fhios againn gu robh a’ mhor-chuid de shluagh an t-saoghail, aig aon àm no àm eile,

toirt onair do luibh, flùr, no fiodh a thaobh-eigin. Bha ’n lotus, an lili ’s an crann pailm ’n an comharran aithnichte an iomadh creideamh, ’s thainig fuigheall de ’n t-saobh-chràbhadh so nuas ’s an Eaglais Chriosdail gus an latha-diugh. Bha aireamh luibhean aig Ceridwen ’s a’ choire shonraicht’ a dh’ ainmich mi, ’s an deigh do ’n choimeasgadh a bh’ ann a bhi air a bhruich fad latha ’s bliadhna, bha ’n togail cho laidir ’s gu ’n d’ rinn tri boinnean deth fàidh, sagart, agus bard de ’n fhear a bhlais e. B’ fhearr sin na uisge-beatha nan Eileana-Caola!

Thugadh mar so cungaidhean-leighis as na luibhean, ma ’s fior an sgeul, cho eifeachdach ’s gun tugadh iad beo o’n bhàs. Cha ’n ’eil e soirbh a thuigsinn ciamar a bha daoine cho faoin ’s gu ’n creideadh iad ’s na buadhan mìorbhuileach sin; ach ’nuair a rannsaicheas sinn na sgeulachdan samhlachail a bha dol ’n am measg, ’s a thuigeas sinn, gur ann air cuspairean naduir, mar tha grian is gealach, talamh is adhar, gaoth is uisge, sneachd is reothadh, a bha iad air an deanamh suas, agus buadhan nan cuspairean sin air an samhlachadh a mach an cruthan corporra, chi sinn na ’s soilleire ciod a th’ air a chiallachadh leis na nithean aibhiseach a tha sinn a’ faotainn ’s na sgeoil. ’Nuair a leughas sinn gu’n do mharbh ’s gu ’n d’ith Bel a pharantan, cuiridh e grain oirnn, ach ’nuair thuigeas sinn gur e Bel an teine, agus a pharantan an connadh a bha ’ga chumail beo, chi sinn gu bheil an ni nadurra gu leòir. Air a’ cheart doigh, ’nuair a leughas sinn gu ’n do ghoid Hermes, ’s gun e ach tri uairean a dh’ aois, crodh a choimhearsnaich, Apollo, cha ’n urrainn duinn sin a chreidsinn air duine talmhaidh; ach ’nuair a dh’ innsear dhuinn

gu ’m b’e Hermes a’ ghaoth, ’s gu ’m b’ iad crodh Apollo na neoil a bha snamh air aghaidh na speur, chi sinn gu bheil an ni freagarrach gu leòir. A nis, ’s ann mar sin a dh’ eirich sgeulachdan air buadhan mìorbhuileach an luibh, a’ bheathaich, ’s an duine—am bard a’ cur nam buadhan sin an riochd a’ chuspair as freagarraiche d’a sgeul, ’s mar sin a’ deanamh suas nan sgeul a th’ againn air famhairean, beithirean sgiathach, gaisgich nach robh ’n coimpirean riamh air thalamh, ’s daoine laidir mar a bha Samson, Hercules, Achilles, ’s an leithidean sin. Ach gu robh moran de na nithe sin air an gabhail leis an t-sluagh mar dhearbh fhirinn, tha e soilleir gu leòir. Chaill iad sealladh air an t-seadh a bh’ aig an ni an tùs, agus troimh aineolas, ghabh iad ris an fhaileas an àit a’ chuspair a bha ’ga thilgeadh. Cha ’n ’eil so gun a theagasg fein dhuinne, ma sheallas sinn air. Tha e teagasgail gu sonraicht’ an comharrachadh a mach dhuinn an t-slighe air an d’ thainig cuid d’ ar beachdan fein a nuas g’ ar n-ionnsaidh; beachdan, maith a dh’ fhaoidht’, a tha sinn a’ gabhail a steach mar fhirinn shuidhichte, ach nach bu mhisde, aig a’ cheart àm, a bhi air an rannsachadh beagan na ’s curamaiche, agus an seadh air a dheanamh beagan na ’s soilleire.

Tha e soilleir nach ceadaich uine dhomh dol na ’s fhaide, ach mu ’n criochnaich mi faodaidh mi thoirt fainear cho duilich ’s a tha e dhuinn a nis cuid de na nithean sin a thuigsinn. Chaill sinn, ann am mor-thomhas, greim air an fhreumh o’n do chinn iad, ’s cha ’n ’eil sinn a nis ach ’g am meorachadh anns an dorcha.

Rinn an Eaglais spairn mhor a chum gach ni a mheas ise mar chogul a spionadh á bun, ach ’s duilich leam a radh

gu ’n do spion i aig a’ cheart àm moran a mheasamaid an diugh mar chruithneachd. Cha robh na Gaidheil fein saor o choire ’s an dearmad a rinneadh air an ionmhas sgeoil agus chiuil a bha aon uair ’n ar measg. Bha, gun teagamh, gne leisgeil ac’ air a shon. Bha teagasg Chalvin, co-dhiù mar thugadh dhuinn’ e, cho dearg theth an aghaidh gach ni dhe sin ’s nach robh chridh’ aig duine a bheul fhosgladh air seann dàn no seann sgeul, ’s iadsan aig an robh bathar cunnartach de ’n t-seorsa sin, b’ éigin daibh a ghleidheadh gle uaigneach. Chaidh gach ribheid chiuil ’n ar measg a thachdadh mar ni toirmisgte, direach mar nach buineadh ceol de dh’ obair a Chruitheir idir. Tha e duilich a chreidsinn gu robh ar luchd-teagaisg air cho beag toinnisg. Nach ’eil e soilleir, na ’s lugha na tha duine cho bodhar ri cloich, nach ’eil e comasach dha ceol a dhruideadh a mach?

Ceol ’na chridhe, ceol ’na chluasan,
Fad a chuairt o bhreith gu bhàs.

Do ’n chluais a tha air a gleusadh a chum ciuil, tha nadur uile ceolmhor, ach a reir an teagaisg so, am fear aig a bheil cluas-chiuil, sparradh e chorrag innte, ’s am fear air an do bhuilicheadh guth mar ghuth aingil, cuireadh e gloc ’na bheul ’s na canadh e dùrd; ’s e so an lagh.

Tha gleann domhain caol ann as aithne dhomh; allt a’ ruith troimh ghrunnd a’ ghlinne; àrd leum-uisg’ air an allt; coille air gach taobh dheth; beinn àrd chorrach trasd air ceann a’ ghlinne, ’s a’ mhuir fharsuinn aig a bhun. ’Nuair a bhiodh gaoth laidir o’n mhuir a’ séideadh suas troimh ’n ghleann sin, ’s tric a shuidh mi air leth-taobh a’ bhruthaich

ag eisdeachd ris a’ cheol a dh’ eireadh as; —trom thoirm na gaoithe ri aodann na beinne; torman an eas ag eirigh ’s a’ tuiteam air a’ ghaoith; morbhan an uillt an grunnd a’ ghlinne; àrd-cheol fonnmhor, ioma-ghuthach na coille, ’s gaoir chaochlaideach na mara cur co-sheirm ris an iomlan: an t-iomlan sin a’ deanamh suas ciuil nach cualas riamh a leithid anns an teampull as greadhnaiche thogadh riamh le lamhaibh; ceol airidh air cluais an àrd-fhir-chiuil. Bha gach ni am eisdeachd a’ gabhail pairt ’s a’ cheol sin, mar gu ’m biodh gach bith ’s an domhan a’ toirt molaidh reir a ghne, ’s cha b’e sin a mhain, bha gach ni a b’ urrainn gluasad a’ dannsadh ris, ’s direach mar a dh’ aithris an sgeulaiche, iadsan a bha dannsadh ris a’ cheol, cha b’ urrainn daibh stad cho fhad ’s a leanadh Orpheus air seinn. Theagamh gu robh so uile gu leir peacach, ’s gu robh e aingidh dhomhs’ eisdeachd ris, no tlachd a ghabhail ann, ’s theagamh gu ’n do thoill an gleann sin a bhi air a lom sgrios, ’s a bhi air fhagail cho fas ri Sodom ’s ri Gomorah: cha ’n urrainn domh a radh; aig a’ Chléir a mhain a tha fhios.

A nis rinn mi mar a gheall mi, thug mi dhuibh an sop as suaraiche as an t-seid a bu ghoireasaiche, ach ’s leòir na thug mi seachad a leigeil ris duibh nach e ’m beagan uine a th’ againn r’a sheachnadh aig an àm a dh’ fhoghnadh air son an iomlain a chur fa ’r comhair. Gu mi-fhortanach cha do sgriobhadhmythologynan Gaidheal fathast cho fad ’s as fios domh; cha ’n ’eil so cliuiteach dhuinn, ach co sam bith a ghabhas os laimh ar nithe seann-aimsireil a sgriobhadh, —na seann sgeulachdan sin, a tha, reir coltais, cho sean ri imrich nan Ceilteach as an Aird-an-ear; na seana chleachdainnean

’s na deas-ghnathan a thainig a nuas g’ar n-ionnsaidh troimh na linntean, ’s a ghabh freumh anns gach aite ’s an do thuinich ar sluagh, —tha mi ’g radh, co sam bith a ghabhas os laimh na nithe seann-aimsireil sin a thoirt gu riaghailt thuigsich, gu faigh e tomhas nach beag de’n chungaidh, deas g’ a laimh, ann an stòr-thigh Mhic Ghillemhìcheil; ann an ‘Carmina Gadelica.’