Turas Thormoid a Sgoil Steòrnabhaigh

Cha robh Tormod agus sgoil Steòrnabhaigh a’ dol a thighinn air a chèile co-dhiù. Bha fios air a sin.

Bha fios aig a h-uile duin’ air aig an robh làmh sa ghnothaich. ’S an dèidh sin, chaidh e innt’. Bha fios aig Coinneach bràthair-athar gum biodh ceannach ac’ air. Bha a sheanair dhen aon bheachd. Bha Sport deimhinnt’ nach robh feum sam bith dha a dhol innt’. Agus bha làn-fhios aig a’ mha’ -sgoile bhochd air a sin cuideachd, ann an smior a chnàmhan.

Fàth na duilichinn, ’s e gun tàinig litir thuige à Dingwall. Cha robh sin na annas, ach cho luath ’s a dh’fhosgail e ’n tè sa. .. O. .. dh’aithnich e nach robh i seo gu bhanais.

“Oh, dear me. .. , ”ars esan, agus “Daingead air a h-uile mac màthar agaibh.”

Dear Mr Morrison,ars iadsan ris,

We have received several letters from the Ness area, some signed and some not, apprising us of Norman MacLeod’s protracted absence from both home and school.

If this be true, we need hardly remind you that it is in breach of clear undertakings given by yourself and by the boy’s family, and contrary to binding agreements entered into in respect of the boy’s schooling and tutoring.

We, for our part, were we to stand idly by, would be delinquent in our duties under the law.

We therefore require you, at your very earliest convenience, to give us fresh assurances regarding this very serious matter.

Otherwise, further action will have to be contemplated.

Yours faithfully,
Robert Colquhoun

“O mo chreach-s’ .”

Mhill seo a’ mhadainn air. Bha e greannach ris na tidsearan. Agus mu mheadhan-latha bha a cheann cho goirt ri goirt, dìreach gus sgàineadh. Dh’fhalbh e dha chois, a-mach gu taigh ’Ain Tuirc, cho luath ’s a sgaoil an sgoil.

“Càit a bheil e?” ars esan.

“Tha ann an Èirinn,” arsa seanair a’ bhalaich, bho chùl cunntair na bùth. “Fhuair mi litir bhuaithe ’n-dè – à County Clare. Sgrìobh e tèile gu sheanmhair.”

“Seadh, ma-tha,” arsa Morrison, “fhuair mise litir mi fhìn an-diugh, à Dingwall.” Agus shìn e null i chon a’ bhodaich.

“Chan eil fhios dè ’s fheàrr a dhèanamh,” ars Iain Tuirc, ’s e a’ toirt dheth a speuclairean, ’s e air an litir a leughadh.

“Tha gu feum e thighinn dhachaigh,” arsa Morrison.

“Easier said than done,” ars am fear eile.

“Càit a bheil an litir aige?” ars am ma’ -sgoile. “ ’Eil address oirr’ ?”

“Tha address oirr’ ,” ars Iain Tuirc, “tha i agam ann an seo.”

Thòisich am ma’ -sgoile ga leughadh.

My dear grandfather,arsa Tormod,

The weather here is as broken as it is at home, but what of that. The singing, the fiddle-playing and the piping in these parts are out of this world. I’ve already made several changes to my bowing and fingering.

I wish you could hear Willie Clancy playing the Irish pipes. I’ve invited him up but he’ll never come.

Seamus Ennis was here for all of two weeks. We were sorry to see him go. We’ve been up till all hours every night. You’ve never heard the like: the rafters themselves – yes, and the slates – were jigging and lifting.

With a bit of give-and-take the small divide between our two languages is easily bridged.

Can ri Coinneach gu bheil mi duilich nach d’ fhuair mi air a chuideachadh leis a’ mhòine, ach gun cuir mi às mo dhèidh uiread ri dithis mhath sam bith nuair a thig sinn gu togail a’ bhuntàt’.

Nach math gu bheil an teine-dè air sìoladh sìos. Tha thu air do chasan fad’ an latha. Rinn mi stòl àrd dhut ’s chan eil thu ga chleachdadh.

Please write to this address with all the news. I look forward to that.

Your loving grandson,
Norman

“That’s all very fine and good, ”ars am ma’ -sgoile, “but we’re in a pickle here.”

“I know that, ”arsa fear na bùtha, “it’s no joke. ”

“Bliadhna gu leth eile ’s bidh e mach à sgoil,” arsa Morrison. “Bidh e far mo làmhan. Sin an latha a dhannsas mis’ agus a ruidhleas mi.”

“Sgrìobhaidh mi thuige a-nochd,” ars Iain Tuirc.

“Sgrìobh thusa thuige nuair a thogras tu fhèin sin, and at your leisure,” arsa Morrison, “ach ’s e tha dol thuige ’n-diugh ach teileagram.”

“ ’S e sin a b’ iomchaidh’ ,” ars Iain.

“Bho dh’fhalbh Ailig John an Rudain a-null a Ruisia chan eil lorg agams’ air duin’ ann an seo a bheir sgoil dha.”

“O, rinn Ailig John glè mhath ris,” ars Iain.

“Tha mise sgìth, Iain. Tha mo cheann cho goirt. Dheoc e asamsa bho chionn fhada na bh’ agam ri thoirt dha.”

“Chan eil aon choire ri fhaighinn dhut,” ars Iain. “Chan aithne dhuinne duin’ eile bhiodh air giùlain leis.”

“ ’S ann tha mise smaoineachadh gum biodh e na b’ fheàrr dheth a dhol a sgoil Steòrnabhaigh greiseag,” arsa Morrison. “Bruidhnidh mi fhìn riutha.”

“O, bhoill. .. chan eil fhios againne. . .” ars Iain.

“ ’Eil thu faicinn an rud a th’ agam. Greiseag bheag ann an Steòrnabhagh, ’s dh’fhaodadh e togail na siùil às le làn a dhùirn a Highers.”

“Bejasus, if there isn’t a telegram for you, ”arsa Willie Clancy ri Tormod. “I didn’t want to be the one to tell you. ”

Leugh Tormod a-mach i: “Come home. Things critical with Dingwall. A. Morrison. ”

Nuair a bhuannaich Tormod dhachaigh, thuirt e riutha gum feuchadh e sgoil Steòrnabhaigh airson seachdain.

“Airson seachdain!” ars Eirig, a bha pòst’ aig Coinneach bràthair-athar.

“Seadh,” arsa Tormod.

Bha e a’ loidseadh còmhla ri Mairead Uilleim air Keith Street, an teis-meadhan a’ bhaile. Bha Mairead Uilleim a’ cumail chearcan ’s a’ cur bhuntàt’ ann an sin, air cùl an taigh’.

Bha bùithtean beaga sgapte suas tron bhaile an uair ud. Gheibheadh e ri cheannachd ann am bùth bheag, tràth dhen a’ mhadainn, lofaichean is rolaichean ùra, cùbhraidh ’son a bhracaist.

Air Keith Street, agus mun cuairt dhith, bha fàileadh a’ ghuail agus fàileadh na mònach aige còmhla na chuinnleanan. Bha fàileadh na mara a’ tighinn a-steach na sheòmar-cadail.

Bha Angaidh Bramaidh fhathast a’ falbh le làraidh bheag, ’s ag èigheachd air feadh a’ bhaile.

Cha robh Tocasaid ’Ain Tuirc glè fhada ann an sgoil Steòrnabhaigh nuair a thug e ’n aire gu robh corra shean chrabhcan a’ teagasg innt’ a bh’ air a bhith san eilean bho linn crochadh nan con. Thug e ’n aire gu robh cuid dhe na sean laoich sin a’ dèanamh bloighean millidh air balaich ’s air clann-nighean. Cha b’ e tàir is èigheachd a-mhàin, agus stràiceadh le cuip leathair, ach brùidealachd samhail droch chrathadh, tarraing air falt is sgal mun aodann. Leithid na conbhaireachd sa cha robh e air fhaicinn.

Shìos am baile, air Disathairn’, chìte fear dhe na fir sin, every inch the Highland gentleman, a’ togail ad ri boireannaich san dol seachad. Air madainn Didòmhnaich, chìte fear eile dhiubh, sgeadaicht’ ann am feobhladh, a’ fàilteachadh dhaoine ann an lobaidh St Columba.

Bha e a’ cur iongantas mòr nan iongantas air Tocasaid ’Ain Tuirc gu robh balaich thapaidh à Leòdhas a’ fuireach nan suidhe agus sean bhlaigeard ag èigheachd os an cionn is roill ri bhus.

Fad nan trì latha a chaith Tormod ann an sgoil Steòrnabhaigh cha robh ach aon mhadainn a chòrd ris. Chaith e a’ mhadainn sin còmhla ris an fhear a bh’ air ceann na sgoile – Addison an t-ainm a bh’ air – agus iad a’ geop ri chèile ann an Laideann ’s ann an Greugais, agus a-mach air Gottfried Wilhelm Leibniz agus air an differential calculus.

Aon ghreiseag a thug Tormod sa chlas Ghàidhlig. Agus b’ e sin greiseag na mallachd. Thàinig a chèilidh ann an Sgoil mhòr ’IcNeacail gu ceann.

Dh’fhalbh an ceatharnach braisich’ a-mach. Dh’fhàg e iad a’ leughadh ‘Duatharachd na Mara’, rud nach eil furast’ a leughadh. Seòrsa de shearmon. Ruith Tormod air bho cheann gu ceann. Ruith e troimhe, a dhuine, mar a thèid cnap bùirn tro shaidhbhear.

Thòisich e an uair sin a’ còmhradh ’s a’ dibhearsain ris an nighean a bh’ air a chùlaibh. A bha mar an t-òr, mas urrainnear sin a ràdh mu dheidhinn tè air an robh falt cho dubh.

Dh’fhairbhein Tormod an clas a’ dol sàmhach. Thionndaidh e.

Bha ’n tidsear air tilleadh, ’s e dèanamh air, a’ dol ga bhualadh mu thaobh a’ chinn.

Leag Tormod a shùil air. Chaidh e air a chasan.

“A Mhòr-Thìrich uasail,” arsa Tocasaid ’Ain Tuirc, “cuir làmh annams’, agus tomhaisidh tu fad do dhroma air an làr.”

Chaidh an duine sin às a’ Gheàrrloch, ma-tha, cho bàn ris a’ chailc air an robh e eòlach. Chan fhaigheadh e air còmhradh.

Bha e a’ spleuchdadh ann an sin air beulaibh Thormoid gus mu dheireadh na dh’fhalbh e mach.

A rèir ’s mar a chuala Dòmhnall Iain, nochd e an uair sin san staff-room agus cha robh càil dhe na bha e ag ràdh a’ dèanamh cus cèill.

Nuair a thill e air ais, ge-tà, bha e loma-làn feirg agus taosgach de theine lasrach. “Get out! ”dh’èigh e ri Tormod. “Get out of my class and get out of my school!”

“Yes, but not yet, ”arsa Tormod, agus lìbhrig e pìos bàrdachd. “Thu fhèin ’s do shean rosg,” ars esan, “cha mhò leinn e na sean trosg.

“A shean bhodaich-truisg,
cha shnàmh thu tron uisg’.

Cha shnàmh thu null dhachaigh,
chan fhalbh thu, cha rach thu.

Bidh tu seo anns an eilean s’,
gar cur-ne fo pheanas.

’S mòr am peacadh a rinn sinn
mus deach do chorraich gu nàimhdeas.

Ach fòghnaidh na dh’fhòghnas
dhe do chab ’s dhe do chòmhradh.

Fhuair thu d’ aoireadh an-diugh,
’s fhuair thu fhèin do latha-dubh.”

Air a leithid a lùth-chleas cha robh iad air turchairt.

Dh’fhalbh an duine sin a-mach a-rithist, a dh’iarraidh cuideachaidh.

Thòisich tè dhen a’ chlann-nighean a’ rànail, ’s cha sguireadh i. Mary Margaret MacAulay – a bha rudeigin diadhaidh. “You shouldn’t have done that, ”thòisich i ag ràdh. “That was very wrong, very, very wrong. ”

Nise, mar bu tric’, ’s e a bh’ ann an Tormod ach balach sìtheil. Cha b’ aon uair a chunnacas e a’ strìochdadh ’s a’ teiche ’s a’ coiseachd air falbh.

Ach cha b’ e sin a rinn e dhen turas sa.

Leig e beannachd le Mairead Uilleim, ’s chaidh e null dhachaigh a Nis air bus nan seachd.

“Chan eil droch fheum ort,” arsa Coinneach ris, “tha ’n t-uabhas ri dhèanamh.”